در جهانی که هر روز بیش از پیش با تضادهای عمیق دست و پنجه نرم میکند، شاهد پارادوکس تلخی هستیم: در اوج پیشرفتهای علمی و تکنولوژیک، سیاره ما در آستانه بحرانی بیسابقه قرار گرفته است؛ تغییرات اقلیمی، تخریب بیمحابای اکوسیستمهای طبیعی، کاهش تنوع زیستی.
منابع حیاتی، از آبهای شیرین گرفته تا خاکهای حاصلخیز، نه تنها در حال تهی شدناند، بلکه با سرعت نگرانکنندهای آلوده میشوند؛ میراثی از هوای آلوده، سوء مدیریت پسماندها، روانابهای سمی کشاورزی و صنعتی و تخریب ساختار خاک ناشی از روشهای ناپایدار کشاورزی و دامپروری.
جنگلها، که به مثابه ریههای سیاره ما و منشأ حاصلخیزترین و پایدارترین خاکها هستند و نقشی حیاتی در تنظیم چرخه آب و حفظ رطوبت مناطق ایفا میکنند، به سرعت در حال نابودیاند. در همین حال، دریاها آلوده و تالابها و دریاچهها، به بسترهای خشک و بیآب بدل میشوند.
منابع حیاتی، از آبهای شیرین گرفته تا خاکهای حاصلخیز، نه تنها در حال تهی شدناند، بلکه با سرعت نگرانکنندهای آلوده میشوند؛ میراثی از هوای آلوده، سوء مدیریت پسماندها، روانابهای سمی کشاورزی و صنعتی و تخریب ساختار خاک ناشی از روشهای ناپایدار کشاورزی و دامپروری
انسان، اغلب با طمعی سیریناپذیر و در چارچوب سیستمهای غالب اقتصادی-اجتماعی فعلی، که بر رشد بیرویه و سودآوری حداکثری استوارند، با رویکردهای کوتهبینانه و استثمارگرایانه نسبت به طبیعت، پایداری محیطزیستی را به خطر انداخته است و سیاره را به سوی تباهی میکشاند. این روند به بیعدالتی ساختاری، فقر فزاینده، گرسنگی و نا آرامیهای اجتماعی و ناامنی در گوشه و کنار جهان دامن می زند. در جهانی که دسترسی به دانش و اطلاعات به طور بیسابقهای تسهیل شده و هر کنش محلی میتواند پیامدهای جهانی گستردهای داشته باشد، تداوم آگاهانه این روندها، یا سکوت و بیتفاوتی نسبت به آنها، نه تنها نشانهای از عدم مسؤولیتپذیری اخلاقی ما در قبال حیات است، بلکه میتواند بهعنوان نوعی جهل عامدانه یا غفلت سیستماتیک تلقی شود.
بیشک زمان آن فرا رسیده است که تک تک ما با نگاهی نقادانه به درون، از خود بپرسیم: ما بهعنوان افراد و جوامع، در کجای این زنجیره پیچیده تخریب قرار گرفتهایم؟ برای کاستن از سرعت این انهدام، چه اقدامات عملی و ساختاری میتوانیم انجام دهیم و چگونه میتوانیم، مسیری به سوی احیا، تابآوری و پایداری واقعی، را آغاز کنیم؟
در مقاله پیشین، «از کویر تا بهشت باغهای جاویدان»، سفری را آغاز کردیم به دنیای پرماکالچر، فلسفهای برای زیستن و یک سیستم طراحی که ریشههای خود را در خرد طبیعت جستجو میکند و با تکیه بر اصول اخلاقی سهگانه (مراقبت از زمین، مراقبت از مردم، و بازتوزیع عادلانه منابع و مازاد تولید شده) و دوازده اصل طراحی الهامگرفته از طبیعت، به دنبال ارائه راهکارهایی برای گذار از روشهای مخرب فعلی است.
خواندیم که این رویکرد به عنوان یک چارچوب جامع عملی، بر طراحی و مدیریت سیستمهای انسانی مولد، پایدار و احیاگر تمرکز دارد و هدف آن، ارتقای تعادل اکولوژیکی و رفع نیازهای ساکنین و ایجاد رفاه انسانی به طور همزمان است.
این طراحیها در محیطهای مختلف، از جمله مناطق شهری و روستایی، و همچنین برای بازسازی اکوسیستمهایی که در اثر سوءمدیریت انسانی تخریب شدهاند، کاربرد دارند.
در ادامه مسیرمان در دنیای پرماکالچر، خواهیم دید که این فلسفه چگونه در عمل، رستاخیزی سبز میآفریند. در این مقاله و مقالات آینده با همین عنوان، پیش از ورود به جزئیات علمی و فنی و اجرایی طراحی پرماکالچر، با هم با یک سری فعالیتهایی که سازگار با اصول پرماکالچر هستند آشنا خواهیم شد.
همچنین، با ارائه لینکهایی به ویدئوهای پروژههای موفق و الهامبخش این رویکرد در مقیاسهای مختلف در سراسر جهان، به معرفی آنها خواهیم پرداخت. این نمونهها نه تنها گواهی بر قدرت دگرگونکننده پرماکالچر هستند، بلکه میتوانند راهنمای ما برای آغاز تغییرات مثبت در محیط زندگیمان و توانمندتر ساختن جوامع محلیمان نیز باشند.
پرماکالچر در مقیاس خرد:
الف) تغییرات کوچک با اثرات بزرگ
در این قسمت میخوانیم که چگونه میتوان از میان حصارهای سیمان و بتن و از دل خانههایی کوچک به زمزمه سبز هستی گوش سپرد و راه به اعماق طبیعت برد. پیش از هر چیزی، به تاکید باید گفت که پرماکالچر، یک سبک زندگی، زاویه ی نگاهی نو برای دیدن هستی و یک چارچوب اخلاقی برای تعامل با آن است.
در واقع، پرماکالچر در مقیاس خرد، دعوتی است به بازاندیشی در مورد نحوه زندگی ما و پذیرش مسؤولیت فردی برای ایجاد تغییر؛ ما را تشویق میکند تا با هر میزان فضا و منابعی که در اختیار داریم به جای انتظار برای راهحلهای بزرگ و از بالا به پایین، خودمان دست به کار شده و با اقدامات کوچک، تأثیرات بزرگی ایجاد کنیم.
چالش کمبود فضا یا عدم ارتباط مستقیم با طبیعت، به جای آنکه مانعی برای پرماکالچر باشد، میتواند به فرصتی برای نوآوری و خلاقیت تبدیل شود. این تغییرات کوچک، نه تنها بر زندگی فردی ما تاثیر میگذارند، بلکه میتوانند الهامبخش دیگران نیز باشند و بهتدریج، به تغییرات بزرگتر در جامعه منجر شوند.
بنابراین در محدودترین فضاهای ممکن هم با انجام فعالیتهایی که در این قسمت به نمونههایی از آنها اشاره میشود میتوان به اصول اخلاقی و طراحی پرماکالچر پایبند بود:
یک چارچوب جامع عملی، بر طراحی و مدیریت سیستمهای انسانی مولد، پایدار و احیاگر تمرکز دارد و هدف آن، ارتقای تعادل اکولوژیکی و رفع نیازهای ساکنین و ایجاد رفاه انسانی به طور همزمان است
مدیریت پسماند:
کاهش تولید زباله از مبدأ: شامل خرید آگاهانه و پرهیز از مصرفگرایی، تا حد امکان تعمیر به جای تعویض، به اشتراکگذاری منابع، انتخاب محصولات با بستهبندی حداقل یا قابل بازیافت، و پرهیز از اقلام یکبار مصرف
تفکیک زباله: جداسازی مواد قابل بازیافت (کاغذ، پلاستیک، فلز، شیشه) از زبالههای خشک(غیرقابل بازیافت) و زبالههای تر برای تسهیل فرآیند بازیافت.
استفاده کمتر از پلاستیک: جایگزینی محصولات پلاستیکی با گزینههای پایدارتر مانند کیسههای پارچهای، ظروف شیشهای، و بطریهای قابل استفاده مجدد.
تولید کمپوست خانگی:
ورمیکمپوست (Vermicomposting): استفاده از گونههای خاصی از کرمهای خاکی برای تجزیه بسیاری از مواد آلی و تولید کودهای غنی.
کمپوست با لارو مگس سرباز سیاه (Black Soldier Fly Larvae Composting): استفاده از لارو مگس سرباز سیاه برای تجزیه سریع پسماندهای آلی، به ویژه پسماندهای غذایی، و تولید کود و پروتئین(خوراک دام و طیور و ماهی).
کمپوست بوکاشی (Bokashi Composting): یک روش تخمیر بیهوازی که میتواند تقریبا تمام پسماندهای غذایی، از جمله گوشت و لبنیات را در فضاهای کوچک و بدون بوی نامطبوع تجزیه کند.
(نمونههایی از) بهینهسازی مصرف انرژی و منابع و فضا:
درزگیری پنجرهها و درها: اقدامی اساسی و بسیار مؤثر در بهینهسازی مصرف انرژی
استفاده از پردهها و کرکرههای مناسب: استفاده از پردههای ضخیم با لایههای عایق در فصول سرد و پردههای با رنگ روشن و قابلیت بازتاب نور خورشید در فصول گرم و همینطور کرکرههای بیرونی و داخلی مناسب
استفاده از انرژیهای پاک: پنلهای خورشیدی، آبگرمکنهای خورشیدی، توربینهای بادی کوچک،… با توجه به شرایط موجود.
استفاده از سیستمهای جمعآوری آب باران:
جمعآوری آب باران از پشتبامها و سطوح در دسترس و ذخیره آن برای مصارف مختلف مانند آبیاری گیاهان، شستشو، یا سیفون توالت.
طراحی داخلی و چیدمان هوشمندانه: جهت استفاده بهینه از تابش نور خورشید و ایجاد جریان هوای مناسب در فصول مختلف و غیره.
استفاده از گلدانهای طبقاتی و سیستمهای کشت عمودی و بهرهگیری از فضاهای پشت پنجره و طاقچهها: این روشها این امکان را فراهم میکنند تا حتی در یک فضای محدود و با نور مصنوعی، تعداد زیادی گیاه را پرورش دهیم.
آموزش و تقویت جامعه:
افزایش دانش و آگاهی فردی و خانوادگی در زمینه پرماکالچر: از طریق مطالعه و شرکت در کارگاههاو …، با هدف نهادینه کردن تفکر سیستمی و مسؤولیتپذیری محیطزیستی به خصوص از سنین پایین و در کانون خانوادهها.
ایجاد ارتباطات اجتماعی و تبادل منابع: تلاش برای اجرا و همکاری در پروژههای مشترک با ساکنین دیگر( باغهای مشترک، سیستمهای مشترک مدیریت پسماند و تولید کمپوست و انرژیهای پاک و جمعآوری آب باران و غیره.)
پرماکالچر، یک سبک زندگی، زاویه ی نگاهی نو برای دیدن هستی و یک چارچوب اخلاقی برای تعامل با آن است
انتخابهای مصرفی آگاهانه:
حمایت از محصولات محلی، فصلی و ارگانیک در منطقهی خود: این رویکرد باعث کاهش ردپای کربن ناشی از حمل و نقل، تقویت جوامع محلی و حفظ تنوع کشاورزی در منطقه و کاهش مصرف کود و سموم شیمیایی میشود.
انتخاب محصولاتی با ردپای محیطزیستی پایینتر: ترجیح دادن محصولاتی که فرآیند تولید آنها کمترین آسیب را به محیط زیست وارد میکند و توجه به چرخه عمر محصولات و انتخاب گزینههای پایدارتر
ب) گذار از محدودیت به امکان
اکنون میخواهیم افق دید خود را گسترش دهیم و به فضاهایی بپردازیم که امکانات بیشتری برای تجلی کاملتر اصول پرماکالچر فراهم میآورند. همانطور که یک اکوسیستم طبیعی از اجزای مختلفی تشکیل شده است که هر یک نقشی حیاتی را ایفا میکنند، یک سیستم پرماکالچری نیز با افزایش تنوع و ارتباطات متقابل، به پایداری و انعطافپذیری بیشتری دست مییابد.
مطلب را با معرفی پروژههایی پی خواهیم گرفت که از موهبت فضاهای باز، اعم از بالکنها و پشت بامها، باغچههای خانگی، و قطعات زمین بزرگتر بهرهمند هستند. تمرکز اصلی در این بخش بر چگونگی ادغام هوشمندانه اصول پرماکالچر، نظیر مشاهده و تعامل، گیر انداختن و ذخیره انرژی و استفاده از منابع تجدیدپذیر و غیره، با امکانات کشت و کار در این محیطها خواهد بود.
در خصوص بهرهگیری از بالکنها و پشت بامها در طراحی پرماکالچری نباید این مطلب را از خاطر برد که ملاحظات سازهای از اهمیتی حیاتی برخوردار است. پیش از هرگونه طراحی و اجرا، بررسی دقیق میزان تحمل بار توسط سازه موجود ضروری است. وزن ترکیبی خاک، گلدانها، گیاهان در مراحل مختلف رشد، سیستمهای جمعآوری آب باران و سطلهای کمپوست میتواند بار قابل توجهی را به سازه تحمیل کند.
علاوه بر این، مدیریت رطوبت و جلوگیری از نفوذ آب به سازه از اهمیت حیاتی برخوردار است. انتخاب مصالح مناسب برای عایقبندی، طراحی سیستمهای زهکشی کارآمد و استفاده از مواد و لوازم سبکوزن، از جمله تمهیدات لازم برای اطمینان از پایداری و ایمنی پروژه است.
در این مجموعه از پروژههای معرفیشده، میبینیم که چگونه با الهام از ساختار لایهای جنگلهای طبیعی شامل لایههای تاجپوشش (canopy layer)، زیرتاجپوشش (understory layer)، درختچهای (shrub layer)، گیاهان علفی (herbaceous layer)، لایه گیاهان پوششی (groundcover layer) و لایه گیاهان زیرزمینی/ریشهای (rhizosphere layer)، به همراه گیاهان بالارونده (climbers/vines)، نه تنها یک اکوسیستم پایدار قابل ایجاد است، بلکه امکان به حداکثر رساندن استفاده از فضاهای کوچک نیز فراهم میآید.
طراحی باغچههای عمودی (vertical gardens) و استفاده از گلدانهای طبقاتی و نیز انتخاب گونههای پاکوتاه (dwarf varieties)، راهکارهایی دیگر در این زمینه محسوب میشوند.
شناسایی دقیق خرد اقلیمها (microclimates) در فضای مورد نظر، امکان قرار دادن گیاهان با نیازهای نوری، رطوبتی و فضایی متفاوت را در کنار یکدیگر فراهم میآورد. این رویکرد، بهینهسازی رشد و سلامت هر گونه گیاهی را تضمین میکند. علاوه بر این، با بهرهگیری از تکنیکهای کشت همراه (companion planting)، که بر اساس تعاملات مثبت بیوشیمیایی و فیزیکی بین گیاهان استوار است، و تناوب کشت (crop rotation) در گلدانها و بسترهای باغچه، میتوان به تقویت همزیستی و افزایش مقاومت اکوسیستمهای کوچک در برابر آفات و بیماریها کمک کرد.
هدف نهایی این پروژهها، ایجاد چرخهای پایدار از منابع و انرژی است که به حداقل رساندن نیاز به نهادههای خارج از سیستم مربوطه و کاهش تولید ضایعات و هدر رفت منابع منجر شود.
همانطور که پیشتر اشاره شده بود برای کمک به درک بهتر شما از پروژههای پرماکالچر در مقیاس خرد و ارائه تصویری ملموستر از این اقدامات، لینکهایی جهت دسترسی به ویدئوهای منتخب یوتیوب ارائه شده است. این ویدئوها به شما امکان میدهند تا از نزدیک با جزئیات اجرایی، زیباییشناسی و نتایج عملی این پروژهها آشنا شوید :
زوجی که به طرز شگفتانگیزی مقدار زیادی غذا در بالکن خود پرورش میدهند – باغ شهری پربار
گشتی در باغچهای از گلدانهای طبقاتی روی تراس، با ۱۵۰ محصول
او چگونه این همه گیاه را روی پشت بام خود پرورش میدهد؟
زنی الهامبخش مقدار زیادی غذا در باغ پرماکالچر شهری خود پرورش میدهد
باغ پرماکالچر شگفتانگیز در شهر، غذای فراوانی تولید میکند
چگونه حیاط خانهام را به بهشتی از خوراکیها تبدیل کردم؟
با امید به اینکه این معرفی جامع از پروژههای پرماکالچر در مقیاس خرد، دیدگاه جدیدی به شما بخشیده و شما را به سوی ایجاد تغییرات پایدار در محیط زندگی خود ترغیب کرده باشد. در مقاله ی بعد به پروژههایی در مقیاس متوسط خواهیم پرداخت. این پروژهها، با چالشها و فرصتهای متفاوتی همراه هستند و میتوانند الهامبخش افرادی باشند که به دنبال پیادهسازی اصول پرماکالچر در زمینهای بزرگتر، مزارع کوچک یا حتی جوامع محلی و طراحی منظر شهری هستند.