روایت ماهی سیاه از شکل گیری سبزه میدان

پیش از ظهر نخستین روز آذرماه و در سیزدهمین برنامه از سلسله رویداد «محله گردی مادران و کودکان»‌ رخدادهای تاریخی محله سبزه میدان رشت بازخوانی شد. در این رویداد فرهنگی- که به همت کتابفروشی ماهی سیاه برگزار شد؛ ضمن بازخوانی تاریخچه شکل گیری باغ سبزه میدان، عناصر هویتی شکل گرفته پیرامون این محله بازخوانی شد.

علت سکونت خاندان های غرب گیلان در محله سبزه میدان و پیرسرا، ساخته شدن باغ سبزه میدان در زمان قاسم خان والی، تاریخچه ساخت سینما رادیو سیتی، بازدید از خانه تاریخی قدیری، خانه جهانگیرسرتیپ پور، عکاسی سایه و بازدید از موزه شهر رشت از جمله این برنامه ها بود.

مدیرکتابفروشی ماهی سیاه نیز، با اشاره به گره هدف این سلسله برنامه ها گفت: کودکی، مهمترین مرحله زندگی است که در این دوره کاوش در محیط پیرامون برای شناخت بهتر صورت می‌گیرد. یکی از اهداف پیاده گردی در محلات رشت، شناخت بهتر این گروه سنی نسبت به شهر خودشان است.

 

«دلارام جباری» افزود: سفر تنها رفتن به شهر و کشور دیگر نیست و هرنوع کنکاش و مشاهده در پیرامون، نوعی سفر محسوب می‌شد. از سویی یادگیری تجربی کودکان با آشنایی فرهنگ و تاریخ و هویت های محلی شکل می‌گیرد و بناهای تاریخی از میراث نیاکان، مکانی مناسب برای افزایش یادگیری و کمک به رشد آگاهی اجتماعی و فرهنگی کودکان در کنار خانواده هاست.

مهمترین رویداد دوره قاجار، ساخته شدن باغ سبزه میدان است که قاسم خان والی، حاکم وقت گیلان در دوره ناصری، ضمن بازپیرایی سبزه‌زار قدیمی، نخستین تفرجگاه عمومی را برای مردم رشت می‌سازد.

این فعال فرهنگی یادآور شد: خواندن کتاب های تاریخی جاذبه ای برای نسل جدید و نوجوانان ندارد اما وقتی در یک مکان، رودیدادهای تاریخی پیرامون آن واکاوی می‌شود، جذابیت پیدا می‌کند.

جباری، با اشاره به وضعیت تولیدات فرهنگی و دیدن فیلم در گوشی تلفن همراه، گفت: نسل ما دیدن فیلم را با نشستن بر صندلی‌های سینما تجربه کرد. مرحوم بافکر، برنج کوبی خود را می‌فروشد و در سبزه میدان سینمایی می‌سازدکه با وجود تغییر نام هنوز پابرجاست. ولی تغییر رودیکردهای فرهنگی و عدم ساخت تولیدات مطلوب سینمایی موجب شده، سینماهای این شهر یکی یکی تخریب شوند.

مدیر اجرایی این رویداد فرهنگی، پیرامون تاریخچه مکانی که بعدها باغ سبزه میدان در آن ساخته شد، گفت: گیلان تا پیش از صفویه توسط حاکمان محلی اداره می‌شد و همواره بین حاکمان شرق گیلان(کیائیان) و غرب گیلان (آل اسحاق) کشمکش بود.

یکی از مکان های نبرد محدوده فعلی سبزه میدان بود. قدیمی ترین سندی که ذکری از سبزه میدان آمده، کتاب تاریخ گیلان نوشته عبدالفتاح فومنی است که به کشتار جمعی اسرای لشکر فومن در جریان جنگ پسیخان در سال ۹۹۳ در سبزه میدان اشاره دارد.

 

مهری شیرمحمدی، با اشاره به نوشته های جهانگیر سرتیپ پور هم اضافه کرد: سبزه میدان، ناحیه‌ای بین دو محله استادسرا و کیاب بود و سبزه‌زار آن تا چمارسرا امتداد داشت. در ابتدای این سبزه‌زار- که اکنون ورودی محله استادسراست- دو جفت آبگیر یا سل طبیعی قرار داشت و نزدیک آن گورستانی که مجرمان و یا اسیران جنگی را پس از اعدام در آن به خاک می‌سپردند. به این نقطه، «پای چنار» یا «پایچناله» می‌گفتند.

 

در جوار پای چنار، درخت بلندی بود که زیر آن سکویی دایره‌وار از آجر ساخته بودند که تخت گاه حاکم، فاتح و یا ناظر بر اجرای حکم بود.

راهنمای این برنامه، با تشریح توسعه غرب رشت در میانه دوره قاجار افزود: در عهد ناصرالدین شاه، خاندان های فومن و شفت به ناچار در رشت اقامت می‌کنند و در بخشی از زمین‌های اطراف پیرسرا -که بازارچه‌ای هم داشت- خریداری و برای خود خانه می‌سازند. مشهورترین آنها حاج معصوم خان، حاکم فومنات، بود که عمارت زیبایی با چشم اندازی بر سبزه میدان می‌سازد. در سبزه میدان عمارتی دیوانی هم وجود داشت که در همین دوره مرمت می‌شود.

مرحوم بافکر، برنج کوبی خود را می‌فروشد و در سبزه میدان سینمایی می‌سازدکه با وجود تغییر نام هنوز پابرجاست. ولی تغییر رودیکردهای فرهنگی و عدم ساخت تولیدات مطلوب سینمایی موجب شده، سینماهای این شهر یکی یکی تخریب شوند.

اما مهمترین رویداد این زمان، ساخته شدن همین باغ سبزه میدان است که قاسم خان والی، حاکم وقت گیلان در دوره ناصری، ضمن بازپیرایی سبزه‌زار قدیمی، نخستین تفرجگاه عمومی را برای مردم رشت می‌سازد.

 

در قدیمی‌ترین نقشه رشت -که در سال ۱۲۴۹ خورشیدی کشیده شده- سبزه میدان به همین ابعاد فعلی است. این باغ یک بار در اواخر قاجار و در زمان محمدولی خان تنکابنی بازپیرایی می‌شود. عکس به جامانده در آن زمان که در مجموعه عکس های کاخ گلستان موجود است، نشان می دهد باغ دارای دیوارهای کوتاه سیمان بری و سردری زیبا بود.

شیرمحمدی، ضمن بازخوانی خاطرات برخی سفرنامه نویسان، یادآوری کرد: به دلیل حضور تجار و اتباع دیگر کشورها در رشت ، این باغ، یکی از تفرجگاه‌های ایشان بود. در خاطرات«یان کولارژ»، تکنسین چک تباری که به جنبش جنگل پیوست، سبزه میدان اینگونه توصیف شده :«شب های سبزه میدان بسیار زیبا بود. فضای کوچکی بود که تقریبا تمامی آن را باغی با هزاران گل سرخ خوشبو می‌پوشاند.»

 

وی، به اقدامات فرهنگی بلدیه رشت در زمان پهلوی اول و دوم پیرامون سبزه میدان اشاره و افزود: دو باب دکه روزنامه فروشی مقابل عمارت بلدیه و سبزه میدان توسط بلدیه ساخته می‌شود که به آن بوتکایی می‌گفتند. (واژه روسی به معنی دکه روزنامه فروشی) این دکه را شهرداری اجاره می‌داد و علاوه بر توزیع روزنامه و فروش لوازم تحریر، اجاره دار می توانست انواع نوشیدنی غیرالکی برای مشتریان عرضه کند.

بعدها این دکه تبدیل به کتابخانه استاد ابراهیم پورداود شد و اکنون به نام کتابخانه امام حسن مجتبی هنوز پابرجاست. ساخت سینما ایران و رادیو سیتی در اطراف سبزه میدان، از رویدادهای فرهنگی این دوره بود.

 

از خاطرات شنیدنی سبزه میدان، گاری پراز میوه هایی بود که مرحوم الله وردی وطن آبادی عصرها به سبزه میدان برای فروش می‌آورد و استاد حبیب محمدی، پدر نقاشی مدرن ایران -که در بازارچه سبزه میدان آموزشگاه نقاشی داشت- نقاشی هم براساس آن کشیده است.

به دلیل حضور تجار و اتباع دیگر کشورها در رشت، باغ سبزه میدان یکی از تفرجگاه‌های ایشان بود. در خاطرات«یان کولارژ»، تکنسین چک تباری که به جنبش جنگل پیوست، سبزه میدان اینگونه توصیف شده :«شب های سبزه میدان بسیار زیبا بود. فضای کوچکی بود که تقریبا تمامی آن را باغی با هزاران گل سرخ خوشبو می‌پوشاند.»

باغ سبزه میدان همچنین شاهد قرائت بیانیه نخستین جمهوری، توسط میرزا کوچک جنگلی، رهبر جنبش جنگل(در ۱۵خرداد۱۲۹۹) بود که با کودتای بلشویکها، عمری کمتر از دو ماه داشت.

 

شیرمحمدی همچنین یادآور شد: سال ۱۳۹۱ شهردار وقت تصمیم گرفت برای افزایش عرض خیابان، از مساحت باغ بکاهد که خوشبختانه با ورود میراث فرهنگی، باغ سبزه میدان ثبت ملی و شهرداری ملزم شد سبزه میدان را بازآفرینی کند و بجز سردرب، دیوارها به شکل اواخر دوره قاجار بازسازی شد.

نام این باغ هم چندین بار تغییر کرد. از جمله، پارک «فرح» و «جمال الدین اسدآبادی» اما هیچکدام نتوانست جای سبزه میدان را بگیرد. شورای نخست، سردیس چند تن از مشاهیر در قید حیات رشت را ساخت و جای سردیس فرخ پهلوی، دور آبنمای سبزه میدان نصب کرد.

مادران و کودکان همچنین ضمن بازدید از خانه تاریخی قدیری، از نزدیک با سبک خانه های دوره قاجار و معماری بومی خانه های شهری گیلان آشنا شدند. شیرمحمدی با اشاره به کاشی سردرب که عدد ۷۲ بر آن حک شده، گفت: این شماره، مربوط به اواخر دوره قاجار است که بلدیه رشت با ممیزی املاک، خانه ها را پلاک گذاری کرد.

 

راهنمای گروه، با اشاره به مالکین نخست این خانه، گفت: «محمدحسن و نصراله همدانی» در تیرماه سال ۱۳۴۴ملک خود را به «دکتر فریدون نصیری» می‌فروشند. همان سال عمارت، به‌عنوان مهریه ازدواج همسر نصیری، به «سیده اکرم قدیری» می‌رسد و قدیری نیز در سال ۱۳۷۹، ملک را به اداره میراث فرهنگی گیلان می‌فروشد. عمارتی که یک دهه قبل دچار آتش سوزی شدید شده و مرمت غیراصولی یافته است.

 

بازدید از خانه تاریخی میرزا حسین خان کسمایی که ۵۴ سال پیش به عنوان موزه باستان شناسی رشت تغییرکاربری یافت، از دیگر بخش‌های سیزدهمین برنامه رشت گردی مادران و کودکان بود.

در موزه، به مناسبت روز ملی پرنده نگری، نمایشگاهی با عنوان«پرندگان گیلان به روایت موزه رشت» برگزار شده بود و کودکان از نزدیک با سفالینه‌هایی که به شکل پرنده ساخته شده و کاربردهای متفاوت آن آشنا شدند.