پل قدیمی و زیبای انزلی با همه‌ی کاکایی هایی که بر فرازش بال و پر می زنند را پشت سر می گذاریم و منظر میدان اصلی شهر و برج سفید ساعت در برابر چشمهامان پدیدار می شود. یک وقتهایی که مه شولای تن برج می شود، خاطره‌ی فانوس دریایی بودنش در اذهان مردم شهر جان می گیرد.
اما این شکوه، وقتی نگاه ها می نشیند بر ساختمان فرسوده‌ی کنار پل که امکان فروپاشی اش بسیار است، در چشم بر هم زدنی محو می شود. وضعیت اسفبار ضلع غربی میدان اصلی شهر، زیبایی هتل گلسنگ را که یادگاری از گذشته هاست به نیشخند نشسته و بنای ارزشمند هتل تهران به دنبال ساخت و ساز در دست انجام از چشم ها پنهان شده است. نگاه ها در ضلع شرقی میدان به بنای دو بانک می‌رسد که با کج سلیقگی و بی توجه به بافت میدان قد علم کرده اند. همه این ها را که پشت سر می گذاریم، سپیدناکی بنای کهن دادگستری، روح را می‌نوازد و درجوارش پای ساختمان قدیمی قندچیان می‌توان ساعت ها به تماشای معماری پرشکوه گذشته های شهر نشست، بنایی که مرمتش به دراز کشیده است. میدان امام (ره) بندرانزلی، قلب این شهر است که از سویی همسایه است با بازار سپه و از دیگر سوی می‌رسد به کلیسا و شهرداری و بلوار انزلی. سال هاست که موضوع ساماندهی این میدان رنجور از سوی مدیران شهری مطرح می شود و هنوز به نتیجه نرسیده است.
یادگار گذشته ها
در حافظه‌ی تاریخی میدان انزلی آنچه بر مردم این شهر گذشته، به ثبت رسیده و جای جایش یادآور خاطرات بسیار از گذشته های دور و نزدیک است.
“آروین ایل‌بیگی”، کارشناس حوزه‌ی معماری درباره این میدان به مرور می‌گوید: میدان مرکزی بندر انزلی از ابتدای حیات مدرن این شهر به عنوان مرکز ثقل توسعه شهرسازی مطرح بوده و نقش اجتماعی پیش از دوره مدرن خود را نیز به عنوان اصلی‌ترین فضای عمومی شهر حفظ کرده است. در عکس‌های تاریخی انزلی، اجتماعات رسمی گوناگونی را در این فضا می‌بینیم. جالب اینجاست که هنوز هم با وجود این که مسدود کردن چند ساعته این فضا، جریان ترافیکی شهر را به هم می‌ریزد، بیشتر رویدادهای مهم دولتی را در اینجا برپا می کنند. بنابراین این میدان بدون هیچ تلاش و توصیه ای توانسته اهمیت اجتماعی- کالبدی خود را حفظ کند. اما در هشت دهه‌ی گذشته رفتار مدیریت شهری متناسب با جایگاه این فضا نبوده و خاصه در سال‌های اخیر بطور کامل رها شده است!
وی می‌افزاید: از منظر معماری، محدوده اطراف میدان تعدادی از مهم ترین بناهای تاریخی شهر را در خود جای داده و مشرف به لندمارک شناخته شده شهر یعنی برج ساعت (مناره) هم هست. ساختمان هتل تهران و گلسنگ در ضلع غربی میدان و ساختمان قندچیان در ضلع شمالی آن به‌جای مانده از معماری اواخر قاجاریه و اوایل پهلوی هستند و باید نقش «الگویی» در فعالیت‌های توسعه و بازسازی میدان پیدا کنند. پس از تخریب کامل بنای همجوار ساختمان قندچیان، سازمان میراث فرهنگی کشور تلاش کرد بر حفظ منظر برج ساعت تأکید بیشتری مبذول دارد. سپس خیابان بین میدان تا بلوار ساحلی را به عنوان محور تاریخی نیازمند به محافظت شهر معرفی کرد که شامل بناهای مهمی مثل عمارت دادگستری، مجموعه کلیسا و مدرسه ارامنه، عمارت شهرداری و هتل ایران است. اما این سازمان در تشریح اهمیت تاریخی این بافت برای مدیران شهری انزلی کاملا ناموفق بود و هنوز اظهارنظرهای حیرت‌انگیزی از اعضای شورای اسلامی شهر می‌‌شنویم که مقررات میراث فرهنگی را مانع اقدامات توسعه طلبانه میدان می‌نامند.
اهمیت تصحیح نگرش ها
اهمیت توجه به بافت میدان اصلی شهر انزلی بارها و بارها از سوی سازمانهای مردم نهاد و اهالی فرهنگ و رسانه مورد تاکید قرار گرفته، اما متاسفانه تا کنون با وجود جلسات متعدد برگزار شده از سوی مدیرت شهری، نتیجه مطلوبی حاصل نشده است.
ایل‌بیگی به مرور می گوید: به نظر من دلیل اصلی ناتوانی مدیریت شهری بندرانزلی در ساماندهی و حفظ ارزش‌های اجتماعی- تاریخی میدان را باید در دیدگاه و منظر استراتژیک آنان دید. در واقع مدیران شهری انزلی هرگز نتوانسته اند در مورد جایگاه میدان در سازمان فضایی شهر به جمع‌بندی درستی برسند و دریابند که از میدان چه می‌خواهند یا اساساً چه باید بخواهند. اگر شهرداری در دوره ای می‌آید و ارزشمندترین زمین متعلق به خود را (در ضلع شمالی میدان) به جای بدهکاری‌‌هایش به حراج می‌گذارد، به سببِ همین دیدگاه مشوش و نادرست است. اگر در دوره ای دیگر به چند بانک دولتی مجوز احداث بنا با ناهماهنگ ترین فرم معماری و نمای موجود می‌دهد و جداره اصلی میدان را با بحران مواجه می‌کند، به دلیل انفعال ناشی از درک غلط جایگاه تاریخی میدان است. اگر چهار دوره است که اعضای شورای شهر فقط بر موضوع المان وسط میدان تمرکز کرده‌اند و با غیرحرفه ای‌ترین روش ممکن سعی در حل همین مسئله کوچک داشته‌اند، به این دلیل است که بازطراحی و ارتقای کیفیت معماری یک فضا را در موضوعی کاملاً فرعی جستجو می‌کنند.
این کارشناس معماری یادآور می شود: آن چه که متولیان امور در مجموعه مدیریت شهری انزلی باید درک کنند این است که بهسازی یک فضای شهریِ برخوردار از ارزش‌های اجتماعی-تاریخی با مجموعه ای منظم و حساب‌شده از اقدامات سازگار با موازین میراثی محقق می‌شود که حفظ ارزش‌های فرهنگی فضا را در اولویت قرار دهد. در این مسیر البته تدوین ضوابط و مقررات ویژه برای «طراحی» همانقدر اهمیت دارد که تهیه پیشنهادات معقول برای سرمایه‌گذاران و مالکان ساختمان‌های محدوده میدان. تجربه نزدیک و در دسترس میدان اصلی شهر رشت و نتایج تبدیل آن به پیاده‌راه و فضای عمومی بدون اتومبیل، الگوی مناسبی برای مدیران شهری انزلی است تا دریابند خیرخواهانه ترین تصمیمات نیز اگر صرفاً در حد مهندسیِ کالبد باقی بماند، موفقیت اجتماعی پروژه را تضمین نمی‌کند. حل مسئله زشتی میدان انزلی نیازمند طرح یکپارچه ای با ابعاد مختلف شهرسازی، معماری، فرهنگی و اقتصادی است. این طرح ویژه را نه می‌توان به هزار لکه تقسیم کرد و هر تکه اش را به سلیقه یک نفر سپرد، نه می‌توان در پیوست طرح تفصیلی شهر قرار داد و با چند خط و ضابطه سطحی-ارتفاعی پرونده‌‌اش را بست.
ضوابط میراث فرهنگی و منافع مالکان خصوصی
بخشی از منظر نامناسب میدان، مربوط به بناهایی می شود که نیازمند بازسازی هستند اما از آن جا که ضوابط میراث فرهنگی در این محدوده باید مورد توجه قرار گیرد، مالکان تا کنون رغبت به ساخت و ساز نداشته اند. “موسی زنجان خواه”، عضو شورای شهر انزلی درباره‌ی نتایج پیگیری های مدیریت شهری در راستای ساماندهی میدان اظهار می کند: میدان انزلی یکی از شاخصه های شهر به شمار می آید، در دوره های متعدد بحث تهیه طرح جامع زیباسازی میدان مطرح بود و بعدا بحث بازآفرینی و اصلاح بافت فرسوده مطرح شد. نکته ای که باید به آن اشاره کرد، وجود ضوابط میراث فرهنگی در محدوده میدان است، که ظاهرا مانع تغییراتی بود که مالکان طالبش هستند. مالکان مایل بوده اند که بتوانند در ارتفاع کار کنند تا از منافعی که دارند بیشتر بهره مند شوند. اما ضوابط میراث این اجازه را نمی دهد.
وی در ادامه می گوید: پس از سالها بحث و گفت و گوی انجام شده بین اداره میراث و مجموعه شهری به این نقطه نظر رسیدیم که ارتفاع احداث بناها بر اساس ساختمان گل سنگ یا هتل تهران که از سازه‌های تاریخی میدان هستند، تعریف شود تا صاحبان ملک در جداره دو طرف میدان بتوانند از منافع بیشتری بهره ببرند. در این زمینه اقدامات اولیه انجام شده و امیدواریم با این دیدگاهی که مطرح است بتوانیم شاهد تحولاتی در میدان شهر به منظور زیباسازی و به سازی آن باشیم و میدان از شرایطی که یک بار در دوره سوم شورای شهر اعلام کردم، شبیه یک منطقه جنگ زده است، خارج شود. درباره ساختمان فرسوده نزدیک پل هم با مالکان صحبت کرده و اخطار داده ایم و آنها اعلام آمادگی کردند که همراه می شوند. امیدواریم شهرداری با کارگروهی که تشکیل می دهد این موضوع را در اولویت اولش قرار دهد.
این عضو شورا بیان می کند: پیگیری ها از سوی مالکان، شهرداری و فرمانداری محترم تقرییا به نتیجه مطلوبی رسیده است و امیدواریم از سال ۹۸ شرایط موجود در میدان تغییر کند. ضمننا شهرداری موظف شده است تا به سه بانک حاضر در میدان ابلاغ کند که نمای بانک ها با نمای بافت میدان همسان سازی شود و امیدواریم این همراهی ها با کمک مسئولان شهرستان و استان به میدان اصلی شهر جانی تازه ببخشد.
زنجان‌خواه در ادامه به طرح پیاده راه ها اشاره کرده و می گوید: طرح احداث پیاده راه در خیابان سپه و مسیر از پل انزلی به سمت فرمانداری و ساختمان دارایی مطرح است و همچنین پیاده راه دیگری که از زیر پل انزلی آغاز می‌شود و از بلوار قدس عبور می کند و به موج شکن اتصال می یابد. اگر این مجموعه ها به صورت هماهنگ به انجام رسد، می تواند آورده خوبی برای جذب گردشگر داشته باشد. واقعیت این است که تنها راه نجات شهر ما از شرایط فعلی اقتصادی توسعه صنعت گردشگری است؛ چرا که توسعه بندر و شیلات و گمرک بیش از آن که تاثیر بر شهر داشه باشند تاثیر ملی داارند اما در صنعت گردشگری درآمد عموم نهفته است و بهترین مسیر برای بهبود زندگی مردم است.
وضعیت مرمت آثار تاریخی واقع در میدان
حفظ و نگهداری بناهای تاریخی از جمله موضوعاتی‌ست که باید بیشتر مورد توجه متولیان امر قرار گیرد.
“ابوالفضل چگینی” رییس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی انزلی درباره مرمت بناهای تاریخی پیرامون میدان به مرور می گوید: مرمت ساختمان بانک ملی(قند چیان) تقریبا به پایانش نزدیک است و هم اکنون مرمت نمای آن آغاز شده است. برای مرمت این ساختمان یک میلیارد تومان اعتبار گذاشته شده و با مشارکت اداره کل میراث فرهنگی و بانک ملی در دست انجام است. مرمت ساختمان گل سنگ هم با مشارکت میراث فرهنگی و مالک خصوصی انجام شده است. مرمت برج ساعت یا مناره هم توسط شهرداری با توجه به مواردی چون استحکام بنا و خروج رطوبت از آن صورت گرفته است. در مورد بازسازی ساختمان هتل تهران هم باید بگویم که این بنا به ثبت ملی نرسیده اما چون در حریم میراث قرار دارد، هماهنگی های لازم با میراث انجام شده و ساخت پشت بنا آغاز شده و پس از اخذ مجوزهای لازم از شهرداری در آینده نزدیک بقیه کارش هم انجام می شود.
وی یادآور می شود: شهرداری برای انجام سنگفرش خیابان های سپه و سیمتری در حال گرفتن مجوز از اداره میراث برای این کار است. همچنین طرح بازآفرینی از میدان شهرداری تا میدان فرمانداری مطرح است که شرکت مشاور با مشارکت اداره راه و میراث فرهنگی و شهرداری به انجام می رساند.
وی درباره‌ی تغییر ضوابط میراث در مورد ارتفاع بناهای جدار میدان می گوید: مشکل ارتفاع هنوز حل نشده و هم چنان همان ضوابط قبلی حاکم است و اما هم اکنون برای انجام بازنگری اقدامات در دست انجام است.
تبیین ارزش سرمایه های فرهنگی
میدان انزلی بخشی ارزشمند از داشته های این شهر است که بهبود وضعیت و احیای بافت آن در گرو عزم جدی مسئولان و مردم است. بی تردید حفظ و نگهداری از آن بیش از هر گامی نیازمند تبیین ارزش این میراث برای همگان است. توجه به نظرات کارشناسان خبره و تجارب دیگر شهرها در چنین عرصه هایی و همچنین معرفی سرمایه گذاری های موفق بخش خصوصی که هم سو با حفظ میراث فرهنگی عمل کرده اند، می‌تواند در تصحیح نگرش مسئولان و مردم به موضوع و همچنین به سامان رسیدن بهینه این دست امور بسیار تاثیر گذار باشد.
