در سال‌های اخیر، کشاورزی مدرن، به منظور افزایش بهره‌وری و تولید محصولات کشاورزی بیشتر، به شدت به کودهای شیمیایی و سموم کشاورزی وابسته شده است. این مواد جدا از نقش حیاتی که در تامین مواد مغذی و حفاظت از محصولات در برابر آفات و بیماری‌ها دارند، تاثیرات مخرب گسترده‌ای بر محیط زیست و اکوسیستم‌های خاکی می‌گذارند.
این کودها با هدف رشد گیاهان به خاک افزوده می‌شوند و سموم کشاورزی نیز برای کنترل آفات و بیماری‌های گیاهان به کار می‌روند. روند استفاده بی‌رویه و نادرست از این کودها و سموم نه تنها موجب آلودگی منابع خاک و آب شده است، بلکه کاهش تنوع زیستی و تخریب ساختار طبیعی خاک را نیز باعث شده است. علاوه بر این موارد، مشکل دیگری که حائز اهمیت است، اثر مخرب و زیان‌بار ورود پساب‌های صنعتی تولیدی از کارخانجات صنایع غذایی که حاوی ترکیبات آلی و شیمیایی مختلفی است، بر محیط زیست و خاک است.
تاثیر بر خاک، آب و تنوع زیستی
کودهای شیمیایی معمولاً حاوی عناصر مغذی بوده و به منظور افزایش رشد و بهره‌وری محصولات کشاورزی به خاک افزوده می‌شوند. اگر مرحله به عمل‌‌آوری و برداشت محصولات غذایی را در نظر بگیریم، آفت‌کش‌ها و کودهای شیمیایی مورد استفاده در کشاورزی، منجر به کاهش تنوع زیستی میکروارگانیسم‌ها در خاک، که نقش مهمی در تجزیه مواد آلی دارند، می‌شوند و به دنبال این کاهش، فرسایش و کاهش حاصلخیزی خاک اتفاق می‌افتد.
استفاده از سموم کشاورزی و آفت‌کش‌ها با مرگ و میر زنبورها و دیگر گرده‌افشان‌ها منجر به کاهش تنوع زیستی و بهم خوردن تعادل اکوسیستم میشود. به علاوه در کنار موارد ذکر شده مواد سمی و فلزات سمی نیز از نظر ایجاد آلودگی خاک و محصولات غذایی حائز اهمیت هستند. فلزات سنگینی چون سرب و کادمیوم موجود در کودهای شیمیایی با تجمع در خاک سلامت گیاهان و موجودات خاک را تحت تاثیر قرار می‌دهد.
طبق گزارشات فعالین محیط زیست، پساب فضلاب شهرک صنعتی رشت به طور مستقیم وارد اراضی کشاورزی منطقه شده است. حتی با عقب نشینی آب دریای خزر در حال حاضر آب رودخانه های زرجوب و گوهر رود که آلوده به این پساب و سموم شیمیایی هستند به طور مستقیم وارد دریا شده و به تالاب انزلی وارد نمی‌شوند.
طبق گزارشات فعالین محیط زیست، پساب فضلاب شهرک صنعتی رشت به طور مستقیم وارد اراضی کشاورزی منطقه شده است. حتی با عقب نشینی آب دریای خزر در حال حاضر آب رودخانه های زرجوب و گوهر رود که آلوده به این پساب و سموم شیمیایی هستند به طور مستقیم وارد دریا شده و به تالاب انزلی وارد نمی‌شوند.
در همین رابطه «سلاله فخرحسینی» کارشناس جهاد کشاورزی در مورد اثر کود و پساب بر کیفیت خاک به مرور گفت: کاربرد روزافزون مواد شیمیایی باعث تغییر ساختار خاک شده و به دنبال آن باعث تغییر در بازدهی خاک می‌شوند. در واقع با وارد شدن به پیکیره خاک و زنجیره‌های غذایی برای سلامت انسان نیز اثرات سویی خواهد داشت. یکی از این آلاینده‌ها سرب بوده که دومین آلاینده خطرناک است که آزمایشاتی نیز ثابت کرده است که روی گیاهان اثرات سویی دارد.
تاثیرات منفی آلاینده‌هایی مثل سرب بر گیاهان شامل: کاهش درصد جوانه زنی و کاهش طول ریشه و ساقه، ارتفاع گیاه، کاهش سطح برگ و کاهش میزان کلروفیل در برخی گیاهان است.
در گیلان نیز متاسفانه مناطقی از استان متاثر از تاثیر پساب زباله بر آب و همچنین کیفیت خاک و به دنبال آن محصولات کشاورزی و سلامت مردم هستند. کارخانه کمپوست رودسر نیز مثالی از این مورد است که در در گزارش آلودگی آب‌های سطحی و زیرزمینی از آن صحبت شد.
پیشتر «مریم پی‌سپار» مدیرعامل کانون زیست‌محیطی قدم‌های سپید، در گزارش بحران آب‌های زیرزمینی به مرور با اشاره به این آلودگی‌ها گفته بود: ورود شیرابه پسماند کارخانه پسماند رودسر به مزارع و زمین‌های اطراف موجب بروز بیماری‌های پوستی و گوارشی کشاورزان و نیز خشکیدگی درختان و گل‌ها و گیاهان اطراف آن و تغییر رنگ برنج شده است. همچنین به دلیل بالا بودن سطح آب زیرزمینی در این منطقه، شیرابه پسماند وارد آب چاه‌ها میشود که باعث بروز بیماری‌های گوارشی برای مردمی که از آب آلوده چاه‌ها استفاده می‌کنند.
پساب صنایع و اثر بر کیفیت خاک
به طور کلی تاثیر بلندمدت پساب‌های صنعتی بر کیفیت خاک با کاهش تنوع زیستی میکروبی و تاثیر بر گونه‌های گیاهی اتفاق می‌افتد.پساب‌های صنعتی که حاوی مواد شیمیایی مانند رنگ‌ها، اسیدها، چربی‌ها و نمک‌ها، مواد سمی و مقاوم به تجزیه زیستی، با تغییر pH و ترکیب شیمیایی خاک، ساختار و باروری آن را دستخوش تغییر قرار می‌دهند. همچنین پساب‌ها به دلیل داشتن مواد سمی و مقاوم به تجزیه زیستی، اگر به به طولانی‌مدت در خاک باقی بمانند مسمومیت و آلودگی مزمن ایجاد می‌کنند.
برای مثال در صنعت تولید آبمیوه، پساب حاوی مواد آلی، شیمیایی و نمک‌ها تولید میشود که با ورود به خاک منجر به تغییر در ترکیب آن میشود. پساب‌های حاوی نمک‌های معدنی باعث تجمع نمک و افزایش شوری و برهم خوردن تعادل یونی خاک می‌شوند. این تغییرات ساختاری می‌تواند مانع رشد ریشه گیاهان شده و از جذب مواد مغذی توسط آن جلوگیری کنند. برخی نمک‌ها مانند سدیم کلرید (نمک طعام) در غلظت‌های بالا می‌تواند باعث ایجاد مسمومیت سدیم و کلر در گیاهان شود.
مثالی دیگر از پساب‌های صنعتی، پساب تولیدی در صنعت لبنیات است که حاوی مقادیر زیادی مواد آلی است. اگرچه مواد آلی به طور کلی برای خاک مفید هستند، اما مقادیر بالای آن، منجر به کاهش اکسیژن و اختلال در تنفس ریشه‌ها میشود. همچنین حضور کلر و دیترجنت‌های موجود در پساب صنایع لبنی با ایجاد مسمومیت در خاک و از بین بردن میکروارگانیسم‌های مفید آن، کیفیت آن را تغییر می‌دهد.
عدم برخورداری و استفاده کارخانجات شهرک صنعتی و نبود سیستم‌های تصفیه فعال در شهرک‌های صنعتی رشت به این معناست که پساب‌های صنعتی به صورت مستقیم وارد محیط زیست می‌شوند
راهکارها
برای رفع این اثر مخرب، تصفیه پساب صنعتی کارخانجات، استفاده از سیستم‌های بازچرخانی آب، و بازیافت مواد آلی از پساب‌ها برای استفاده به عنوان کودهای آلی از راه‌های پیشنهادی است ولی متاسفانه شهرک‌های صنعتی در رشت فاقد سیستم تصفیه فعال هستند که این خود اثر مخرب پساب آن آن را دوچندان می‌کند.
عدم برخورداری و استفاده کارخانجات شهرک صنعتی و نبود سیستم‌های تصفیه فعال در شهرک‌های صنعتی رشت به این معناست که پساب‌های صنعتی به صورت مستقیم وارد محیط زیست می‌شوند. این فاضلاب همراه با فاضلاب شهری وارد دو رودخانه گوهررود و زرجوب شده و عامل آلودگی تالاب انزلی نیز است. اکنون آب این دو رودخانه به دلیل عقب نشینی آب دریا و قطع دسترسی به تالاب، مستقیم به دریا می‌ریزد. قطعا آلودگی آب این دو رودخانه علاوه بر آلودگی آب و هوا، عاملی قوی برای آلودگی خاک اطراف آن و تاثیر جدی بر تنوع و کیفیت گیاهان و محصولات کشاورزی است که البته تاثیرات مخرب بلندمدت آن بر سلامت انسان‌ها و حیات وحش نیز خواهد بود. متاسفانه کارخانجاتی هم هستند که به دلیل نوع محصول تولیدی حاوی پساب شیمیایی هستند در خارج از شهرک‌های صنعتی نیز مجوز تولید گرفته‌اند و نظارتی بر خروج پساب آنها وجود ندارد.
گاها این پساب‌ها از طریق نهر و آبراه‌هایی که به سمت مزارع کشاورزی و برنج راه دارند خاک و محصولات کشاورزی آن منطقه را تحت تاثیرات زیان‌باز خود قرار می‌دهند. این موضوع نشان‌دهنده ضعف در مدیریت و تصفیه پساب صنعتی، ضعف در زیرساخت‌های محیط زیستی و نظارتی در مناطق دارای شهرک و کارخانجات صنعتی است که نیازمند توجه فوری و جدی مسئولان و سیاست‌گذاران است.
روند استفاده بی‌رویه و نادرست از این کودها و سموم نه تنها موجب آلودگی منابع خاک و آب شده است، بلکه کاهش تنوع زیستی و تخریب ساختار طبیعی خاک را نیز باعث شده است
نظارت‌ها
کارشناس جهاد کشاورزی درباره نظارت بر استفاده از کودها و سموم به مرور گفت: یه بخشی از تهدیدات حوزه کشاورزی ما مربوط به نهادهای کشاورزی مصرفی برای تولید محصولات مختلف در کشور خصوصا محصولات کیفی است، بنابراین چالش و نظارت بر کیفیت سموم و کودهای وارداتی و حتی انواع داخلی بسیار جدی است زیرا کودها و سموم غیراستاندارد اثرات بسیار مخرب‌تری بر خاک زراعی و محیط زیست و کیفیت محصولات کشاورزی ما دارند.
با توجه به اهمیت نظارت دقیق و اجرای برنامه‌های ایمنی برای مدیریت فاضلاب، همچنان چالش‌های بزرگی در این زمینه وجود دارد که نیازمند توجه ویژه و هماهنگی میان نهادهای مختلف است. برنامه ایمنی فاضلاب (Sanitation Safety Plan) که با هدف شناسایی، ارزیابی و مدیریت مخاطرات بهداشتی مرتبط با فاضلاب است، نمونه‌ای از تلاش‌ها در جهت حفظ و ارتقاء سلامت عمومی و محیط زیست است. لازم به ذکر است که این برنامه در ایران از سوی وزارت بهداشت به مرحله اجرا در آمده است. این برنامه سازمان بهداشت جهانی (WHO) در واقع به عنوان یک رویکرد کلی برای مدیریت ریسک و مخاطرات بهداشتی ناشی از فاضلاب معرفی شده است.
هدف این برنامه شناسایی، ارزیابی و مدیریت مخاطرات مرتبط با فاضلاب از مبدا تولید تا دفع نهایی است تا از تاثیرات منفی آن بر سلامت عمومی جلوگیری کند. از مزایای اجرای این برنامه حفاظت از سلامت عمومی با جلوگیری از انتشار بیماری‌ها و عفونت‌ها، بهبود کیفیت محیط زیست، افزایش کارایی سیستم‌های تصفیه فاضلاب، کاهش هزینه‌های مرتبط با درمان بیماری‌ها و بازسازی، افزایش اعتماد عمومی و شفافیت و پاسخگویی نهادهای مسئول در مدیریت فاضلاب است که باعث افزایش همراهی و مشارکت در حفظ سلامت و محیط زیست میشود.
«مریم رحیمی» یک کارشناس بهداشت محیط در خصوص مراحل اجرای این برنامه به مرور گفت: این طرح با هدف حفظ و ارتقاء سلامت انسان به شناسایی و ارزیابی و تحلیل ریسک از نقطه ی شروع آلودگی می‌پردازد که در حال حاضر در رشت در حال اجرا است و شرط موفقیت این طرح کار تیمی و همکاری و مشارکت نماینده های سازمان ها و ادارات مربوط به موضوع است.
در این طرح کارشناسان و نمایندگان فنی بهداشت،آب و فاضلاب، جهاد کشاورزی، محیط زیست،آب منطقه‌ای، نماینده‌ی سیاسی منطقه، برنامه و بودجه، شهرداری، منابع طبیعی، صمت، نماینده نفت و …. در جهت شناسایی ریسک یا مخاطرات سلامت و ارائه راهکاری برای کنترل یا کاهش آن، با یکدیگر همکاری دارند.
این کارشناس بهداشت محیط در خصوص ارزیابی موفقیت برنامه SSP اضافه کرد: این برنامه قرار است محصول کار جمعی و کار تیمی نمایندگان فنی همه ادارات مسئول باشد و زمانی تاثیر مثبت آن مشخص میشود که هدف این برنامه در اولویت کار قرار بگیرد و متاسفانه در حال حاضر چنین چیزی وجود ندارد. در واقع برای بسیاری از موانع و کنترل‌های در نظر گرفته شده توسط کارشناس ها در ادارات مربوطه، بودجه مالی در نظر گرفته نشده و یا در اولویت نیست.
نظرات بسته شده است.