کریدور ریلی شمال به جنوب یکی از پروژه‌های مهم بین‌المللی و فراملی است که با احداث خط ریلی رشت-انزلی-آستارا، تکمیل و ایران از طریق کشور آذربایجان به اروپا متصل می شود. در عین حال به عقیده کارشناسان اقتصادی، اهمیت این خط بیش از آنکه برای ایران مهم باشد منافع روسیه را با دسترسی به جنوب کشور تامین می‌کند.
اواخر اردیبهشت ماه سال جاری بعد از گذشت حدود دو دهه از انعقاد تفاهم احداث این خط، روسای جمهور ایران و روسیه توافقنامه احداث راه‌آهن رشت – آستارا امضا کردند و مقرر شد؛ فدراسیون روسیه ۱,۶ میلیارد یورو در این مسیر ریلی سرمایه‌گذاری کند.
سرمایه گذاری که به ادعای «سمیه رفیعی» رییس فراکسیون محیط زیست مجلس شورای اسلامی، فاقد مطالعات و نتایج ارزیابی محیط زیستی بوده و طی اجرای آن به مدت ۱۵ سال، جنگل گیسوم و ۱۰۰ هزار اصله درخت نابود و امنیت غذایی کشاورزان و مردم منطقه به خطر می افتد.
رفیعی حتی تاکید کرد:«ادعای دو دولت ایران و روسیه در خصوص جایجایی ۱۵ میلیون بار از طریق این خط ریلی نادرست بوده و کل ظرفیت شبکه ریلی نهایتا پنج میلیون تن است. وی از دوخته شدن یک کیسه ۱۵ساله توسط مشاور و پیمانکار پروژه خبر داد».
ادعایی که در نهایت از سوی رییس سازمان محیط زیست کشور رد شد و او به وجود ارزیابی محیط زیستی این پروژه صحه گذاشت و خبر داد: ارزیابی پروژه رشت – آستارا طی سال ۱۳۷۸ به سازمان ارسال شد و اقدامات رفت و برگشتی آن در حال انجام است اما در ابتدا باید قرارداد بین ایران و روسیه بسته می‌شد چرا که تا قراردادی نباشد پروژه‌ای نیست که بخواهیم برای آن مجوزی صادر کنیم.
بدون تردید، احداث خط آهن رشت ـ آستارا اهمیت بسیاری برای پیشرفت در تعاملات اقتصادی ایران دارد و ضعف عملکرد و روند نزولی ترانزیت کشور در بخش جاده ای با احداث این خط ریلی تا حدودی جبران می‌شود.
«علی سلاجقه» درباره مشکلات زیست محیطی این پروژه تاکید کرد:«هنوز جوانب مختلف زیست‌محیطی این طرح در حال بررسی است و پروژه تا زماینکه در مرحله اقدام مورد تایید کارشناسان واقع نشود، انجام نمی‌شود و ارزیابی زیست‌محیطی همیشه برای تمامی پروژه‌ها و اقدامات در اولویت بوده است.»
طی یک ماه گذشته همزمان با اظهارات رییس فراکسیون محیط زیست با انعقاد تفاهم نامه احداث بین روسای جمهور دو کشور، واکنش های مثبت و منفی زیادی از سوی کارشناسان محیط زیست، اقتصادی و حمل و نقل کشور منتشر شد.
احداث هر چه سریعتر این خط می‌تواند منافع اقتصادی و سیاسی در کوتاه مدت برای ما به همراه داشته باشد و نقش مهمی در معادلات منطقه ای به کشور بدهد.
در همین باره دو کارشناساس حوزه حمل و نقل کشور نیز در گفت و گو با مرور تاکید کردند: بدون تردید، احداث خط آهن رشت ـ آستارا اهمیت بسیاری برای پیشرفت در تعاملات اقتصادی ایران دارد و ضعف عملکرد و روند نزولی ترانزیت کشور در بخش جاده ای با احداث این خط ریلی تا حدودی جبران می‌شود.
منافع اقتصادی و سیاسی کوتاه مدت برای ایران
«محمد جواد شاهجویی» کارشناس اندیشکده حمل و نقل ایران به ضرورت احداث و دسترسی این خط ریلی برای ایران تاکید کرد و به مرور گفت: راه آهن رشت – آستارا خواه ناخواه باید در کشور احداث شود اگر چه مشکلات محیط زیستی برای برخی از مناطق از جمله تالاب استیل آستارا و جنگل گیسوم به همراه دارد که خوشبختانه این مشکلات با توجه به ابعاد فنی و پیش بینی واریناتهایی قابل رفع است.
وی با اشاره به انعقاد تفاهم نامه احداث این خط ریلی در سال دو هزار میلادی اضافه کرد: احداث هر چه سریعتر این خط می‌تواند منافع اقتصادی و سیاسی در کوتاه مدت برای ما به همراه داشته باشد و نقش مهمی در معادلات منطقه ای به کشور بدهد. با توجه به اینکه خط مستقیمی برای اتصال کریدور شمال به جنوب در کشور وجود ندارد ضرورت احداث این خط به شدت احساس می شود.
او با اشاره به برآورده های انجام شده از میزان ترازیت این خط ریلی اضافه کرد: علیرغم اینکه ادعا شده با احداث این خط ریلی، سالانه ۲۰ میلیارد دلار درآمدزایی عاید کشور می‌شود خلاف واقع است. ظرفیت نهایی که این کریدور سالانه می‌تواند برای کشور به همراه داشته باشد ۸ الی ۱۰ میلیون تن بار در سال و در نهایت چیزی حدود ۵۰۰ میلیون دلار درآمد برای کشور است.
وی فواید اتصال این خط ریلی را صرفا در مباحث اقتصادی ندانست و افزود: شراکت راهبردی با روسیه، عبور از گذر امن و ارسال تجهیزات لجستیکی به کشور اهمیت احداث و اتصال این خط را دو چندان می‌کند.
این کارشناس حوزه ریلی کشور با اشاره به اینکه در دریای خزر با چالش های مختلفی برای بنادر مواجه هستیم اظهار کرد: تاکنون حمل و نقل ترکیبی نتواسته جوابگوی نیاز تجاری ما با کشورهای همسایه دریای خزر باشد. اینجا فقط بحث کمبود کشتی نیست. در حال حاضر مهمترین چالش تجارت در دریای خزر؛ کاهش عمق و عقب نشینی آب در بنادر روسیه است که موجب شده کشتی ها نتوانند با همه ظرفیت خود در این بنادر بارگیری کنند.
در سوی دیگر هنوز به دلیل چرخه اقتصادی و تجاری که با روسیه داریم، حمل و نقل کانتینری در دریای خزر به آن میزان که لازم بوده شکل نگرفته و حصول این موضوع برای ما زمان بر است. از اینرو احداث این خط ریلی و اتصال به کریدور شمال به جنوب در ابتدا سبب توسعه خطوط حمل ونقل و ارتباطات تجاری کشور خواهد بود. در واقع اتصال این خط به شاخه غربی کریدور شمال به جنوب به دسترسی بیشتر ایران به کشورهای اروپایی کمک می‌کند.
وی با بیان اینکه در سالهای گذشته میزان صادرات ترانزیتی کشور از مسیر روسیه ۴۰۰ هزار تن بود اظهار کرد: در حال حاضر این میزان به ۱۰۰ هزار تن رسیده. الان مهمترین چالش ما در بحث زیر ساخت با روسیه است. اگر زیر ساخت ریلی رشد نکند برآوردها از میزان حدود ۱۰ میلیون تن حمل کالا حکایت می کند. از اینرو توسعه و اتصال زیر ساخت ریلی در کریدور شمال به جنوب از اهیمت زیادی برخوردار است. چراکه حمل و نقل جاده ای چندان در کشور مطلوب نیست و در بحث زیر ساختی با مشکلات زیادی مواجه هستیم.
دو قاره چشم انتظار اتصال خط راه آهن رشت -آستارا
«علی ضیایی» مدیراندیشکده حمل و نقل ایران نیز با بیان اینکه روی این پروژه حساسیت بین المللی وجود دارد و قاعدتا باید احداث شود تاکید کرد: دو قاره چشم انتظار احداث و اتصال این خط به کریدور شمال به جنوب هستند.
وی با اشاره به واکنشهای منفی در خصوص مشکلات زیست محیطی پروژه بیان کرد: اگر چه این پروژه در اجرا با مشکلات محیط زیستی مواجه است اما به لحاظ اهمیت آن در توسعه روابط تجاری دو کشور ایران وروسیه، به نفع هر دو کشور است که این مشکلات را به نحوی رفع کنند. در مجموع حدود ۳ کیلومتر ازاین خط با مشکلات محیط زیستی دست به گریبان است که چندان معضل غیر قابل حلی نیست. این پروژه دوجانبه برای این دو کشور با منافع و سود زیادی همراه است که البته سود آن برای روسیه بیشتر از ایران خواهد بود و کشور ما نیز درکنارش متنفع می‌شود.
شراکت راهبردی با روسیه، عبور از گذر امن و ارسال تجهیزات لجستیکی به کشور اهمیت احداث و اتصال این خط را دو چندان می‌کند. ما برای حمل و نقل دریایی در دریای خزر خیلی درگیر هستیم و باید بتوانیم مستقل از دریا بار و کالاهای خود را عبور دهیم. در این بخش خط ریلی رشت – آستارا این مشکل را حل و حذف می‌کند.
وی با تاکید به اینکه ارقام مختلفی برای حمل کالا از طریق این خط اعلام شده ادامه داد: بررسی های انجام گرفته حاکی از عبور ۱۵ میلیون تن کالا از طریق این مسیر است و این نیازی است که روسها اعلام کرده اند و ما در کشور هنوز به چنین میزان برآوردی نرسیدیم.
مدیراندیشکده حمل و نقل ایران با بیان اینکه از ۲۰ سال گذشته نیاز این خط برای کشور احصا شد تصریح کرد: باید هر چه سریعتر اتصال این خط نهایی شود. چرا که ما نیاز داریم یک سری کالا های مورد نیاز کشور را از طریق این خط وارد کشور کنیم و بخش اعظمی از مشکلات حمل و نقل ترکیبی از جمله جلوگیری از افزایش قیمت درهزینه های حمل را کاهش و یا حذف کنیم. ضمن اینکه اتصال این خط ریلی منجر به توسعه بندر آستارا و رونق آن می شود. الان ما برای حمل و نقل دریایی در دریای خزر خیلی درگیر هستیم و باید بتوانیم مستقل از دریا بار و کالاهای خود را عبور دهیم. در این بخش خط ریلی رشت – آستارا این مشکل را حل و حذف می‌کند.
لازم به ذکر است: مسیر غربی کریدور شمال – جنوب که کشورهای روسیه، جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان را شامل می‌شود، از نظر ریلی دارای یک حلقه مفقوده‌ای به مسافت ۱۶۲ کیلومتر بین رشت و آستارا بود که با امضای این توافق و احداث این مسیر ریلی عملاً جنوب آسیا از طریق ارتباط ریلی بین سن پترزبورگ و خلیج فارس به شمال اروپا متصل خواهد شد.
براساس این توافقنامه، فدراسیون روسیه ۱,۶ میلیارد یورو در این مسیر ریلی سرمایه‌گذاری خواهد کرد. قرار است این خط آهن راهبردی در مدت ۴۸ ماه احداث شود.