سفالچینی با دست های کودکانه

صبح روز جمعه هفتم دی ماه، شانزدهمین رویداد «محله گردی مادران و کودکان» به همت «کتابفروشی ماهی سیاه» برگزار شد. رویداد این هفته اما بسیار متفاوت بود، کودکان و نوجوانان با حضور در یک خانه تاریخی، با قاشق های چوبی، خاک و خاشاک سفال های کوزه ای را تراشیدند تا بر بام خانه تاریخی حجتی قرار گیرد.

در این رویداد کودکان از نزدیک با یکی از حرفه های روبه فراموشی یعنی «سفالچینی» آشنا شدند و دو استادکار سفالچین یعنی «مهدی مولایی و علی یوسفی» شیوه سفالچینی را به کودکان نشان دادند.

 

در این برنامه- که با تقدیر از زحمات این دو پیشکسوت سفالچینی همراه بود- مهدی مولایی توضیح داد که شیوه صحیح  سفالچینی چگونه است و چرا بام خانه‌های گیلان با سفال‌های کوزه‌ای پوشیده می‌شد.

خانه های تاریخی رشت، سفال پوش هستند و با تخریب این خانه ها، سفال های کوزه ای هم از بین می رود. سفال هایی که دیگر تولید نمی‌شوند

«دلارام جباری» پیرامون این رویداد گفت: این برنامه به مناسبت گرامیداشت هفته رشت تدارک یافته و هدف ما این بود که کودکان و نوجوانان با یکی از مشاغل روبه فراموشی از نزدیک آشنا شوند.

مدیر کتابفروشی ماهی سیاه، افزود: خانه های تاریخی رشت، سفال پوش هستند و با تخریب این خانه ها، سفال های کوزه ای هم از بین می رود. سفال هایی که دیگر تولید نمی‌شوند.

 

مدیر اجرایی این برنامه نیز گفت: بام خانه های گیلان ابتدا با نی خیزران پوشیده می‌شد و روی نی را با سفال های لوله ای به شیوه ای خاصی می‌چیدند به نحوی که دو سفال روبه بالا قرار گرفته و سفال سوم برعکس مابین دو سفال  قرار می‌گرفت.

 

مابین سفال و نی خیزران، هوا در گردش بود و اجازه نمی‌داد بام دچار رطوبت شود. اما بعدها به جای نی خیزران از حلب استفاده کردند، اگرچه حلب زنی شیوه ای آسان و به صرفه بود ولی قرار گیری سفال روی حلب، خود عمل ازدیاد رطوبت می‌شود.

 

مهری شیرمحمدی، با اشاره به آتش سوزی های متعدد در تاریخ رشت، افزود: در گذشته تنها خانه‌های اعیان، سفال پوش می‌شد و مردمی که تمکن مالی نداشتند، خانه های خود را تنها با شالی(ساقه برنج) می‌پوشاندند که در هنگام وزش بادهای گرم که در گیلان سابقه دارد و «گرم موش» نامیده می‌شد، امکان آتش سوزی را افزایش می‌داد.

در گذشته تنها خانه‌های اعیان، سفال پوش می‌شد و مردمی که تمکن مالی نداشتند، خانه های خود را تنها با شالی(ساقه برنج) می‌پوشاندند

پس از ایجاد بلدیه در سال ۱۲۸۷ و به‌ویژه در اوایل پهلوی، بلدیه قانونی تصویب کرد که تمام خانه ها باید با سفال پوشیده شود تا از آتش سوزی در امان بماند.

این فعال گردشگری، ضمن معرفی «مهدی مولایی» و «علی یوسفی» گفت: این استادان، در حرفه خود خبره هستند و بام بسیاری از خانه های تاریخی گیلان که مرمت شده یا می‌شوند، با هنر ایشان انجام شده است.

 

شیرمحمدی همچنین گفت: اگر امروز شاهد احیا و مرمت خانه های تاریخی؛ صادقی، مسجد اردوبازار، مسجد اکبریه، بقعه و مسجد تاریخی امیر شهید در شهر لاهیجان، خانه های تاریخی خاندان صوفی در شهر املش، عمارت سرهنگ عضدی در شهرسیاهکل، خانه دریابیگی و بقعه میراثی آقاسید حسین در شهر لنگرود و خانه های تاریخی، حنانی، میرزا خلیل رفیع، میرزا کوچک جنگی، حجتی و … در رشت پابرجا هستند، مدیون این دو استادکار هستیم.

 

سپس مهدی مولایی، پیرامون وجه تسمیه این نوع از سفال ها توضیح داد و گفت: سفال لوله ای و یا کوزه‌ای به سبکی از سفال گفته می‌شود که شبیه لوله ساخته می‌شد و بر بام خانه ها حکم ناودان و آبراه را داشت. این نوع سفال ها قالب مشخصی نداشت و در گذشته آرنج دست سفال ساز، قالب کار بود. یعنی گل به‌عمل آمده را از مچ تا آرنج می‌پوشاندند و در واقع قالب گیری با آرنج بود. سپس در کوره های مخصوصی که شبیه تنورنانوایی بود، پخته می‌شد.

مرداب و سل های طبیعی زیادی در اطراف شهر لنگرود بود، که لجن سیاه ته مرداب را برداشت می‌کردند و برای تولید این نوع سفال استفاده می‌کردند

وی، با بیان اینکه این حرفه را از استاد علی یوسفی در زادگاهش شهر لنگرود آموخته است، افزود: استاد یوسفی، نسل اندرنسل در کار تولید سفال بام بودند. مرداب و سل های طبیعی زیادی در اطراف شهر لنگرود بود، که لجن سیاه ته مرداب را برداشت می‌کردند و برای تولید این نوع سفال استفاده می‌کردند. «کوره دباغ محله لنگرود» و کوره روستای «سیگارود» معروف بود. که تا ۵۰ سال پیش هم سفال تولید می‌کرد.

 

مولایی یادآور شد: برای احیای خانه های تاریخی، سفال های خانه هایی که تخریب می‌شود را خریداری و دوباره استفاده می‌کنیم زیرا این نوع سفال دیگر تولید نمی‌شود. وی، اضافه کرد: سفال بام خانه ها باید سالی یک بار «واگردانی» و «قاشق زنی» شود تا بتواند به خوبی آب را هدایت نماید.

و برای آنکه حاضران با این دو اصطلاح آشنا شوند، به شیوه عملی توضیح داد:«قاشق زنی» و «دوراز زنی» (واگردانی) گام نخست حرفه سفال چینی است. و برای آنکه سفال کوزه ای روی یک سطح شیب دار، به خوبی نزولات جوی را هدایت کند، باید از خاشاک سالانه که لای لوله ها می‌ماند، تمیز شود.

بنابراین سالی یک بار سفال ها را جمع می‌کردند و با قاشق چوبی دسته بلند داخل آن را می‌تراشیدند تا از خاشاک، برگ و خزه پاک شده و سپس یک لایه سفال را از قسمت مقعر آن می‌چیدند، سپس یک ردیف سفال از سمت محدب مابین دو ردیف زیری چیده می‌‌شد.

 

هر چندسال یکبار هم باید سفال ها دوراز یا واگردانی شود. سفال های بخش رو را که رنگش کدر و سیاه شده، بر می‌گردانند و در سطح زیر کار می‌چینند و سفال های زیر را که در اثر بخار و رطوبت سقف به سفیدی می‌زند، بالای کار می‌چینند. چند بار که باران می‌خورد، سفال های کدر دوباره تمیز و سرخ می‌شود.