سیلاب‌های رشت نتیجه سیاست‌های نادرست آب منطقه‌ای

سی و هفتمین جلسه ادواری و چهارمین نشست بررسی راهکارهای دستیابی به خرد جمعی در حوزه محیط زیست استان، روز چهارشنبه ۲۲ اسفند‌ماه 1403، به همت یاران توسعه پایدار استان گیلان در محل سازمان برنامه و بودجه برگزار شد. این نشست با حضور صاحب‌نظران، متخصصان و نمایندگان انجمن‌های مردم‌نهاد زیست‌محیطی برگزار گردید.

 

نشست قبلی این گروه در تاریخ 28 بهمن 1403 برگزار شده بود و در این نشست یاران توسعه پایدار گیلان میزبان فعالان محیط‌زیست بود تا درباره بحران تالاب انزلی و رودخانه‌های زرجوب و گوهررود گفت‌وگو کنند. حاضران بر لزوم مدیریت یکپارچه، تأمین اطلاعات دقیق و جلب مشارکت جمعی تأکید کردند. در این نشست پیشنهاد شده بود که این مسئله به عنوان یک ابرپروژه دیده شوند. یاران توسعه پایدار اعلام کرد که این جلسات برای رسیدن به اجماع و راهکارهای عملی ادامه خواهد داشت.

 

 

چالش‌های رودخانه‌های زرجوب و گوهررود

دکتر «رضا زمانی» در این جلسه درباره مشکلات رودخانه‌های زرجوب و گوهررود، که با اتصال به یکدیگر رودخانه پیربازار را تشکیل می‌دهند، نکاتی را مطرح کرد و گفت: این دو رودخانه از ۲۵ محله شهر رشت عبور کرده و تحت تأثیر آلاینده‌های مختلف قرار می‌گیرند.

 

رضا زمانی با اشاره به بررسی‌های میکروبی و فیزیکی و شیمیایی آب تأکید کرد: کیفیت آب گوهررود و زرجوب در ابتدا مطلوب است، اما با ورود فاضلاب‌های بهداشتی، پساب صنعتی و شیرابه سراوان، به‌شدت آلوده می‌شود.

روزانه ۲۴.۵ تن زباله و ۲۲ تن فاضلاب صنعتی وارد این رودخانه‌ها شده و شیرابه سراوان نیز با دبی ۶ و در روزهای بارانی با ۱۵ لیتر بر ثانیه به آن‌ها تخلیه می‌شود.

 

اگر میزان بار آلودگی وارد شده به رودخانه ها را بر مبنای وزن خشک آلودگی در نظر بگیریم؛ از سه منبع اصلی آلایندگی شیرابه سراوان، شهرک صنعتی رشت و فاضلابهای بهداشتی؛ به ترتیب روزانه ۱.۹ تن و ۲۲ تن و ۲۴.۵ تن وزن خشک مواد آلاینده COD در شبانه روز وارد زرجوب و گوهرود می‌شود.

 

او افزود: سالانه ۲۲۵ میلیون مترمکعب فاضلاب در گیلان تولید می‌شود، اما تنها ۱۷.۷ درصد آن تصفیه شده و مابقی مستقیماً وارد منابع آبی و دریای خزر می‌شود. همچنین، پروژه فاضلاب خانگی رشت که از سال ۱۳۸۴ با حمایت بانک جهانی آغاز شد، با سوءمدیریت و اجرا نشدن کامل شبکه لوله‌گذاری، ناکام مانده و اکنون تنها ۳۰ درصد فاضلاب شهر را تصفیه می‌کند.

 

با بررسی مشکلات محیط‌زیستی چون آلودگی رودخانه‌های زرجوب و گوهررود و مدیریت ناکارآمد فاضلاب شهری، آنچه مشخص است، نبود برنامه‌ریزی دقیق و نظارت کافی باعث شده پروژه‌هایی که می‌توانستند تأثیر مثبتی داشته باشند، به نمادی از سوءمدیریت تبدیل شوند.

 

«پویا شهشهانی» با اشاره به آلودگی شدید محل اتصال گوهررود و زرجوب، این مشکل را فرهنگی، آموزشی و نظارتی دانست. او تأکید کرد که میزان ورود شیرابه سراوان کمتر از رقم اعلام‌شده است، اما همچنان آلودگی آن از فاضلاب شهری بیشتر بوده و COD آن به ۱۰,۰۰۰ می‌رسد.

وی ضمن انتقاد از وضعیت تصفیه‌خانه سراوان، گفت: برای تأمین اعتبارات تلاش شده اما این تصفیه‌خانه یا غیرفعال است یا هزینه‌بر خواهد بود. او افزود: “همه درباره شیرابه سراوان صحبت می‌کنند، اما کسی نمی‌پرسد علت وضعیت نامناسب تصفیه‌خانه چیست.”

 

شهشهانی ضمن اشاره به عدم اندازه‌گیری دقیق فاضلاب شهرک صنعتی رشت، گفت: با اندازه‌گیری مجدد بدست‌آمده است که روزانه ۱۵ هزار مترمکعب فاضلاب صنعتی با آلودگی چهار برابر فاضلاب شهری وارد گوهررود شده و آن را نابود می‌کند. در ستاد بحران نیز تصمیم گرفته شد به‌جای ایجاد تصفیه‌خانه‌های کوچک، منابع آلاینده در یک تصفیه‌خانه در محدوده مسکن مهر تجمیع شوند که اعتبارات آن تأمین و لوله‌گذاری انجام شده است.

 

وی افزود: با حل مشکل فاضلاب شهرک صنعتی، گوهررود می‌تواند در مدت کوتاهی برای گردشگری آماده شود. در مورد تصفیه‌خانه‌های بیمارستانی، مشکل اصلی انتقال فاضلاب از بیمارستان‌ها به این تصفیه‌خانه‌هاست، چراکه شبکه‌های مربوطه تکمیل نشده‌اند. این موضوع چندان پیچیده یا پرهزینه نبوده، اما تاکنون اقدامی جدی برای حل آن صورت نگرفته و مطالبه‌ای نیز در این خصوص مطرح نشده است. ضروری است که این مطالبه‌گری شکل بگیرد و برای اجرای برنامه‌های کم‌هزینه اما مؤثر که قابلیت اجرایی دارند، حمایت و پیگیری لازم انجام شود.

 

شهشهانی اضافه کرد: تا پایان سال 1405 و با پیش‌بینی اعتباری در حدود 3700 میلیارد تومان، بیش از 50 درصد فاضلاب شهر رشت قابل مدیریت و حل خواهد بود. او ابراز امیدواری کرد که نتیجه این جلسه به پیشرفت در این مسیر منجر شود. سیلاب‌های شهر رشت نتیجه سیاست‌های نادرست آب منطقه‌ای بوده و هیچ مطالبه‌ای برای جلوگیری از سیلاب‌های بعدی وجود نداشته است.

 

او افزود: متاسفانه شهرهای ما در حال تبدیل به شهرهای اسفنجی و نفوذپذیر هستند، مانند کاری که شهردار پیشین، آقای ثابت‌قدم، انجام داد؛ پیاده‌روهایی که جذب آب داشتند، به دلیل وجود ماسه بادی، کند و بتنی شدند.

«عبدالغفار شجاع» هم در این جلسه با بیان اینکه نیاز به یک تکیلات ویژه برای هماهنگی و برنامه‌ریزی است گفت: باید به سمت استفاده از توانمندی‌هایی که در کشور وجود دارد برویم. وی با اشاره به چالش‌های دریاچه ارومیه، ضرورت برنامه‌ریزی مؤثر را مطرح کرد. عبدالغفار شجاع به اهمیت مسائل فرهنگی و لزوم توجه مسئولان به احیای تالاب انزلی پرداخت و بیان کرد: با در نظر گرفتن امکانات موجود، باید برنامه‌هایی تدوین شود که قابلیت اجرا داشته باشند.

 

نیاز به ساختار جدید برای مدیریت بحران‌های زیست‌محیطی

«نسیم طواف‌زاده» در مورد ساختار کمیته مدیریت تالاب انزلی (بر اساس پیشنهاد جایکا) اظهار کرد: استاندار، به‌عنوان رئیس کمیته، تاکنون در هیچ‌یک از جلسات به‌طور رسمی حضور نداشته است و معاون امور هماهنگی استانداری به نیابت از او ریاست کمیته را بر عهده دارد. دبیر این کمیته، رئیس حفاظت محیط‌زیست است که در برخی جلسات، معاونین او نیز شرکت می‌کنند.

 

وی تصریح کرد: در این ساختار، مسئولیت کارگروه حفاظت از تالاب بر عهده اداره کل محیط‌زیست، مدیریت حوزه آبخیز بر عهده منابع طبیعی، مدیریت فاضلاب بر عهده شرکت آب و فاضلاب، مدیریت پسماند بر عهده کارگروه پسماند، مدیریت اکوتوریسم بر عهده سازمان گردشگری و مدیریت آموزش نیز بر عهده اداره کل حفاظت محیط‌زیست قرار گرفته است.

 

او از نقاط قوت این ساختار، به تجمیع نظرات کارشناسی در زیرکمیته‌ها اشاره کرد که باعث می‌شود معاون استاندار ملزم به شنیدن دیدگاه‌های تخصصی شود. اما از جمله نقاط ضعف آن، می‌توان به عدم الزام کمیته به اجرای مصوبات زیرکمیته‌ها، بخشی‌نگری ناشی از تخصص‌محوری زیرکمیته‌ها، و تمرکز بیشتر بر همکاری درون‌گروهی زیرکمیته‌ها به‌جای توجه به اولویت‌های کلان اشاره کرد.

 

طواف‌زاده همچنین به مشکل موازی‌کاری میان زیرکمیته‌ها، ورود مستقیم برخی موضوعات به کارگروه اصلی بدون طی مسیر کارشناسی، و وابستگی شدید فرآیند تصمیم‌گیری به شخصیت مدیران ارشد اشاره کرد.

 

نسیم طواف‌زاده با اشاره به هم‌فکری با محمد کهنسال، پیشنهاد داد که یک تیم راهبری متشکل از تعدادی از اعضای یاران توسعه پایدار و سه نماینده از هر یک از کمیسیون‌های اجرایی، تخصصی و مشارکت‌های مردمی تشکیل شود. در چارچوب این ساختار، کارگروه‌هایی تحت نظر کمیسیون‌ها ایجاد شده و در ادامه، زیرگروه‌هایی دیگر شکل بگیرند. در نهایت، این تیم راهبری، مشابه هیئت‌امنای شرکت‌ها و مؤسسات، مسئولیت هدایت کلان و راهبردی امور را بر عهده خواهد داشت.

 

با در نظر گرفتن ساختار پیشنهادی، ایجاد تیم راهبری می‌تواند به هماهنگی بیشتر میان بخش‌های مختلف کمک کند. این تیم با نظارت بر عملکرد کمیسیون‌ها و کارگروه‌ها، امکان پیگیری مستمر برنامه‌های اجرایی را خواهد داشت. همچنین، حضور نمایندگانی از بخش‌های مختلف، از جمله یاران توسعه پایدار و کمیسیون‌های مرتبط، می‌تواند زمینه را برای اتخاذ تصمیمات منسجم‌تر فراهم کند.

 

در ادامه، لازم است که این تیم راهبری نقش مشخصی در فرآیندهای اجرایی داشته باشد و بتواند نتایج اقدامات انجام‌شده را ارزیابی کند. همچنین، ارتباط میان تیم راهبری و نهادهای اجرایی باید به‌گونه‌ای باشد که روند اجرای مصوبات به‌صورت شفاف پیش برود و از ایجاد موانع اداری یا ناهماهنگی‌های احتمالی جلوگیری شود.

 

دکتر مولایی نیز در این جلسه بیان کرد: در خصوص ایجاد ساختار تیمی جدید شاید به راحتی نتوان به ساختار جدید تغییر کرد. بلکه شاید بهتر باشد که نقاط ضعف و ایراد ساختارهای موجود رفع شوند. بحث سر این است که اگر بخواهیم عملا کاری انجام دهیم نقاط ضعف باید درست شناخته شوند، وقتی محیط زیست ما هم کارفرما، هم مشاور، هم پیمانکار و هم دبیر است کاری پیش نمی‌رود.

 

تأکید بر مشارکت عمومی و تغییر رویکرد مدیریتی

«هرمز ربانی» هم در این جلسه ضمن قدردانی از حضور و همراهی شرکت‌کنندگان تأکید کرد که رویکرد دولت به سمت استفاده از خرد جمعی و مشارکت مردمی در حل بحران‌ها تغییر کرده که این خود گامی مهم محسوب می‌شود. در گام نخست، باید مشکلات اصلی شناسایی و اولویت‌بندی شوند، و در حال حاضر، مسائل پسماند، رودخانه‌ها و تالاب در اولویت دولت قرار دارند. استاندار نیز آمادگی لازم برای همکاری در این زمینه را دارد. مهم‌ترین اقدام در ابتدا، ایجاد انسجام میان صاحب‌نظران، سازمان‌های مردم‌نهاد و ذی‌نفعان است تا با هم‌صدایی و هماهنگی بیشتر، مسیر حل مشکلات هموار شود.

 

تداوم جلسات برای دستیابی به خرد جمعی

تاکنون جلساتی برای دستیابی به خرد جمعی به‌عنوان مبنای اصلی با حضور دکتر رضا رمضانی و خورشیددوست برگزار شده است. همچنین دو جلسه با گروه‌های مردم‌نهاد زیست‌محیطی و صاحب‌نظران این حوزه برگزار شده است. در این جلسات، تصمیم گرفته شد که برای ایجاد ساختار حقوقی و همکاری میان تمامی دست‌اندرکاران و همچنین توافقات فنی و تخصصی، جلسات ادامه یابد.

 

لازم به ذکر است؛ یاران توسعه پایدار، متشکل از جمعی از نمایندگان ادوار مجلس شورای اسلامی، مدیران پیشین دستگاه‌های اجرایی، اساتید دانشگاهی و فعالان اجتماعی، با هدف انسجام‌بخشی به نیروهای غیردولتی، این گفت‌وگوها را پایه‌گذاری کرده است. این گروه توسعه‌گرا بر این باور است که بهبود کیفیت زندگی مردم تنها با مشارکت واقعی شهروندان و شکل‌گیری مطالبات کارشناسی‌شده امکان‌پذیر است و نمی‌توان صرفاً به عملکرد دستگاه‌های اجرایی دولتی، بدون نظارت عمومی، تکیه کرد.

 

در اولویت‌بندی مسائل توسعه استان، موضوع آب و زمین در سه محور اصلی پسماند، رودخانه‌ها و تالاب‌ها به‌عنوان مهم‌ترین چالش‌های گیلان شناخته شده‌اند. در همین راستا، سلسله نشست‌های زیست‌محیطی با هدف کنترل بحران‌های موجود و بهبود شرایط برنامه‌ریزی شده است.