بافت تاریخی؛ بافتی از شهر را شامل می‌شود که واجد هویت و نمادهای تاریخی و معماری آن منطقه است. در این بافت شهری مجموعه‌ای از فضاها، ساختمان‌ها بناها و آثار معماری شهری تاریخی و ارزشمند را مشاهده می‌کنیم. بافتهای تاریخی در بسیاری از کشورها تحت حمایت قانونی خاص قرار می‌گیرند و در حفاظت و نگهداری این بافت از شهر تمهیدات سرسختانه‌ای صورت می‌پذیرد. همچنین قوانین معماری و شهرسازی در بافت تاریخی شهرها طبق مقررات رعایت می‌شود و در صورت مشاهده تخلفات به شدت برخورد می‌شود.
به عنوان مثال پراگ(پایتخت جمهوری چک) با معماری هزارساله، یکی از معدود مناطقی به شمار می‌رود که مراکز شهری و بافت تاریخی آن کاملا محفوظ مانده است.
سالهای گذشته شهرداری پراگ، صاحب هتلی را که در مرکز شهر در بافت تاریخی پراگ واقع است، برای از بین بردن شاخصه‌های معماری دو کاخ باروک (از بناهای تاریخی پراگ) که قدمت آن به قرن ۱۴ میلادی می‌رسد، به ۵۰۰۰ دلار جریمه کرد.
گرچه پراگ هم مثل سایر شهرهای اتحادیه اروپا روند توسعه شهری را طی می‌کند، در واقع تهدید توسعه شهری و امر نوسازی و ایجاد آسمانخراش‌ها توسط سرمایه گذاران نوسازی‌های شهری پراگ را هم مستثنی نگذاشته، اما شهرداری با جریمه‌های سنگین و اعمال سیاست‌های شهری فضا را تنگ کرده است.
ریچارد بیگل (مدیر اجرایی شهرداری پراگ) در آخرین مصاحبه خود گفته است: اگر ما آسمانخراش‌ها را بپذیریم، هیچ راه برگشتی نداریم. این برج‌ها خط آسمان را از بین برده و شهر را برای همیشه تغییر خواهند داد.
در کشور ما در دهه نود از سوی وزارتخانه مسکن و شهرسازی بر اساس درخواست سازمان میراث فرهنگی طرح حمایت و حفاظت از بافت تاریخی برای بسیاری از شهرهای دارای بافت تاریخی تصویب شد و مقررات عمومی برای محافظت از بافتهای تاریخی شهرهای کشور تعیین شد اما با این حساب هنوز در محدوده بافتهای تاریخی شهرها دچار مشکلات مدیدی هستیم.
یکی از مشکلات اصلی که در وهله اول به چشم می‌خورد، عدم آگاهی و شناخت صحیح از بافتهای شهری و تفاوت بافتها از سوی شهروندان شهر و مدیران شهری است.
شناخت جغرافیای شهر و شهرشناسی موضوع مهم شهرنشینی به حساب می‌آید، اگر از شهری که در آن زندگی می‌کنیم، شناخت کافی نداشته باشیم، همچنین شهری که در آن به مدیریت می‌پردازیم با عدم آگاهی از آن روبه رو باشیم، خواه ناخواه شهرنشینی و مدیریت شهری با معضل روبه رو می‌شود و شهر دچار آسیب و مشکلات فراوانی خواهد شد.
بافت تاریخی در شهرها مقوله‌ای متفاوت از بافت فرسوده در شهرها است، این دو از بافتهای رایج در شهرها هستند که متأسفانه هیچ گاه وجه تمایز و شباهت آنها آنطور باید و شاید مورد بررسی قرار نگرفت! این عدم آگاهی از بافتهای شهر از عملکرد ضعیف مدیریت شهری در شهر نشأت می‌گیرد! زیرا در بسیاری از شهرهای کشور در بدنه مدیریت شهری افرادی با تخصص‌های خارج از بحث معماری، شهرسازی و مدیریت شهری تکیه زده‌اند.
در استان شمالی کشور “گیلان” به مرکزیت رشت، هم از این معضل آسیب‌های فراوانی بر پیکره‌ی بی جان این شهر وارد شده است. در هفته‌های اخیر که شاهد اخبار ناخوش احوال شهری بوده ایم، که بازخورد آن در رسانه‌های محلی گیلان، فعالان و علاقه مندان مبحث شهر، شهرسازی و معماری شهری رویت می‌شود.
هتل فردوسی رشت که جز معدود بناهای تاریخی و ارزشمند شهر رشت است، با خطر تخریب روبه رو شده است. خطر تخریب این هتل که بقایای معماری ساباط از اواخر عصر پهلوی اول است، خواب را از چشمان مردم فرهنگ دوست شهر گرفته است. در آخرین اخبار سازمان میراث فرهنگی با بازتاب گسترده رسانه‌ای در استان شاهد این بوده ایم، خیابان شریعتی که هتل فردوسی رشت در آن واقع شده است، به زودی ثبت ملی می شود.
بر اساس منابع تاریخی موجود نزد مهندس روبرت واهانیان، از اساتید برجسته معماری گیلان، خیابان شریعتی رشت، دومین خیابان احداث شده در زمان تحولات نوسازی شهری پهلوی اول است. با شروع نوسازی شهری پهلوی اول از کنسول گری روس ها(پل عراق فعلی) خیابانی شکل گرفت تا به میدان فرهنگ کنونی رسید، و از آنجا به میدان شهرداری ختم شد. پس از احداث این خیابان، دومین خیابان عمود بر این، تلفن خانه سابق (شریعتی کنونی) بوده که امتداد آن از یه سوی به صیقلان و از سوی دیگر به کیاب (به سمت سبزه میدان) کشیده شد.
اما مساله واجد بحث مساله شناخت از بافتهای شهری است، که با شناخت کافی از شهر و بافتها و ضوابط و مقررات می‌توان به درجه‌ای از شهرشناسی پی برد که بتوانیم در نهایت به تفاوت‌ها در بافتهای شهری پی ببریم.
بافت تاریخی در شهر بافت فرسوده نیست، این دوبافت همانطور که از اسامی شان پیداست، دو بافت متفاوت از شهر را ارائه می‌دهند، که هرکدام از آنها شامل ضوابط و مقررات خاص خود هستند. بافتهای شهری در شهرها حُکم سند و هویت شهر و شهروندان است، به همین دلیل است که شهروند شهرنشین باید از شهر محل زیست خود شناخت کافی داشته باشد.
بافت تاریخی شهرها شامل مولفه‌های از قبیل؛ قدمت تاریخی، ساختار محلات و اصلوب ساخت وساز و سند هویت مردمان شهر است. بافت تاریخی امکان این را میدهد که برای آن از سوی کارشناسان، مدیریت شهری و ارگان‌های ذی ربط سند تاریخی نگارش شود. این بافت شامل الگوی خاص معماری سنتی، بومی، زیست محیطی و اصالت را دارد.
بافتهای تاریخی در هر شهر بیانگر دوره‌ای از تاریخ آن سرزمین است، گرچه کم رمق اما پابرجا مانده است. اما بافت فرسوده در شهرها ؛ بافتهای ناکارآمدی هستند که به صورت موقت ایجاد شده‌اند، اکنون دیگر رها شده و یا کارایی آن از بین رفته است. مثل : میدان‌های قدیمی، منازلی که در کوچ‌های سکنه شهری ایجاد شده و اکنون خالی از سکنه است.
بافتهای فرسوده از نظر قدمت تفاوت عمده‌ای با بافتهای تاریخی شهرها دارند و اگر هم با بافت تاریخی قدمت مشابه‌ای داشته باشد، کاملا آن بخشش تخریب شده است. به طوری که امکان برنامه ریزی مرمت وجود ندارد و در این صورت هیچ ارزش تاریخی را به بافت فرسوده شامل نمی‌شود.
بافتهای فرسوده در شهرها اگر سازه آن دچار ریزش یا فرونشست باشد، برای منازل و اماکن اطراف این بافت خطرناک است و به همین خاطر تخریب بافتهای فرسوده در این نوع موارد سریعا باید صورت بگیرد و حتی المقدور تغییر کاربری اتخاذ شود.
در ضوابط و قوانین شهری در مورد بافتهای تاریخی شهرها که بیانگر سند هویت شهر است، تذکر داده شده که نباید مراکز تجاری و مراکزی که سبب تردد گسترده جمعیت حول این بافت می‌شود، ایجاد شود.
مسیرهای دسترسی به بافتهای تاریخی همواره باز و بدون مانع باشد، در مورد حریق، تمهیدات خاصی را شامل شده‌اند. به هیج عنوان در فضای بافت تاریخی شهرها بلندمرتبه سازی نباید صورت پذیرد. خطوط حمل و نقل عمومی شهر از قبیل مترو، اتوبوس‌های شهری، مونوریل، بی آرتی و سایر موارد حمل و نقل شهری نباید از آن عبور کند.
در بهسازی و نوسازی بافتهای تاریخی شهرها باید طبق صلاحدید کارشناسان از همان مصالحی استفاده شود که در ساخت ابنیه‌های اولیه آن به کار رفته است. انجام کلیه اقدامات خدمات شهری همانند آسفالت معابر که شاکله بافت تاریخی را دستخوش تغییر می‌کند، خودداری شود.
این موارد گزیده ضوابط و مقرراتی در مورد شناخت این دو بافت از شهر محسوب می‌شد، که می‌بایست با برنامه ریزی از سوی مدیریت شهری به شهروندان شهر آگاهی داده شود. مدیریت شهری میتواند همانند کشورهای اروپایی با تکیه بر دانش و تاثیر گروه‌های مردم نهاد، رسانه ها، شهرپژوهان و شهرشناسان این شناخت را بین شهروندان در شهرها گسترش بدهد.
مدیریت شهری باید با تدابیر تخصصی شهرسازی؛ بافتهای شهری را توسط حریم مشخص از هم جدا سازد. باید پهنه بندی بافتهای شهری مشخص شده باشند، تا بافتهای شهری در شهر تفاوت‌ها و شباهت‌های خود را به شهروندان نشان دهند. متأسفانه این مساله در شهرسازی فعلی کشور رعایت نمی‌شود. رعایت حریم‌ها در بافتهای شهری از اهمیت
ویژه‌ای برخوردار هستند، چون در این صورت است که می‌توان برای معضل بافتها چاره ای‌اندیشید. نقاط قوت، ضعف، فرصت‌ها را برشمارد و برای توسعه شهر در حرکت بود.
در طول تاریخ شهر و شهرنشینی، شهرها دچار تحولات زیادی شدند، این تحولات بر پیکره معماری شهری، ساختار شهری، پیکربندی بافت شهری، جهت توسعه و تغییر مراکز حساس اثر گذاشته است. این تغییرات و تحولات در شهرها در طول سالیان سال و دوره‌های مختلف تاریخی اتفاق افتاد، اگر بر مبنای یک الگوی مشخص باشد، بیانگر این است که شهر و شهروندان در مسیر تکامل قرار دارند.
متأسفانه با همه این اوصاف شاهد این هستیم که معماری شهری فاقد استحکام و نمای شهری در شهرها کسل کننده و پیوستگی اجتماعی کاهش یافته است، این امر مهم بیانگر این است که شهر مدام بر اساس الگویی تکراری شکل گرفته است.
در شهرهایمان شاهد زوال تدریجی هستیم، که در نتیجه رکود اقتصاد شهری، فرهنگ شهری و معماری شهری در شهرها به چشم می‌خورد. در این نوع موارد است که باید شهرشناسان و متخصصین شهرسازی، به فریاد شهر برسند. و با بهره گیری از مولفه‌های اساسی موجود در بافتهای شهری به خصوص بافتهای تاریخی شهرها با تدوین و تنظیم برنامه ریزی‌های شهری در قالب برنامه‌های (کوتاه مدت، میان مدت، بلند مدت) شهر و شهروندان را به اصول صحیح و کار آمد بازگردانند.
ضروری است، شهرها که با عدم آگاهی از سوی شهروندان، و عدم پهنه بندی اصولی شهرسازی از سوی مدیران شهری و متولیان امور از توسعه جا مانده‌اند به مسیر توسعه اصولی و جهانی شهرهای توسعه یافته، ملحق شوند.
