در ایران امروز، چاپ مقالات علمی-پژوهشی که قرار بود نماد تلاش و نوآوری پژوهشگران باشد، به بازاری پرسود برای واسطه‌ها و شبکه‌های رابطه‌محور تبدیل شده است. در حالی‌که مقالات علمی معیاری کلیدی برای ارتقاء شغلی و تحصیلی در دانشگاه‌ها به‌شمار می‌روند، شواهد نشان می‌دهند؛ کیفیت علمی جای خود را به پول و روابط داده است. مؤسسات واسطه‌گری با دریافت مبالغی از ۶ تا بیش از ۳۰ میلیون تومان، وعده چاپ سریع مقالات در نشریات به‌اصطلاح معتبر را می‌دهند، در حالی‌که پژوهشگران مستقل با سخت‌گیری‌های غیرمنطقی و رد مقالاتشان مواجه می‌شوند. این چرخه معیوب نه‌تنها انگیزه پژوهشگران جوان را تضعیف کرده، بلکه با گسترش مقالات کم‌کیفیت و سرقت علمی، اعتماد به نشریات داخلی را نابود و جایگاه علمی ایران را در سطح جهانی متزلزل کرده است. کارشناسان هشدار می‌دهند که ادامه این روند، مدرک‌گرایی را جایگزین پژوهش‌محوری می‌کند و اعتبار دانشگاه‌های ایرانی را به‌خطر می‌اندازد. برای برون‌رفت از این بحران، شفافیت در فرآیند داوری، نظارت جدی بر نشریات و ممنوعیت فعالیت واسطه‌ها ضروری است. بازگشت به شایسته‌سالاری علمی، تنها راه نجات پژوهش در ایران و بازگرداندن اعتبار به جامعه علمی کشور است. وقت آن رسیده که علم، دوباره به معنای واقعی کلمه، محور اصلی پیشرفت قرار گیرد و از بند پول و رابطه رها شود.
مؤسسات واسطه‌گری با دریافت مبالغی از ۶ تا بیش از ۳۰ میلیون تومان، وعده چاپ سریع مقالات در نشریات به‌اصطلاح معتبر را می‌دهند، در حالی که پژوهشگران مستقل با سخت‌گیری‌های غیرمنطقی و رد مقالاتشان مواجه می‌شوند
علم به کالای تجاری بدل شده است
در ایران امروز، چاپ مقاله علمی دیگر آن مسیر دشوار و پرزحمت تحقیق و پژوهش نیست؛ بلکه بیشتر شبیه بازاری شده که در آن «رابطه» و «پول» حرف اول را می‌زند. کافی است نگاهی به تبلیغات فضای مجازی بیندازیم: مؤسساتی که با دریافت مبالغ کلان، وعده چاپ سریع مقاله در نشریات علمی ـ پژوهشی را می‌دهند. پشت این وعده‌ها شبکه‌ای شکل گرفته که علم را به کالایی تجاری تبدیل کرده است. این در حالی است که چاپ مقالات علمی ـ پژوهشی باید معیار اصلی ارتقاء علمی و شغلی در دانشگاه‌ها باشد؛ معیاری که قرار است بازتابی از تلاش‌های واقعی پژوهشگران و سهم آن‌ها در پیش‌برد دانش باشد. هر عضو هیأت علمی یا دانشجوی تحصیلات تکمیلی، خوب می‌داند که مقاله در پرونده علمی او همان نقشی را دارد که نمره یا مدرک در مقاطع پایین‌تر داشت. اما وقتی معیار چاپ مقاله نه کیفیت، بلکه رابطه و پول می‌شود، پرسش جدی مطرح است: چه بر سر اعتبار علم می‌آید؟
بازار سیاه خریدوفروش پایان‌نامه و مقالات علمی در ایران
پیش‌ازاین ریچارد استون، روزنامه‌نگار علمی برجسته و سردبیر بخش بین‌المللی مجله ساینس، طی سفرهای خود به ایران و گفت‌وگوی مستقیم با برخی اساتید و چهره‌های علمی و مسؤولان دولتی در گزارشی تحت عنوان؛ “در ایران، بازار مشکوکی برای مقالات رونق گرفته است ” به بازار سیاه خریدوفروش پایان‌نامه و مقالات علمی در ایران پرداخته است. جواد رحیقی، مدیر طرح چشمه نور ایران (شتابگر ملی) معتقد است: چنین رویه‌ای تصویر بسیار بدی از علم ایران ساخته است. سورنا ستاری، معاون علم و فناوری در دولت یازدهم درباره این رویه خطرناک عنوان کرد: این مسایل از مشکلات یک کشور نفت خیز است، که باعث شده فکر کنیم که می‌توانیم هر چی را بخریم.
سخت‌گیری برای پژوهشگر، چراغ سبز برای واسطه است!
یکی از تجربه‌های مشترک پژوهشگران جوان این است که مقاله‌شان بارها با دلایل واهی از سوی نشریات رد شده است؛ از ایرادهای جزئی در شیوه‌نامه گرفته تا بهانه‌های عجیب و بی‌ارتباط با محتوای علمی. اما همین مقاله، اگر توسط یک واسطه یا شخصی دارای رابطه به همان نشریه ارسال شود، در مدت کوتاهی پذیرفته می‌شود. این تضاد آشکار نشان می‌دهد که مشکل از کیفیت علمی پژوهش‌ها نیست، بلکه از سازوکار غیرشفاف و رابطه‌محور نشریات است.
بازار پررونق واسطه‌ها؛ از ۶ تا ۳۰ میلیون تومان
رشد این فضای غیرشفاف باعث رونق بازار واسطه‌گری شده است. مؤسسات بسیاری با تبلیغات پر زرق‌وبرق، پکیج‌هایی برای چاپ کتاب و مقاله ارائه می‌دهند. بررسی قیمت‌ها نشان می‌دهد: هزینه‌ها از حدود ۶ میلیون تومان برای چاپ کتاب یا مقاله ساده شروع شده و تا بیش از ۳۰ میلیون تومان برای چاپ مقالات ISI و نگارش کتاب افزایش می‌یابد. این یعنی پژوهشگری که توان مالی داشته می‌تواند بدون طی‌کردن مسیر دشوار پژوهش و داوری، تنها با پرداخت مبلغی قابل‌توجه، یک مقاله یا حتی یک کتاب در رزومه‌اش داشته باشد.
قربانی اصلی: کیفیت و اعتماد
وقتی چاپ مقاله با پول و رابطه ممکن شود، کیفیت علمی اولین قربانی است. بسیاری از اساتید هشدار می‌دهند که رشد مقالات تکراری، کم‌محتوا یا حتی حاوی سرقت علمی به یک معضل تبدیل شده است. چنین روندی نه‌تنها ارزش واقعی پژوهش را از بین می‌برد، بلکه اعتماد جامعه علمی به نشریات داخلی را هم نابود می‌کند. در سطح بین‌المللی هم نتیجه روشن است: اُفت جایگاه دانشگاه‌ها و مجلات ایرانی و کاهش اعتبار علمی کشور.
برای برون‌رفت از این بحران، شفافیت در فرآیند داوری، نظارت جدی بر نشریات و ممنوعیت فعالیت واسطه‌ها ضروری است
داوری نشریات علمی؛ منبع درآمد یا فرایندی علمی و مستقل؟
اما این مشکل فقط به موسسات واسطه ختم نمی‌شود. نشریات علمی نیز طی سال‌های اخیر با رویه‌ای بحث‌برانگیز به سراغ دریافت هزینه‌هایی رفته‌اند. نخستین هزینه‌ای که امروز تقریبا در اکثر نشریات از نویسندگان دریافت می‌شود، همان هزینه داوری است؛ پولی که پژوهشگر باید قبل از هر چیز پرداخت کند، بی‌آن‌که هیچ تضمینی برای پذیرش مقاله‌اش وجود داشته باشد. این بخش ماجراست که بی‌انصافی آشکار محسوب می‌شود؛ چرا که داوری در ذات خود باید فرآیندی علمی و مستقل باشد، نه منبع درآمد. بعد از پذیرش نیز هزینه‌های جداگانه برای انتشار آنلاین و حتی چاپ نسخه فیزیکی دریافت می‌شود. از طرفی نشریاتی که زمانی داوری و چاپ رایگان را ارائه می‌کردند، امروز به‌شدت کاهش یافته‌اند و تقریبا همه نشریات به سمت حق‌الزحمه‌محور شدن فرآیند انتشار حرکت کرده‌اند.
ادامه چنین وضعیتی بی‌اعتمادی گسترده پژوهشگران به نشریات داخلی، گسترش مدرک‌گرایی به‌جای پژوهش‌محوری، خدشه به اعتبار بین‌المللی نشریات و دانشگاه‌های ایرانی و تضعیف انگیزه پژوهشگران مستقل که توان رقابت در فضایی ناسالم را ندارند، را به همراه خواهد آورد.
قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی
قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی، در جلسه علنی روز سه‌شنبه مورخ سی و یکم مردادماه یک هزار و سیصد و نود و شش در مجلس شورای اسلامی تصویب و در تاریخ ۱۳۹۶/۶/۸ به تأیید شورای نگهبان رسیده است. طبق این قانون، تهیه، عرضه و یا واگذاری آثاری از قبیل رساله، پایان‌نامه، مقاله، طرح پژوهشی، کتاب، گزارش یا سایر آثار مکتوب و یا ضبط‌شده پژوهشی – علمی و یا هنری اعم از الکترونیکی و غیرالکترونیکی توسط هر شخص حقیقی یا حقوقی به‌قصد انتفاع و به‌عنوان حرفه یا شغل – باهدف ارائه کل اثر و یا بخشی از آن توسط دیگری به‌عنوان اثر خود، جرم بوده و مرتکب یا مرتکبان علاوه بر واریز وجوه دریافتی به خزانه دولت مشمول مجازات خواهند شد.
راه حل این بحران؛ شفافیت و نظارت جدی
کارشناسان معتقدند راه‌حل این بحران، شفافیت و نظارت جدی است. نشریات باید ملزم شوند فرآیند داوری را روشن و قابل پیگیری کنند. یک نهاد مستقل باید عملکرد نشریات را رصد و با تخلفات برخورد کند. همچنین فعالیت واسطه‌هایی که با پول‌های کلان بازار مقاله ساخته‌اند باید محدود و غیرقانونی شود. در این میان حمایت از نشریات معتبر برای ارتقاء به استانداردهای بین‌المللی نیز ضروری است.
بازگشت به شایسته‌سالاری علمی
چاپ مقاله در ایران به‌جای آن‌که نمادی از تلاش و نوآوری پژوهشگران باشد، در بسیاری موارد به بازاری برای روابط شخصی و منافع مالی تبدیل شده است. ادامه این روند نه‌تنها آینده پژوهشگران جوان را تهدید می‌کند، بلکه وجهه علمی کشور را نیز در جهان خدشه‌دار می‌سازد. بازگشت به شایسته‌سالاری علمی و پایان دادن به چرخه «پول و رابطه» تنها راه نجات پژوهش در ایران است.
منابع:
– استون، ریچارد، روزنامه‌نگار مجله ساینس