گسترش شتابان حاشیه نشینان شهری؛ قاعده یا پیامد

از آن سالهایی که حاشیه نشینها در شهرهای بزرگ را به زاغه نشینی و زندگی درحلبی آبادها می شناختند خیلی گذشته است. درآن دوران حاشیه نشینان را مردمان روستایی تشکیل می‌دادند که به سودای زندگی بهتر و با فروش زمین های کشاورزی و دام، راهی شهرهای صنعتی و مراکز استانها می‌شدند تا فرصتهای برابر اجتماعی و اقتصادی با شهرنشینان نصیب شان شود. این افراد بدون رعایت نظام مقررات ساختمانی به ساخت مساکنی بدقواره و ناهمگون در تضاد با بافت شهری اقدام می‌کردند که به مثابه‌ی وصله‌ی ناجوری در حاشیه شهرهای بزرگ بود. اما به مرور زمان جنس حاشیه نشینی در پیرامون شهرهای بزرگ هم تغییر کرد. نگاه ها نیز به پدیده‌ی حاشیه‌نشینی متفاوت شد. اکنون به حاشیه نشینی گاهی از منظر اقتصادی و شهری توجه می‌شود، گاهی ازمنظر آسیب شناسی اجتماعی. اما هرچه هست، نه تعریفی درست و دقیقی از حاشیه نشینی وجود دارد و نه آماری منسجم.

چنانچه دربازه‌ی زمانی چند دهه ای این تفاوت ها منجر به عقب ماندگی و محرومیت برخی از محلات نسبت به مناطق دیگر شد. محلاتی که از نظراقتصادی شهروندان کم درآمد را در خود جای داد که بطورعام از آنها حاشیه نشین نام برده می شود.

رشت از جمله مناطق کشور است که از نظر بافت جمعیتی و سکونتگاهی پرتراکم شناخته می شود، افزایش روزافزون جمعیت دراین شهر موجب شده رشت از نظر فضا و کالبدی شاهد گسترش و توسعه‌ی افقی باشد. اما این توسعه درهمه‌ی مناطق، متوازن و یکسان نبود.  بطوریکه برخی از محلات نسبت به سایر مناطق، خدمات رفاهی و امکانات شهری مناسب تری ازسوی شهرداری ها درطول زمان دریافت کردند. چنانچه دربازه‌ی زمانی چند دهه ای این تفاوت ها منجر به عقب ماندگی و محرومیت برخی از محلات نسبت به مناطق دیگر شد.

نوع و جنس حاشیه نشینی در رشت متفاوت با سایر مناطق مرکزی کشوراست. به تعبیر ساده تر و به معنای عام برای رشت مناطق حاشیه نشین از لحاظ فیزیکی وجود ندارد و فقط از بعد اقتصادی برخی از شهروندان درحاشیه‌ی شهر قرارگرفته اند.

محلاتی که از نظراقتصادی شهروندان کم درآمد را در خود جای داد که بطورعام از آنها حاشیه نشین نام برده می شود. برخی از کارشناسان معتقدند توسعه‌ی حاشیه نشینی در رشت محصول یکسری از کارکردهای خدماتی درشهربوده که موجب شده این شهر به نسبت شهرهای دیگر استان پذیرای جمعیت بیشتری باشد. همچنین فاصله‌ی کم بین شهر و روستا در گیلان را می‌توان از جمله دلایل توسعه‌ی حاشیه نشینی در رشت دانست.

 سکونت شهروندان رانده شده از شهر در حاشیه ها

اما آنگونه که گفته شد نوع و جنس حاشیه نشینی در رشت متفاوت با سایر مناطق مرکزی کشوراست. به تعبیر ساده تر و به معنای عام برای رشت مناطق حاشیه نشین از لحاظ فیزیکی وجود ندارد و فقط از بعد اقتصادی برخی از شهروندان درحاشیه‌ی شهر قرارگرفته اند.

شهرداری درسالهای گذشته نتوانسته نوع مالکیت و ساخت وسازهای مسکن دراین اراضی را مدیریت کند اما با این وجود به طور مداوم به آنها خدمات شهری ارایه کرده است.

اگرچه درحاشیه‌ی رشت سکونتگاه های غیررسمی وجود دارند که از امتیاز آب و برق و … برخوردارند اما نمی توان این سکونتگاه ها را درمفهوم حاشینه نشینی تعریف کرد. حاشیه نشینان رشت از گروه های کم درآمد و دهک های پایین جامعه هستند که اغلب در مناطق غرب و جنوب غربی این شهر ساکن هستند. این خانوارها به دلیل شرایط اقتصادی و افزایش قیمت خرید و اجاره‌ی مسکن بخصوص در یک دهه‌ی اخیر از محلات مرکزی شهر رانده شده و به ناچار دراین مناطق ساکن شده اند. به گفته‌ی یک مسوول پیشین در خدمات شهری شهرداری رشت ، اراضی کشاورزی و نسقی در مرز بین روستاهای حاشیه با رشت مقصد حاشیه نشینها بوده و شهرداری درسالهای گذشته نتوانسته نوع مالکیت و ساخت وسازهای مسکن دراین اراضی را مدیریت کند اما با این وجود به طور مداوم به آنها خدمات شهری ارایه کرده است.

این کارشناس معتقد است شهرداری رشت به لحاظ قانونی قادر به جلوگیری از ساخت وسازها نبوده و به واسطه‌ی اینکه رشت مرکز اقتصادی و مرجع تولید استان بوده و مدارس ، آموزشگاههای علمی و بیمارستانهای مهم را در خود جای داده مقصد مهاجرت افرادی شد که ناخواسته به دلیل شرایط مالی به حاشیه‌ی شهر و بیشتر به سمت غرب (امتداد بلوار افتخاری در مناطق صفه سر، عینک ، ولکس و احمد گوراب ) و جنوب غربی ( دروازه لاکان ، پاره بیجار ، جماران و کوی مهدی زاده رانده شدند. البته در سالهای اخیر نیز مناطقی همچون (کسبق ، کوی امام رضا ، کوی آزاد ) درشرق رشت و (کوی حسینی و گلزاران و سیاه اسطلخ در بلوار شهدای گمنام و (آسایش به سمت فلکده درجاده جیرده ) مناطق جدید حاشیه نشینی در رشت شده اند و ساخت وساز خلاف به شدت در آنها ادامه دارد. از این رو طبق معیارهای توسعه، حاشیه نشینان رشتی در بسیاری از آمارها و بررسی ها جزو حاشیه نشینی رسمی شناخته نمی شوند منتهی به دلیل سکونت شهروندان کم درآمد، به آنها حاشیه نشین گفته می شود.

۲۵ درصد رشت در حاشیه

«رضا علیزاده» جامعه شناس و استاد دانشگاه نیز معتقد است زمانی حاشیه در اطراف شهرهای بزرگ شکل می‌گیرد که مرکز نتواند از بعد نظام شهری و اقتصادی جذب کننده‌ی افراد و خانواده های آنها باشد. ایجاد حاشیه نشینی نشات گرفته از سکونتگاههای غیررسمی است که طبقات مختلف و بخصوص ضعیف جامعه به آن پناه برده اند. لذا هرچه به جلو می‌رویم به میزان وسعت حاشیه در رشت افزوده می شود. بطوریکه اکنون ۲۵ درصد مساحت رشت در زمره‌ی حاشیه محسوب می شود.

بین زبان و انتخاب مکان حاشیه نشینی ارتباط مستقیم وجود دارد. اغلب آذری زبانها مانند اردبیلها و تالش ها درغرب و جنوب غربی رشت ساکن هستند و به مرور زمان این جمعیت افزایش پیدا کرده است.

این جامعه شناس ادامه می دهد: اقتصاد کشور روز به روز درحال ضعیف شدن است. تمام طرحهای مسکن سازی دولتها درچند دهه‌ی اخیر به غیراز مسکن مهر ناموفق بودند. حتی مسکن مهر هم نتوانست افرادی که درحاشیه‌ی شهرها سکونت داشتند را درخود جذب کند و  الان شاهدیم طبقه متوسط  از درون شهر به آن جذب شده اند که خود به خود این طرح را ناموفق کرد.

علیزاده مهاجرت های انجام شده از روستاها به رشت حتی استانهای همجوار و جذب نشدن آنها توسط شهر را عامل دیگری در گسترش حاشیه نشینی در اطراف رشت می داند و می‌گوید: درحاشیه‌ی رشت عمدتا مهاجرین روزمزد ساکن هستند. دراین مناطق بین زبان و انتخاب مکان حاشیه نشینی ارتباط مستقیم وجود دارد. اغلب آذری زبانها مانند اردبیلها و تالش ها درغرب و جنوب غربی رشت ساکن هستند و به مرور زمان این جمعیت افزایش پیدا کرده است. اما چرا این مهاجران در شمال شهر ساکن نشدند به دلیل گرانتر بودن زمین و همجواری با مناطق بالای شهراز جمله گلسار بوده است. دراین بین نباید نقش بنگاههای املاک و سازنده های ساختمان را که به صورت چکی اقدام به خرید وفروش زمین و مسکن دراین مناطق می‌کنند را نادیده گرفت. دراین قسمت ساز وکار اجرایی قوانین شهرداری دچار اشکال است و ساخت وساز خارج از تعرفه های قانونی موجب استقبال سازندگان مسکن از این مناطق شده است.

پایین بودن قیمت زمین در غرب و جنوب غربی رشت

اما «ابراهیم ره پیک » نایب رییس مشاورین املاک رشت برخلاف علیزاده معتقد است وقتی تقاضای ساخت وساز ومسکن دربرخی مناطق بیش از سایر نقاط است سازنده به همان سمت کشش پیدا می‌کنند. پایین بودن قیمت زمین و مسکن کلنگی درغرب و جنوب غربی رشت موجب ترغیب سازندگان مسکن به ساخت و ساز دراین بخشها شده است کما اینکه تقاضا در این بخش در سالهای اخیر و همزمان با رکود در ساخت مسکن در رشت بیش از سایر نقاط بوده است.

این مشاور املاک تاکید می‌کند البته اینگونه نیست که تقاضای مسکن فقط درحاشیه‌ی شهر باشد بلکه سازندگان به همان نسبت که درمرکز شهر، مسکن می‌سازند درحاشیه‌ی شهر با توجه به توان اقتصادی مشتریان خانه سازی کرده اند. حتی تورم حاکم برخرید و فروش و اجاره‌ی مسکن نیز درحاشیه‌ی رشت اثر گذار بوده و خانه های کلنگی و زمینهای نسقی هم در این بخش افزایش قیمت داشته اند و اجاره‌ی مسکن برای طبقه‌ی کم درآمد ساکن در این مناطق مشکل شده است.

تفکیک غیرقانونی و خرد شدن اراضی رشت حاصل حاشیه نشینی

«رضا ویسی» معاون شهرسازی شهرداری رشت نیز درخصوص گستره‌ی حاشیه نشینی در سالهای اخیر در رشت می‌گوید: رشت از جمله‌ی مناطق کشور است که از نظر بافت جمعیتی و سکونتگاهی پرتراکم شناخته می شود. افزایش جمعیت رشت باعث شده که شهر از نظر کالبدی نیز گسترش افقی داشته باشد. به دلیل اینکه این گسترش یکسان نبوده لذا تفاوت در امکانات شهری باعث عقب ماندگی و محدودیت در برخی از محلات شهر شده است.

وی ادامه می‌دهد: افزایش بی سابقه‌ی تورم و اوضاع اقتصادی نابسامان و فشارهای اقتصادی که به روی اقشار مختلف مردم حاکم است یکی از مهمترین و اساسی ترین عامل گسترش حاشیه نشینی در رشت بوده است. قیمت بالای بهای مسکن و اجاره، افراد را ناگزیر ساخته به جهت تامین معیشت به سمت نقاط  حاشیه‌ی شهر نقل مکان کرده و بدون در نظر گرفتن اصول شهر سازی و استحکام بنا نسبت به احداث بنا اقدام کنند. این کار موجب تفکیک غیرقانونی اراضی و خرد شدن آن شده است.

معاون شهرسازی در ادامه از مناطق حاشیه نشین رشت نام می‌برد و می‌گوید: اگر درسال های گذشته مناطقی همچون حمیدیان، جماران، دروازه لاکان جزحاشیه رشت بودند اکنون مناطق جدیدی به این لیست اضافه شده اند.

منطقه یک: کوی عرفان، مسجد امام رضا، پستک، کوی حسینی، شهرک فرهنگیان،سیاه اسطلخ

منطقه دو:حاشیه ندارد

منطقه سه: هلال احمر، کوی امام رضا، شالکوه، پیر کلاچای، کسبخ، آب آسیاب، آج بیشه

منطقه چهار: پاره بیجار،صف سر، احمد گوراب،عینک، سلیمانداراب، معلولین، ولکس، پاسکیاب، نخود چر، حافظ آباد

منطقه پنج: جاده لاکان، پل طالشان، پیام نور، کوی بیانی، انتهای باهنر، قلعه سرا و دولت آباد

وی در خصوص نقش سازنده های مسکن در اراضی ارزان قیمت حاشیه‎‌ی رشت معتقد است: سازندگان مسکن در بازار ساخت مسکن های با قیمت کم و مساحتهای کوچک به دلیل نسقی بودن و عدم استحکام و … نقش فزاینده ای در رشد حاشیه نشینی دارند. این قبیل سازندگان با فروش چنین ساختمانهایی بدون اینکه هیچگونه مجوز و یا پرداختی به سازمان های مختلف داشته باشند در کمترین زمان ممکن، نسبت به احداث مسکن اقدام کرده و با توجه به سود آوری این کار به این بازار نابسامان دامن زده اند. همچنین در سالهای اخیر  صدور مجوز انشعابات از طرف شرکت های خدمات رسان بسترهای لازم برای حضور و ترغیب سازندگان در اراضی حاشیه ای و ارزان قیمت بدون اخذ پروانه ساختمانی را نیز فراهم کرده است.

ساخت وساز در حاشیه‌ی رشت یک بحران و تصرف مشخص و آشکار شده است. تقریباهیچ منطقه ای از رشت نیست که درآن ساخت وسازغیرقانونی و توسعه‌ی حاشیه نشینی اتفاق نیافتاده باشد.

ویسی با اشاره به افزایش میزان درخواست پروانه ساخت  و سند رسمی برای زمین کشاورزی و مسکن نسقی در رشت بیان کرد: در چند سال اخیر میزان درخواست پروانه برای املاک نسقی دارای اعیان نسبت به گذشته افزایش داشته اما به دلیل وجود موانع متعدد از جمله مستندات اعیان تعداد کمی موفق به دریافت پروانه می شوند.

فعالیت سوداگران زمین و مافیا در بخش ساخت وساز

دراین بین «رضا رسولی» عضو کمیسیون عمران و توسعه شهری شورای شهر رشت از فعالیت سوداگران زمین و مافیا در بخش ساخت وساز را دلیل توسعه حاشیه‌ نشینی در رشت می‌داند و می‌گوید: یک تعداد از افراد به صورت تیم های سازماندهی شده که عمدتا گیلانی هم نیستند درحواشی رشت اقدام به تفکیک غیر قانونی اراضی کشاورزی و درحال تجاری سازی آنها هستند. لذا نمی توان این افراد را درچارچوب سازنده های مسکن که سرمایه گذاری مشخصی دراین بخش دارند قلمداد کرد.

وی ادامه داد: این افراد با ساخت خانه های بی کیفیت و با فنداسیون پایین و بدون رعایت مقررات و ضوابط ساخت وساز در اراضی حریم رودخانه ها و کشاورزی اطراف رشت  آنها را به طبقه‌ی کم درآمد عرضه می‌کنند. درحال حاضر ساخت وساز در حاشیه‌ی رشت یک بحران و تصرف مشخص و آشکار شده است و شهرداری رشت به دلیل عدم اختیار و نداشتن ضابطین قضایی از ابزار کافی برای برخورد با ساخت و سازغیر قانونی برخوردار نیست. تقریبا هیچ منطقه ای از رشت نیست که درآن ساخت وسازغیرقانونی و توسعه‌ی حاشیه نشینی اتفاق نیافتاده باشد. این مناطق از شهرداری خدمات شهری اما با کیفیت پایین تر هم دریافت می‌کنند.عضو شورای شهر با اشاره به اینکه در آمار گیری ازحاشیه نشینان ، به جمعیت ساکن در فضاهای بیرون ازکمربندیهای شهرها مستند می‌شود ادامه داد: طبق این تعریف درحال حاضر ۵۵ درصد جمعیت رشت در حاشیه زندگی می‌کنند. اما واقعیت قضیه این است که دیگر در رشت کمربندی نداریم و این فضاها اکنون به بلوار درون شهری تبدیل شده اند و دیگر نمی توانیم ساکنین بلوار بهشتی و حمیدیان و حتی افتخاری را حاشیه نشین بدانیم.

این عضو شورا وجود باند فساد در شهرداری که توسط این افراد تطمیع شده اند را دلیل اصلی درگسترش حاشیه نشینی و ساخت وساز دراطراف رشت می‌داند و می‌گوید: تنها سیستم قضایی استان می‌تواند دراین قضیه ورود کند.ما نیز در شورای شهر و شهرداری از این موضع آگاهیم و مستندات را ارایه می‌کنیم. اما دراین خصوص شورای شهررشت به عنوان یک نهاد مطالبه گر در راستای ساماندهی حاشیه نشینی و نظام مند کردن ساخت وساز در رشت به تدوین برنامه ای مدون اقدام کرد. دراین برنامه دریافت مجوز براساس پروتکل ها و مقررات ساخت و ساز، ناحیه محوری و صدور خدمات الکترونیکی در ساختار شهرداری و ایجاد ساختار اینترانتی در صدور مجوز انشعابات و برداشت های هوایی از سطح شهر و آگاهی از تخلفات ساختمانی غیرمجاز پیش بینی شده که تا حد زیادی ساخت وساز بی ضابطه درحاشیه‌ی رشت را کاهش می‌دهد.

اما چه تعداد جمعیت در حاشیه شهر رشت ساکن هستند؟

در مورد آمار و میزان حاشیه نشینی چه در کشور و چه گیلان آمار دقیقی وجود ندارد و آمارها تاکنون بیشتر براساس برآوردها بوده است. این برآوردها نشان می‌دهد در سال‌های اخیر با جهش قیمت مسکن، حاشیه نشینی هم بیشتر شده است. اکنون کارشناسان و فعالان حوزه‌ی اقتصاد شهری، پیش‌بینی می‌کنند شیوع کرونا، مشکل حاشیه نشینی را تشدید کرده است. با شیوع کرونا و از دست رفتن برخی مشاغل، که عمدتاً مشاغل موقت و فصلی هستند، درآمد این اقشار کاهش پیدا کرده است. چون عمدتاً این اقشار مسکن در اختیار ندارند و اجاره نشین هستند، به اعتقاد فعالان حوزه‌ی مسکن برای آنان چاره ای جز پناه بردن به حاشیه‌ی شهرها نمی‌ماند.

اما در جستجوی آماری از تعداد حاشیه نشینان در رشت به آمارهای متفاوتی از مسوولان مختلف استان رسیدیم . یافته‌های مرور از ستاد ملی بازآفرینی و مرکز ملی آمار ایران نشان می‌دهد که رشت در میان ۱۵ کلانشهر کشور آخرین شهری است که تنها ۹ درصد آن را حاشیه ‌نشینان تشکیل می‌دهند. براساس سرشماری آمار نفوس و مسکن آبان ۱۳۹۰ نیز تعداد  ۲۶۹۲۰۲ نفر جمعیت درحاشیه‎‌ی رشت ساکن بوده اند. درآمار دیگری و براساس مطالعات مهندسین مشاور طرح برنامه پارس درسال ۱۳۹۵ ، حدود و گستره‌ی مساحت حاشیه نشینی در رشت، ۴۲۵۷۸۵۳۱ مترمربع اعلام شده است. «احمد سیاوش پور» رییس پیشین دادگستری گیلان نیز دو سال پیش درنشستی اعلام کرده بود: تا سال ۹۷ فقط ۳۰۰ هزار از ۵۰۰ هزار خانه در رشت  دارای کد پستی و مجوز ساخت هستند. همچنین «حجت شعبانپور» معاون عمرانی وقت استانداری گیلان در سال ۱۳۹۶،  از ۱۶ منطقه در شهرستان رشت به عنوان سکونتگاه‌های غیر رسمی نام برده که بیش از ۸ هزار واحد مسکن را در خود جای داده اند. در اظهارنظر دیگری «احمد آقایی» معاونت اجتماعی دادگستری گیلان نیز از حاشیه نشینی ۱۷۴ هزار نفر در ۴ شهر این استان خبر داده و گفته است : پدیده‌ی حاشیه نشینی در شهرهای رشت، لنگرود، تالش و بندرانزلی نسبت به سایر مناطق استان بیشتر است.