۵ گونه ماهیان خاویاری در مسیر انقراض

محققان معتقدند چندین گونه از ماهیان دریای خزر به ‌شدت در معرض خطر هستند و احتمال انقراضشان در آینده‌ای نه ‌چندان دور وجود دارد. پیشتر نیز اعلام شده بود ۵ گونه خاویاری دریای خزر که توسط اتحادیه جهانی حفوظت از طبیعت IUCN به عنوان گونه‌های در معرض خطر شناخته می‌شوند در آخرین مرحله انقراض قرار دارند.

پرسش‌های زیادی در مورد اینکه هم‌اینک وضعیت جمعیت ماهیان خاویاری در دریای خزر چگونه است و مراکزی مانند شیلات برای توسعه و پرورش ماهیان خاویاری چه اقداماتی انجام می‌دهد وجود دارد که برای پاسخ به آن‌ها به سراغ شیلات گیلان رفتیم.

استمرار صید غیر مجاز ماهیان خاویاری در سواحل کشورهای حاشیه خزر

«کوروش خلیلی» مدیرکل شیلات گیلان در پاسخ به این سوالات به مرور گفت: با کاهش روند رهاسازی بچه ماهی خاویاری بعد از فروپاشی شوروی به دریای خزر، عملا صید تجاری این ماهی در سال ۲۰۰۹ در دریای کاسپین ممنوع شد.

تنها مرکز بازسازی ذخایر گیلان در ماهیان خاویاری ظرفیت تولید ۲ میلیون قطعه را دارد آن هم در صورت تأمین مولدین وحشی که به طور ضمنی در تور صیادان پره می‌افتد , نهایتأ رها سازی بیش از ۱۲۰ میلیون قطعه بچه ماهی خاویاری توسط شوروی وقتی قطع شد عملا جمعیت این گونه کاهشی شد. از طرفی صید غیر مجاز و اظهار نشده همچنان در سواحل کشورها ادامه دارد.

مدیرکل شیلات گیلان ادامه داد: مدت زمان رشد و بلوغ این ماهیان بالای ۶ سال است نهایتا عدد رها سازی ما بسیار کم است و در حال حاضر بیشترین برنامه شیلات در پرورش خاویار است که ذخیره و تولید ۱۰ برابری زمان فراوانی صید را داشته است.

مدیرکل شیلات گیلان: با کاهش روند رهاسازی بچه ماهی خاویاری بعد از فروپاشی شوروی به دریای خزر، عملا صید تجاری این ماهی در سال ۲۰۰۹ در دریای کاسپین ممنوع شد.

وی افزود: در حال حاضر عرضه گوشت خاویاری در گیلان در حوزه تولیدات شیلاتی بیش از ۲۰۰۰ تن است. در صورتی که آخرین توان برداشت ما در دریا در سال ۲۰۰۸, حدود ۲۰۰ تن بوده. در حال حاضر ما بیش از ۳۰۰۰ تن بیومس در بخش خصوصی داریم.

در واقع باید گفت فرم استفاده از ماهیان خاویاری از دریایی به پرورشی با تولید بالاتر اتفاق افتاده است کما این که این ماهی در سبد غذایی ایرانی جایی ندارد و بیشتر بحث صادرات محوری در برنامه لحاظ شده است.

افزایش مزارع پرورش ماهیان خاویاری گیلان به ۱۶۰ مزرعه  

کوروش خلیلی در پاسخ به این پرسش که چند مجتمع پرورش ماهیان خاویاری در گیلان وجود دارد، چند مرکز در حال احداثند و چه تعداد در حال صدور مجوز هستند؟ بیان کرد: گیلان دارای ۱۳۳ مزرعه فعال پرورش ماهیان خاویاری است که تعداد این مجتمع‌ها امسال به ۱۶۰ مزرعه خواهد رسید.

همچنین روند رشد پرورش ماهی خاویاری از ۱۲۰۰ تن در سال ۱۴۰۰ با فعالیت ۷۳ مزرعه به ۲۳۱۸ تن در سال ۱۴۰۲ با فعالیت ۱۳۳ مزرعه رسیده که بیشترین رشد را داشته است. برنامه شیلات گیلان در سال ۱۴۰۳ رسیدن به ۱۶۰ مزرعه پرورش ماهیان خاویاری و تولید بیش از ۳۰۰۰ تن خاویار است. در سال‌های اخیر با صید بی‌رویه و غیرمجاز، ذخایر ماهیان خاویاری دریای خزر به شدت کاهش پیدا کرده است.

وی در مورد اینکه شیلات برای بهبود این وضعیت چه اقداماتی را در دستور کار قرار داده است؟ گفت: صید بی رویه غیرقانونی و اظهار نشده در کلیه کشورهای دریا محور وجود دارد. پیش‌بینی می‌شود قریب به ۴۰ درصد از صیادی متاثر از صید غیرقانونی باشد.

فرم استفاده از ماهیان خاویاری از دریایی به پرورشی با تولید بالاتر اتفاق افتاده است کما این که این ماهی در سبد غذایی ایرانی جایی ندارد و بیشتر بحث صادرات محوری در برنامه لحاظ شده است.

در حال حاضر روش دام‌گستر در دریای خزر در سه استان ساحلی در دهه ۸۰ مقدور شد و عملا صیدقانونی در این روش وجود ندارد. بنابراین تخلفات گسترده قایق‌ها در نوار ساحلی با استفاده از تورهای منوفلامنت نامرئی که خود اثر بسیار شدیدی بر کاهش ذخایر در دنیا دارد کاملا محرز و مشهود است.‌ اما آنچه مسلم است با این رویه برابر قانون برخورد می‌شود.

انستیتو بین‌المللی ماهیان خاویاری نیز از جمله مراکزی است که در بحث کاهش ذخایر ماهیان خاویاری، راه‌های برون رفت از این چالش و دلایل انقراض گونه‌هایی از ماهیان خاویاری دریای خزر مطالعات جامع و وسیعی را در دستور کار دارد.

لزوم همکاری کشورهای حاشیه خزر

«دکتر شهرام عبدالملکی» رئیس بخش بیولوژی و ارزیابی ذخایر انستیتو بین‌المللی ماهیان خاویاری در مورد راه‌های برون رفت از کاهش ذخایر ماهیان خاویاری دریای خزر و اینکه چه عواملی در کاهش ذخایر این ماهی تاثیرگذار بوده است؟ به مرور گفت: کاهش ذخایر ماهیان خاویاری در دریای خزر به دلیل مجموعه‌ای از عوامل زیست‌محیطی، اقتصادی، اجتماعی و مدیریتی است که نیازمند توجه جدی و اقدامات فوری است. همکاری کشورهای حاشیه خزر و اجرای برنامه‌های جامع برای حفاظت و احیای این گونه‌های ارزشمند ضروری است تا از انقراض آنها جلوگیری شود.

صید غیرمجاز و بی‌رویه

وی ادامه داد: یکی از اصلی‌ترین عوامل کاهش ذخایر ماهیان خاویاری، صید غیرمجاز و بی‌رویه است. علیرغم ممنوعیت‌های قانونی برای صید تجاری این گونه‌ها از سال ۱۳۸۹، هنوز هم صید غیرقانونی ادامه دارد و به شدت بر جمعیت این ماهیان تأثیر می‌گذارد. بر اساس گزارش‌ها، صید ماهیان خاویاری در ایران به زیر ۲۵۰ عدد در سال رسیده است که نشان‌دهنده وضعیت بحرانی این گونه‌هاست.

شهرام عبدالملکی رئیس بخش بیولوژی و ارزیابی ذخایر انستیتو بین‌المللی ماهیان خاویاری می‌گوید: بر اساس گزارش‌ها، صید ماهیان خاویاری در ایران به زیر ۲۵۰ عدد در سال رسیده است که نشان‌دهنده وضعیت بحرانی این گونه‌هاست.

در مجموع می‌توان گفت آلودگی محیط زیست، مدیریت نادرست منابع، عدم نظارت کافی بر فعالیت‌های صید و عدم استفاده از ابزارهای استاندارد در صید، نرخ پایین بازسازی ذخایر و فقر و بیکاری در جوامع محلی از جمله عواملی هستند که می‌توانند نقش مهمی در ادامه روند کاهش ذخایر این ماهی‌ها داشته باشند.

به عقیده وی نرخ پایین بازسازی ذخایر ماهیان خاویاری یکی دیگر از عواملی است که به کاهش جمعیت این گونه‌ها دامن می‌زند. با توجه به اینکه بسیاری از گونه‌های خاویاری در فهرست سرخ IUCN قرار دارند، نیاز به برنامه‌های مؤثر برای افزایش نرخ بازسازی احساس می‌شود تغییرات اقلیمی و تأثیرات آن بر اکوسیستم‌های آبی نیز نمی‌تواند نادیده گرفته شود. این تغییرات می‌توانند بر الگوهای زادآوری و مهاجرت ماهیان تأثیر بگذارند و شرایط زیستی آنها را تحت فشار قرار دهند.

رئیس بخش بیولوژی و ارزیابی ذخایر انستیتو بین‌المللی ماهیان خاویاری معتقد است: از آنجا که دریای خزر مشترک بین چند کشور است، همکاری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی جهت مدیریت منابع این دریا ضروری است. تشکیل اجلاس‌های فنی و بهره‌برداری برای تنظیم قوانین مشترک بر روی صید و مدیریت ذخایر.

پرورش ماهیان خاویاری (آکواکالچر)

وی افزود: سرمایه‌گذاری در پروژه‌های پرورش ماهیان خاویاری به خصوص در محیط‌های کنترل شده می‌تواند به تعادل در عرضه و تقاضا کمک کند و فشار را بر ذخایر طبیعی کاهش دهد. از طرفی انجام کارزارهای آگاهی بخشی برای شهروندان و جامعه محلی پیرامون اهمیت حفظ ماهیان خاویاری و زیستگاه‌های آنها و تشویق جوامع محلی به مشارکت در پروژه‌های حفاظتی و آگاه کردن آنها از همکاری دولت و نهادهای غیردولتی در این مورد هم راهکارهای خوبی است که باید در پیش گرفته شود.

توسعه پایدار

رئیس بخش بیولوژی و ارزیابی ذخایر انستیتو بین‌المللی ماهیان خاویاری افزود: جلب سرمایه‌گذاران و نهادهای بین‌المللی برای فعالیت‌های توسعه‌ای، به حفظ منابع زیرزمینی و طبیعی کمک می‌کند. البته در نهایت، لازم است توجه داشته باشیم که حفاظت از ماهیان خاویاری نه تنها به نفع این گونه‌ها است، بلکه می‌تواند به شکل‌گیری تعادل اقتصادی و اجتماعی در این مناطق منجر شود.

وی ادامه داد: اگر چه ممنوعیت صید تجاری ماهیان خاویاری در دریای خزر بر اساس توافق روسای جمهور کشورهای حاشیه دریای خزر انجام شد و این ممنوعیت بیش از یک دهه ادامه داشته است، ولی این راهکار اثر چندان بر ایجاد فرصت برای حفاظت و تکثیر مجدد آنها در رودخانه‌ها و احیاء ذخایر آنها در دریا نداشته است.

چرا که الزامات مربوط به این تعطیلی از جمله جلوگیری از صید غیرقانونی و قاچاق رعایت نگردید. از طرف دیگر متاسفانه از سال ۱۳۹۱ گشت‌های ارزیابی ذخایر ماهیان خاویاری در آب‌های ایرانی دریای خزر انجام نگرفته است و اطلاعی از سرنوشت و میزان ذخیره ماهیان خاویاری در دسترس نیست.

ماهی‌های خاویاری دریای خزر، به دلیل ارزش اقتصادی بالا و خصوصیات زیستی خاصشان، در سال‌های اخیر با کاهش شدید جمعیت روبرو شده‌اند. این کاهش به دلیل فعالیت‌های مختلف بشر، به ویژه در میان ساحل‌نشینان دریای خزر بوده است.

رئیس بخش بیولوژی و ارزیابی ذخایر انستیتو بین‌المللی ماهیان خاویاری بیان کرد: عدم مدیریت اصولی و هماهنگ کشورهای بهره‌بردار که به علت مشترک بودن ذخایر و مسدود بودن دریای خزر تأثیر شدیدی بر وضعیت ذخایر سایر کشورهای همسایه دارند و یکی از علل اصلی کاهش ذخایر تاسماهیان دریای خزر است.

به عبارت دیگر تا تمامی ۵ کشور حاشیه دریای خزر برنامه‌های مدیریت، حفاظت و بهره‌برداری پایدار از ذخایر تاس‌ماهیان دریای خزر را تکمیل و به صورت علمی، اجرایی ننمایند، امیدی به بهبود وضعیت ذخایر طبیعی تاس‌ماهیان دریای خزر نیست.

گفته شده ۵ گونه ماهیان خاویاری دریای خزر که توسط اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت به عنوان گونه‌های در معرض خطر شناخته می‌شوند در آخرین مرحله انقراض قرار دارند. عبدالملکی در مورد اینکه  چگونه می‌توان جلوی این اتفاق را گرفت؟ و اینکه اقداماتی که تاکنون برای جلوگیری از انقراض قطعی ماهیان خاویاری دریای خزر انجام شده آیا آن اثربخشی لازم را داشته‌اند؟ بیان کرد: برای جلوگیری از انقراض پنج گونه ماهیان خاویاری دریای خزر که توسط اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت به عنوان گونه‌های در معرض خطر شناخته شده‌اند، نیاز به اتخاذ راهکارهای جامع و چندجانبه وجود دارد. این راهکارها شامل حفاظت از زیستگاه‌ها، مدیریت منابع آبی، تقویت برنامه‌های تکثیر مصنوعی، و همکاری بین‌المللی است.

جلوگیری از صید غیر قانونی، گزارش نشده و کنترل نشده(IUU)

رئیس بخش بیولوژی و ارزیابی ذخایر انستیتو بین‌المللی ماهیان خاویاری گفت: به دنبال کاهش شدید ذخایر ماهیان خاویاری، از سال ۱۳۸۹ با توافق سران پنج کشور حاشیه دریای خزر، صید تجاری این گونه‌ها ممنوع اعلام شد. در حال حاضر، صید تنها به منظور تحقیقات علمی و بازسازی ذخایر مجاز است. این ممنوعیت لازم است ادامه داشته باشد به شرطی که از صید غیر مجاز نیز در دریا و رودخانه‌ها جلوگیری شود و استفاده از دام گوشگیر در دریا و رودخانه ها ممنوع اعلام گردد.

متاسفانه از سال ۱۳۹۱ گشت‌های ارزیابی ذخایر ماهیان خاویاری در آب‌های ایرانی دریای خزر انجام نگرفته است و اطلاعی از سرنوشت و میزان ذخیره ماهیان خاویاری در دسترس نیست.

تقویت نظارت و کنترل

وی معتقد است: ایجاد تیم‌های نظارتی برای کنترل فعالیت‌های صیادی در سواحل دریای خزر و شناسایی صیادان غیرمجاز یکی از اقدامات کلیدی است. این تیم‌ها با همکاری نیروهای انتظامی و نهادهای محلی به گشتزنی و بازرسی مناطق صید می‌پردازند. همچنین شناسایی و کنترل گلوگاه‌ها و مبادی ورودی و خروجی محصولات شیلاتی به منظور جلوگیری از قاچاق خاویار و ماهیان خاویاری نیز از دیگر اقدامات مؤثر است.

 

همکاری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی برنامه‌های مشترک

عبدالملکی ادامه داد: کشورهای حاشیه دریای خزر باید در زمینه حفاظت از ماهیان خاویاری همکاری کنند. تدوین یک سند راهبردی مشترک برای حفاظت و بازسازی ذخایر این ماهیان ضروری است. از طرفی انجام تحقیقات مشترک بین‌المللی برای شناسایی تنوع ژنتیکی گونه‌های مختلف ماهیان خاویاری و تلاش برای حفظ آن می‌تواند به بازسازی جمعیت‌ها کمک کند.

وی اضافه کرد: حفاظت از ماهیان خاویاری دریای خزر نیازمند یک رویکرد جامع است که شامل حفاظت از زیستگاه‌ها، تقویت برنامه‌های تکثیر مصنوعی، مدیریت مؤثر صید، و همکاری بین‌المللی باشد. با اجرای این راهکارها، می‌توان امید داشت که جمعیت این گونه‌های ارزشمند بازسازی و از انقراض آنها جلوگیری شود.

در حال حاضر روند صید و صیادی ماهیان خاویاری دریای خزر به شدت افت کرده است. رئیس بخش بیولوژی و ارزیابی ذخایر انستیتو بین‌المللی ماهیان خاویاری ضمن اشاره به این موضوع و اینکه هرکدام از ساحل‌نشینان دریای خزر در نابودی ذخایر ماهیان خاویاری چه نقشی داشته‌اند؟ افزود: ماهی‌های خاویاری دریای خزر، به دلیل ارزش اقتصادی بالا و خصوصیات زیستی خاصشان، در سال‌های اخیر با کاهش شدید جمعیت روبرو شده‌اند. این کاهش به دلیل فعالیت‌های مختلف بشر، به ویژه در میان ساحل‌نشینان دریای خزر، بوده است.

رئیس بخش بیولوژی و ارزیابی ذخایر انستیتو بین‌المللی ماهیان خاویاری در پایان اینچنین نتیجه‌گیری کرد: نقش ساحل‌نشینان دریای خزر در نابودی ذخایر ماهیان خاویاری متعدد و پیچیده است. در حالی که برخی از این افراد به صید به عنوان منبع درآمد وابسته هستند، بسیاری از فعالیت‌های آنها به تخریب محیطزیست و کاهش جمعیت‌های این گونه‌ها منجر شده است. برای جلوگیری از انقراض این ماهی‌ها، باید هماهنگی و همکاری بین‌المللی بهبود یابد، آموزش‌ها و آگاهی‌های عمومی افزایش یابد و نظارت‌ها و قوانین سختگیرانه‌تری به منظور کنترل صید غیرمجاز پیاده‌سازی شود.