چرا کسی جلوی واردات تراریخته را نمی‌گیرد؟

تراریخته چیست؟ خوب است یا بد؟ معمولا ما اخبار متفاوتی از تراریخته می‌شنویم. گروهی موافق و گروهی مخالف  محصولات تراریخته هستند. موافقان به افزایش سطح زیر کشت محصولات تراریخته استناد می‌کنند و مخالفان معتقد هستند کشت تراریخته در داخل کشور ممکن است باعث کاهش تنوع زیستی شده و یا زیان آور باشد. گروهی به کاربردهای کشت تراریخته همچون چاقویی در دستان جراحی حاذق می‌نگرند و گروهی دیگر چاقو را به دست یک قاتل می‌دهند!

از سوی دیگر در خبرها می‌خوانیم که ایران سالانه حدود پنج میلیارد دلار محصولات تراریخته وارد می‌کند! حال یک پرسش اساسی و مهم ذهن افکار عمومی را به خود مشغول می‌کند و آن اینکه اگر محصولات تراریخته بد است پس چرا این همه وارد کشور می‌شود؟! پشت پرده این موضوع چیست؟!

صاحبنظران از جمله دکتر قره یاضی معتقد هستند تولید محصولات تراریخته یکی از دستاوردهای بشر در راستای تامین امنیت غذایی در جهان است. مخالفان ولی به رغم اینکه به واردات حدود پنج میلیارد دلار محصول تراریخته به کشور واقف هستند اما با کشت داخلی تراریخته موافق نیستند!

موافقان که بیشتر آنها تحصیل کرده رشته‌های کشاورزی، زراعت، اصلاح نباتات و مهندسی ژنتیک هستند دلایلی از جمله افزایش تولید محصولات و بهبود کیفیت مواد غذایی، طولانی کردن زمان نگهداری، افزایش میزان پروتئین و کربوهیدرات‌های مواد غذایی، افزایش آستانه تحمل محصولات کشاورزی نسبت به تغییرات آب و هوا و بیماری‌ها و آفات و نظایر آن را برای کشت تراریخته یادآور می‌شوند و مخالفان که اتفاقا آن‌ها هم بیشتر دانش آموخته همین رشته‌ها هستند موضوع مقاومت ارقام تراریخته را نه منحصر به فرد می‌دانند و نه چندان مطلوب. برخی از آن‌ها می‌پرسند آیا افزایش محصول در واحد سطح فقط با محصولات تراریخت امکان دارد و راه بهتر و سالم تری وجود ندارد؟ آن‌ها می‌گویند کاهش سموم در کشت تراریخت ممکن است برای کوتاه مدت صحیح باشد، اما در دراز مدت استمرار نیابد. مخالفان با بیان اینکه محصولات تراریخته حاوی ژن Bt هستند و این ژن قادر به تولید توکسین است که از طریق آن آفت مورد نظر را از پای در می‌آورد و ممکن است برای بسیاری از دیگر موجودات زنده محیط هم مضر باشد این موضوع را به چالش می‌کشند.

هر کس که مخالف کشت تراریخته است باید منابع و مصادیق علمی برای علت مخالفت خود را بیان کند. چون صرفا با ادعا و بدون پشتوانه علمی نمی‌توان چنین موضوع مهمی را رد کرد.

اما بازهم مخاطبان کنجکاو و احیانا نگران به پاسخ کاملا قانع کننده‌ای نمی‌رسند و در واقع افکار عمومی همچنان در پاسخ‌های شفاف اما گاه مبهم مدیران و تمایز بین محصولات اصلاح شده ژنتیکی با تراریخته گیر افتاده‌اند. چون نمی‌دانند توجیهاتی که دو طرف ارائه می دهند تا چه حد در راستای منافع ملی و سلامت جامعه و یا نفع گروهی و سودجویی است! اصلا آیا محصولات تراریخته‌ای که در بازار داخلی عرضه می‌شود با برچسب و توضیحات کامل است تا مصرف کننده حق انتخاب داشته باشد یا خیر؟ همه ما گاهی با خبرهایی از جمله آلودگی ذرت، آلودگی گوشت، تراریخته بودن برنج وارداتی، سرطان زا بودن محصولات تراریخته، خطر افلاتوکسین در شیر و لبنیات و… در رسانه ها، بخصوص فضای مجازی روبرو می‌شویم. اما به نظر کارشناسان این اخبار که گاه منبع آن‌ها بدرستی مشخص نیست بیشتر جامعه را دچار تشویش و تولید کننده را متضرر کرده و موجب رقابت نا سالم می‌شود.

برای بررسی چند و چون محصولات تراریخته با پروفسور بهزاد قره یاضی مرجع ملی ایمنی زیستی کشورمان که هم زمان عضو شورای ملی ایمنی زیستی بوده و ریاست انجمن علمی ایمنی زیستی را نیز عهده دار هستند مصاحبه کردیم.

مزایای اقتصادی هم شامل درآمد بیشتر برای کشاورزان، واردات کمتر، بهره وری بیشتر به ازای آب و زمین، افزایش تولید ناخالص ملی، رفاه بیشتر کشاورزان با توجه به نیاز کمتر عملیات زراعی داشت، کاهش بهای تمام شده و کاهش قیمت برای مصرف کننده.

دکتر قره یاضی دارای سوابق طولانی در حوزه علم و فناوری است. وی استاد تمام حوزه پژوهش است که ریاست دانشکده کشاورزی صومعه سرا، عضویت در هیأت رییسه دانشگاه گیلان و جهاد دانشگاهی، معاونت وزیر و ریاست سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی و نیز ریاست امور تحقیقات و فناوری سازمان برنامه و بودجه را در رزومه مفصل خود دارد. انتشار بیش از ۲۰۰ مقاله علمی پژوهشی و ارایه ده‌ها مقاله کلیدی در کشورهای مختلف جهان از او فردی با شهرت فرامرزی ساخته است. گفت و گوی «مرور» با این استاد فوق دکتری ژنتیک گیاهی (مهندسی ژنتیک)و دکتری ژنتیک (گرایش مولکولی)را در ادامه بخوانید:

 –اجازه دهید که پرسش خودم را اینگونه شروع کنم که اصولا محصولات تراریخته چه هستند و آیا مزیت‌ها و برتری‌هایی را نسبت به محصولات غیر تراریخته دارند؟

محصولات تراریخته (یا تغییر یافته ژنتیک) به محصولاتی اطلاق می‌شود که با هدف بهبود و تقویت صفات مطلوب مانند بهبود کیفیت غذایی، مقاومت به آفات و بیماری‌ها، افزایش کمیت محصول یا حذف صفات نامطلوب مانند وجود مواد سرطان زا در مواد غذایی از طریق روش‌های پیشرفته علمی مهندسی ژنتیک اصلاح شده‌اند. به طور طبیعی و بدیهی این محصولات دارای مزایا و برتری‌هایی نسبت به مشابه سنتی خود هستند و به همین دلیل هم هست که طی ۲۵ سال گذشته سطح زیر کشت این محصولات از صفر به ۱۹۷.۱ میلیون هکتار در جهان رسیده و همه کشورها مصرف کننده آن شده‌اند. اگر محصولی فاقد مزایا بود که به این سرعت رشد نمی‌کرد و مورد قبول کشورها و مردم قرار نمی‌گرفت.

 –همانطور که خودتان بهتر می‌دانید این محصول مخالفینی هم دارد؟

 خب هر کس که مخالف کشت تراریخته است باید منابع و مصادیق علمی برای علت مخالفت خود را بیان کند. چون صرفا با ادعا و بدون پشتوانه علمی نمی‌توان چنین موضوع مهمی را رد کرد. مزایای کشت تراریخته را هم می‌توان در حوزه‌های مختلف از جمله مزایای زیست محیطی، مزایای اقتصادی و مزایای بهداشتی تقسیم بندی کرد.

 –لطفا خیلی مختصر در مورد هر کدام توضیح بفرمایید.

مزایای زیست محیطی مانند کاهش مصرف آب شیرین، کاهش مصرف سموم حشره کش شیمیایی خطرناک، کاهش مصرف سموم علف کش و جایگزینی آن با علف کش‌های کم زیان تر، ایجاد امکان کشاورزی کم خاک ورزی یا بدون شخم، تاثیر مثبت بر روی تنوع زیستی و حفاظت از موجودات غیر هدف و تاثیر مثبت در کاهش گازهای گلخانه ای. مزایای اقتصادی هم شامل درآمد بیشتر برای کشاورزان، واردات کمتر، بهره وری بیشتر به ازای آب و زمین، افزایش تولید ناخالص ملی، رفاه بیشتر کشاورزان با توجه به نیاز کمتر عملیات زراعی داشت، کاهش بهای تمام شده و کاهش قیمت برای مصرف کننده. و مزایای بهداشتی از جمله کاهش باقیمانده سموم شیمیایی خطرناک، تقویت محصولات از طریق افزایش ویتامین‌ها و مواد معدنی، کاهش و به صفر رساندن مواد ضد تغذیه‌ای (مانند بازدارنده‌های تریپسین) و کاهش مواد سرطان زا مانند آکریلامید در سیب زمینی و کاهش آلرژی زایی و سمیت در غذاها. البته یادآوری این نکته خالی از لطف نیست که محصولات تراریخته تنها محصولات غذایی هستند که پیش از ارایه در بازار مصرف مورد بررسی سلامتی قرار گرفته و به تأیید وزارت کشاورزی، وزارت بهداشت و سازمان حفاظت محیط زیست می‌رسند، یعنی در همه جای دنیا اینطور است. به همین دلیل هم هست که محصولات تراریخته مورد تأیید و حمایت سازمان‌های معتبر بین المللی مانند سازمان بهداشت جهانی (WHO) و سازمان خوارو بار جهانی (FAO) قرار دارند.

 –در مقابل مخالفان کشت تراریخته هم به نمونه‌هایی از همین دست ولی از دیدگاه دیگر اشاره می‌کنند. به عنوان مثال شما می‌فرمایید تاثیر مثبت بر روی تنوع زیستی، در حالی که آن‌ها می‌گویند تنوع زیستی ممکن است دچار مخاطره شود؟

خب من باز هم تأکید می‌کنم هر کس هر ادعایی دارد با دلیل و مدرک صحبت کند. تنوع زیستی با توسعه محصولات تراریخته از بین نمی‌رود، در حال حاضر ۸۰ درصد از پنبه دنیا و ۸۵ درصد از تولید سویا و ۱۰۰ درصد آنچه از این محصولات در بازار جهانی وجود دارد، تراریخته است.

–و یا مثلا مخالفان به پروتئین BT در کشت برنج تراریخت اشاره می‌کنند و می‌گویند ممکن است این پروتئین به موجودات دیگر آسیب برساند.

 ما می‌گوییم بذر وارد نکنیم بلکه بذر خودمان را تولید کنیم. در دنیا سومین مقاله برنج تراریخته مقاوم به آفات را با فاصله کمی از دو مقاله قبلی، من نوشتم. آن‌ها که می‌گویند پروتئین BT به سیستم گوارشی انسان آسیب می‌زند بدانند که BT یک پروتئین است و در محیط قلیایی می‌شکند در حالی که محیط معده انسان اسیدی است و در محیط اسیدی هیچ شکستی‌ وجود ندارد. در ضمن گیرنده‌های این پروتئین هم در بدن مهره داران وجود ندارد درنتیجه تا ابد برای انسان ضرر ندارد. ما برای اولین بار در دنیا برنجی تولید کردیم که این پروتئین را در دانه تولید نمی‌کند اما متأسفانه با وجود تصویب و صدور مجوز تولید، در حال حاضر هنوز اجازه تولید ندارد.

–کدام کشورها بیشتر در تراریخته کار کرده‌اند؟

در حال حاضر محصولات تراریخته در ۲۴ کشور جهان کشت می‌شود، این محصولات در کشورهای اروپایی از جمله اسپانیا و پرتغال، کشورهای آسیایی چون پاکستان، استرالیا و فیلیپین، کل آمریکای شمالی و جنوبی و برخی کشورهای آفریقایی کشت می‌شود. همه این کشورها علاوه بر کشت، مصرف‌کننده محصولات تراریخته هم هستند.

–در خبرها آمده بود که ایران سالانه پنج میلیارد دلار محصولات تراریخته وارد کشور می‌کند.

بله، در حال حاضر ۱۷ میلیارد دلار بذر محصولات تراریخته در دنیا مبادله می‌شود و حجم تجارت محصولات تراریخته نیز به ۲۰۰ میلیارد دلار رسیده است، این نشان می‌دهد که ما از چه چیزی صرف نظر می‌کنیم. در چنین بازاری ما فقط به واردکننده محصولات تراریخته تبدیل شده‌ایم، به نحوی که سالانه پنج میلیارد دلار محصولات تراریخته به کشور وارد می‌شود.

–آیا استفاده از محصولات تراریخته یک انتخاب است یا یک ضرورت؟ شاید هم اجتناب ناپذیر؟ نظر شما چیست؟

خوب برای چی از این محصولات اجتناب کنیم؟ سوال شما مانند این است که بپرسیم آیا سلامتی، شادمانی و رفاه اجتناب ناپذیرند؟ بدیهی است که انسان نباید از چیزهای خوب مانند محصولات سالم و پاک اجتناب کند. پس در درجه اول اینکه نباید اجتناب کنیم. اما خوشبختانه پاسخ شما این است که محصولات تراریخته اجتناب ناپذیر هستند، یعنی الزامی لذت بخش و دلپذیر. ببینید در حال حاضر بیش از ۱۹۷ میلیون هکتار از اراضی جهان به کشت محصولات تراریخته اختصاص دارد. با توجه به اینکه در حال حاضر بیش از ۸۰ درصد سطح زیر کشت پنبه و سویا و بیش از ۴۰ درصد سطح زیر کشت جهانی ذرت تراریخته هستند (ISAAA 2019) و با توجه به اینکه در بازار تبادل جهانی این نوع محصولات، نوع غیرتراریخته آن‌ها تقریبا وجود ندارد، استفاده از محصولات تراریخته به دلیل فواید آن امروزه اجتناب ناپذیر است و کشوری را نمی‌توان یافت که در عمل از محصولات تراریخته استفاده نکند.

بر اساس شاخص‌های علمی، با کمبود مطلق آب مواجه هستیم و با استفاده از فناوری‌های جدید باید به فکر کاهش مصرف آب و کاهش آلاینده‌ها باشیم، باید یاد بگیریم در شرایط خشکی کشاورزی کنیم، یکی از مهم‌ترین کاربردهای فناوری پیشروی مهندسی ژنتیک تولید گیاهان زراعی تراریخته‌ای است که می‌توانند در شرایط خشکی رشد کنند.

(جدول و منحنی سطح زیرکشت جهانی محصولات تراریخته بین سال‌های ۱۹۹۶ تا ۲۰۱۸ به تفکیک کشورهای در حال توسعه و توسعه یافته «میلیون هکتار»)

 –وضعیت کشت و مصرف محصولات تراریخته در ایران چطور است؟

اولین بار سال ۱۳۸۳ بود که اولین برنج تراریخته در ایران کشت شد، ولی در حال حاضر هیچ نوع محصول تراریخته‌ای در اراضی کشور کشت نمی‌شود. اما تقریبا بیش از ۹۵ درصد روغن نباتی و بیش از ۹۰ درصد خوراک دام وارداتی است. مبداء این نوع محصولات هم به طور عمده آرژانتین و برزیل هستند که صد در صد محصولشان تراریخته است. در سال ۱۳۹۸ بیش از ۹ میلیون تن ذرت دامی وارد کشور شد که بیش از ۷.۵ میلیون تن آن به صورت خود اظهاری و آنالیز دوایر نظارتی دولتی تراریخته بودند. در مورد ۱.۵ میلیون تن دیگر نیز با وجود اظهار غیر تراریخته بودن، آزمایشگاه‌های مرجع، بسیاری از آن‌ها را تراریخته تشخیص داده و اعلام کرده است. بنابراین، شاید زمان پرسش از امکانپذیری عدم استفاده از محصولات تراریخته گذشته باشد. البته چنانچه گفته شد، این الزام، الزامی مطلوب است زیرا محصولات تراریخته به طور عمده سالمتر بوده و مورد تأیید سازمان‌های بین المللی مانند سازمان بهداشت جهانی قرار دارند.

–در جایی از قول شما خوانده بودم که گفته بودید مخالفان تولید محصولات تراریخته همان وارد کننده‌ها هستند.

خب بیش از بیست سال است محصولات تراریخته به کشور وارد می‌شود. ما می‌گوییم این محصولات به جای واردات در داخل تولید شود، اما کسانی که وارد می‌کنند جلوی آن ایستاده‌اند، هر کس در کشور به سمت تولید داخل می‌رود، مافیای زیادی هست که قلم پایش را بشکند. خب اگر تراریخته بد است چرا کسی جلوی واردات آن را نمی‌گیرد؟

 –در واقع کشاورزی سنتی با کشاورزی مدرن در مقابله است.

یکی از چالش‌های کشور دسترسی به فناوری‌های روز و سرمایه است. ما به‌ اندازه کافی سرمایه به بخش کشاورزی تزریق نکرده ایم. کشاورزی امروز ما معیشتی و مبتنی بر شغل آبا و اجدادی است. با به کار گیری فناوری‌های نو از جمله روش‌های مدرن آبیاری و استفاده از دانش روز اعم از اینترنت اشیا، نانو تکنولوژی، بیوتکنولوژی، سنجش از دور، مهندسی ژنتیک و تولید محصولات متحمل به خشکی می‌توانیم تا حد بسیار زیادی بر مشکلات پیش رو غلبه کنیم. امروز یکی از بحث‌های مهم حقوق شهروندی مباحث زیست محیطی است و مثلاً وقتی از امنیت غذایی صحبت می‌کنیم، یک بحث آن «تأمین غذا» است ولی وجه دیگر آن نیز «سلامت غذا» است. چون سازمان‌های نظارتی بسیاری بر مواد غذایی نظارت دارند و نهاد‌های امنیتی نیز خود به این سازمان‌ها نظارت دارند.

–در جایی خوانده بودم که دکتر محمود تولایی رییس‌انجمن ژنتیک ایران گفته بود «توانایی تولید محصولات اصلاح شده ژنتیکی(تراریخته) یک فناوری است، فناوری را نباید محکوم کرد. باید بر آن مسلط بود و آن را متناسب با منافع ملی به خدمت گرفت.

همینطور است زیرا تولید محصولات تراریخته یکی از دستاوردهای بشر در راستای تامین امنیت غذایی در جهان است، چون بزرگترین تهدید بشر امروزه تهدید امنیت غذایی در کنار امنیت کار و اشتغال است که این دو مورد به تهدید امنیت ملی منجر می‌شود. بر اساس شاخص‌های علمی، با کمبود مطلق آب مواجه هستیم و با استفاده از فناوری‌های جدید باید به فکر کاهش مصرف آب و کاهش آلاینده‌ها باشیم، باید یاد بگیریم در شرایط خشکی کشاورزی کنیم، یکی از مهم‌ترین کاربردهای فناوری پیشروی مهندسی ژنتیک تولید گیاهان زراعی تراریخته‌ای است که می‌توانند در شرایط خشکی رشد کنند.

–چند سال پیش چند سال پیش دولت در مورد کشت تراریخت در داخل نظر مساعد داده بود.

پس از روشن شدن عزم دولت در حمایت از تولید ملی محصولات تراریخته در سال ۱۳۹۴، کسانی که طی ۲۰ سال در برابر واردات این محصولات به کشور سکوت رضایت آمیزی کرده بودند، ناگهان با تظاهر به نگرانی در مورد سلامت مردم، محصولات تراریخته را عامل تمام بیماری‌های عالم دانستند! حتی با برنامه سازی‌های جعلی و پخش عکس‌ها و تصاویر دروغین ذهن مردم را نسبت به فواید تراریخت خراب کردند. اما دانشمندان عرصه بیوتکنولوژی کشاورزی، که فناوری تراریخته را بومی کرده‌اند، هرگز واردکنندگان محصولات تراریخته نبوده‌اند. نکته دیگر اینکه برای محصولی همانند سویا اصلا رقم غیر تراریخته‌ای در بازار تبادل جهانی وجود ندارد.

–آقای دکتر شاید این پرسش و پاسخ ادامه داشته باشد. ولی ممنون می‌شوم اگر برای همین صحبت‌هایی که کردید منابع را هم معرفی بفرمایید تا مخاطبان علاقمند دسترسی راحت تری به مطالب مرتبط داشته باشند.

بله، حتما، علاقمندان به موضوعات تراریخته باید به منابع علمی و معتبر مراجعه کنند. متأسفانه ما نه تنها برای دستیابی به فناوری‌های نو سرمایه گذاری نمی‌کنیم، بلکه در حال تخریب سرمایه گذاری‌های انجام شده با مداخلات برخی فناوری هراسان متخصص نما نیز هستیم.

 

منابع مورد استفاده:

معلی م. تراریخته در آینه حقیقت: نقد و بررسی کتاب ” محصولات تراریخته در آینه توسعه پایدار”: کنکاش; ۱۳۹۸.

۱.ذوالعلی ج، حاجت پور ز، معلی م، کهک س، درویش روحانی ب، فکوری ش، نوروزی ا و قره یاضی ب. ۱۳۹۹. بیوتکنولوژی و محصولات تراریخته از دریچه علم، شماره دوم، پاییز ۹۸. لنتشارات پایگاه اطلاعات بیوتکنولوژی ایران. www.irbic.ir

2. ۲. ۲۰۱۹. Global Status of Commercialized Biotech/GM Crops: 2018. Brief No. 54.
3. ۳. ۲۰۱۴. Frequently asked questions on genetically modified foods. https://www.who.int/foodsafety/areas_work/food-technology/faq-genetically-modified-food/en/.
4. ۴. Klümper W, Qaim M. A. 2014. Meta-analysis of the impacts of genetically modified crops. PloS one.9 (11):e111629.
5. ۵. Matveeva TV, Otten L. Widespread occurrence of natural genetic transformation of plants by Agrobacterium. Plant Molecular Biology. 2019;101(4-5):415-37.
6. ۶. Nicolia A, Manzo A, Veronesi F, Rosellini D. An overview of the last 10 years of genetically engineered crop safety research. Critical reviews in biotechnology. 2014;34(1):77-88.
7. ۷. Pellegrino E, Bedini S, Nuti M, Ercoli L. Impact of genetically engineered maize on agronomic, environmental and toxicological traits: a meta-analysis of 21 years of field data. Scientific reports. 2018;8(1):1-12.
8. ۸. Brookes G, Barfoot P. Key environmental impacts of global genetically modified (GM) crop use 1996–۲۰۱۱. GM crops & food. 2013;4(2):109-19.

(گفتنی است مخاطبان عزیزی که علاقمند به اطلاعات بیشتری باشند می‌توانند به سایت بیوتکنولوژی ایران مراجعه کنند.)