مطابق آمار رسمی، پس از حلق‌آویز کردن، مسمومیت با قرص برنج، یکی از اصلی ترین روش‌های متداول خودکشی منجر به مرگ در کشور است. طبق گزارش‌های سازمان پزشکی قانونی، استان‌های گیلان، مازندران، تهران و کرمانشاه بیشترین میزان خودکشی از طریق مسمومیت با قرص برنج را در سال‌های اخیر داشتند و به گفته متخصصان این آمار در مقایسه با گذشته روند رو به افزایشی را نشان می‌دهد[۱].
البته خودکشی از طریق مصرف قرص برنج منحصر به کشور ما نیست، در کشورهای دیگر بویژه کشورهایی که استفاده از سموم و آفت‌کش‌های شیمیایی رایج بوده و محدودیتی ندارد، این شیوه اقدام به خودکشی رایج است. به طور مشخص در ایالت های شمال هندوستان، متداول‌ترین روش مرگ ناشی از خودکشی، مصرف همین قرص است.
تخمین زده می‌شود که ۱۵ تا ۲۰ درصد از خودکشی‌ها در سطح جهان (معادل حدود ۱۴۰ هزار مرگ در سال) به دلیل مصرف عمدی آفت‌کش‌های سمی حاد است. از آنجایی که بسیاری از سموم آفت کش هم در فعالیت های کشاورزی و هم خانگی کاربرد دارد، در بسیاری از کشورها بویژه مناطق کمتر توسعه یافته، دسترسی به این سموم بسیار آسان است.
سم آلومینیوم فسفید یا همان قرص برنج در طبقه بندی سموم کشاورزی و آفت کش‌ها در دسته «آفتکش های فوق خطرناک»[۲] قرار دارد.
متاسفانه به دلیل میزان کشندگی بالایی که قرص برنج دارد، استفاده از این سم مهلک برای خودکشی عملا منجر به مرگ می‌شود. به عبارتی بر خلاف سایر مسمومیت‌های دارویی که در صورت مداخله به موقع، قابل درمان و نجات یافتن است، در مورد قرص برنج این احتمال بسیار پایین است.
طبق گزارش‌های سازمان پزشکی قانونی، استان‌های گیلان، مازندران، تهران و کرمانشاه بیشترین میزان خودکشی از طریق مسمومیت با قرص برنج را در سال‌های اخیر داشتند و به گفته متخصصان این آمار در مقایسه با گذشته روند رو به افزایشی را نشان می‌دهد.
در گزارشی که به تازگی در روزنامه رسالت منتشر شد، دکتر غلامعلی جعفری، متخصص سم‌شناسی، چنین توضیح می‌دهد: «این نوع مرگ بسیار دردناک است و بر اساس علامت‌های بالینی، فرد دچار خستگی و کمبود اکسیژن می‌شود.
به‌طوری‌که بدنش رو به کبودی رفته و دچار خفگی سلولی خواهد شد. این روند غیرقابل برگشت است و مسمومیت با قرص برنج تقریبا برابر با مرگ است. متاسفانه برخی عطاری‌ها به‌راحتی این قرص را در اختیار مشتریان خود قرار می‌دهند و حتی خریدار و فروشنده به‌راحتی همدیگر را در فضای مجازی پیدا می‌کنند.
گزارش‌های متعدد حاکی از ارزان بودن این قرص است، به‌طوری‌که در مراجعه به عطاری‌ها و نیز مراکز غیرقانونی فروش دارو می‌توان به‌راحتی و با قیمتی ناچیز یک بسته ۱۰عددی از آن را تهیه کرد، در حالی‌که خوردن تنها نیمی از یک قرص برای کشتن یک فرد بالغ کافی است»[۳].
بر اساس نتایج تحقیقات علمی، شخصی که دچار بحران خودکشی است چنانچه به ابزارهای خودکشی دسترسی کم‌تری داشته باشد، خطر انجام خودکشی کاهش پیدا می‌کند. اکثر افرادی که به خودکشی فکر می‌کنند در مورد تمایل به مردن دوسوگرا[۴] هستند، یعنی اغلب بین میل به زندگی و میل به مرگ در نوسان‌اند؛ بعلاوه بسیاری از خودکشی‌ها به صورت تکانشی در پاسخ به استرس‌های حاد اتفاق می‌افتد[۵].
بنابراین اگر ابزارهای مرگبار خودکشی، از جمله سموم و آفت‌کش‌ها، به آسانی در مواقع بحران در دسترس نباشد، جان بسیاری از افراد نجات پیدا می‌کند. بر همین اساس، سازمان بهداشت جهانی (WHO) و همچنین سازمان خواروبار جهانی (FAO)، راهبرد محدود کردن دسترسی به وسایل کشنده بویژه ممنوعیت عرضه و فروش آفت‌کش‌های سمی حاد را برای جلوگیری از خودکشی و سایر اثرات نامطلوب سلامتی اکیدا توصیه می‌کنند[۶].
راهبرد محدود کردن دسترسی به وسایل مرگبار خودکشی، به این معناست که محدودیت زمان سپری شدن بحران‌های حاد را برای افراد در شرایط اضطراری فراهم می‌کند. اینکه کسانی که قصد خودکشی دارند حتماً مصمم به مرگ هستند و سرانجام وسیله‌ای برای پایان دادن به زندگی خود پیدا می‌کنند، یک پنداشت رایج اما اشتباه است.
راهبرد محدود کردن دسترسی به وسایل مرگبار خودکشی، به این معناست که محدودیت زمان سپری شدن بحران‌های حاد را برای افراد در شرایط اضطراری فراهم می‌کند. اینکه کسانی که قصد خودکشی دارند حتما مصمم به مرگ هستند و سرانجام وسیله‌ای برای پایان دادن به زندگی خود پیدا می‌کنند، یک پنداشت رایج اما اشتباه است.
مطابق شواهد علمی، اکثریت قریب به اتفاق افرادی که از یک دوره آسیب رساندن به خود جان سالم به در می‌برند، به دنبال راه‌های جایگزین برای مرگ نمی‌گردند. اما اگر آنها از یک روش بسیار کشنده مانند مصرف قرص برنج استفاده کنند، معمولا شانس دومی برای زندگی وجود ندارد.
اگرچه مقرراتی جهت ممنوعیت عرضه قرص برنج وجود دارد، اما متاسفانه همچنان در بازار قابل دسترس است و به دلیل کاربردی که در فعالیت‌های کشاورزی دارد، حذف آن به صورت کامل تاکنون حاصل نشده است. از سال ۱۳۹۰ قرص برنج از جانب ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز، کالای ممنوعه اعلام شده و خرید و فروش و استفاده آن مشمول مجازات است.
در واقع، عرضه سم فسفید آلومینیوم یا همان قرص برنج در فروشگاه‌های عرضه کننده سموم دفع آفات نباتی و همچنین عطاری‌ها، تخلف محسوب می‌شود و مشمول مجازات است. اما متاسفانه به دلایلی این ممنوعیت، تاثیری در کاهش دسترسی به این سم مهلک نداشته است.
به طور مشخص می‌توان به سه مانع اصلی اشاره کرد: ۱- ضعف در سیستم‌های نظارتی و بازرسی برای اجرای مقررات و کنترل و کاهش عرضه این قرص. ۲- ضعف فنی برای عرضه محصولات جایگزین غیر کشنده، و ۳- ناآگاهی عمومی و وجود تقاضا در میان کشاورزان برای مصرف این سم جهت نگهداری محصولات به ویژه در مصارف کشاورزی و حتی خانگی.
به همین خاطر، با اینکه تولید این سم در کشور ممنوع است، اما قاچاق این فرآورده از کشورهای همسایه و بازار سیاه این سم در کشور وجود دارد؛ به طوری که در بسیاری از موارد، فروش این سم در بازار سیاه و غیرقانونی گزارش شده است[۷].
مطابق دستورالعمل سازمان جهانی بهداشت، چارچوب اصلی راهبرد محدود کردن دسترسی به وسایل متداول خودکشی شامل موارد زیر است:
۱- محدود کردن دسترسی به ابزار (مانند محدود کردن، ممنوع کردن یا تنظیم کردن دسترسی به وسایل از طریق قوانین)، ۲- کاهش کشندگی وسیله (به عنوان مثال افزایش در دسترس بودن جایگزین های کم خطر)،
۳- افزایش در دسترس بودن و اثربخشی پادزهرها و بهبود مدیریت بالینی پس از مسمومیت حاد یا آسیب مرتبط. حذف کامل ابزار خودکشی بیشترین تأثیر را خواهد داشت، اگرچه ممکن است با بیشترین مقاومت از سوی ذینفعان مرتبط مواجه شود.
همچنین ترجیح باید برای وسایلی با بیشترین مرگ و میر در نظر گرفته شود، زیرا حذف وسایل رایج که کمتر کشنده هستند ممکن است افراد را به سمت وسایل کشنده تر سوق دهد. حذف تدریجی استفاده از سموم آفتکش فوق خطرناک به عنوان مثال از طریق ممنوعیت مرحله‌ای باعث نجات جان انسان‌ها و کاهش آسیب به سلامت انسان و محیط‌زیست می‌شود.
تا سال ۱۹۸۰، سریلانکا یکی از بالاترین نرخ‌های خودکشی را در جهان داشت که عمدتاً ناشی از مصرف آفت‌کش‌ها بود. اداره ثبت آفت‌کش‌ها در سال ۱۹۸۳، با توجه به منابع محدود، تمرکز اصلی را بر پیشگیری قرار داد و دو آفتکش کلیدی را ممنوع کرد. ده سال بعد، این اداره، کلیه آفت‌کش‌های بسیار خطرناک را ممنوع کرد، که منجر به کاهش قابل توجهی در تعداد کلی خودکشی از سال ۱۹۹۵ به بعد شد.
شواهد علمی و تجارب برخی از کشورها حاکی از آن است که ممنوعیت‌های جدی در حذف سموم آفتکش فوق خطرناک مانند قرص برنج باعث نجات جان انسان‌ها می‌شود. به طور مشخص تجارب کشورهایی همچون بنگلادش، چین، هند، کره جنوبی و سریلانکا در پی ممنوعیت آفت‌کش‌های فوق خطرناک منجر به کاهش قابل توجهی در نرخ خودکشی در این کشورها شده است.
به عنوان نمونه در کره جنوبی، حدود یک پنجم کل خودکشی‌ها طی سال های ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۰ به دلیل استفاده از سموم آفتکش بوده است. در سال ۲۰۱۱، جمهوری کره قانون پیشگیری از خودکشی را تصویب کرد و عرضه و فروش یکی از سموم آفتکش خطرناک که در خودکشی‌ها متداول بود را در سال ۲۰۱۲ ممنوع کرد. به موجب اجرای دقیق این قانون بیش از نیمی از کاهش نرخ خودکشی در بین سال‌های ۲۰۱۱ و ۲۰۱۳ را می‌توان به ممنوعیت این سم نسبت داد.
نمونه موفق دیگر در ممنوعیت آفتکش های خطرناک و متداول برای خودکشی مربوط به کشور سریلانکا است. تا سال ۱۹۸۰، سریلانکا یکی از بالاترین نرخ‌های خودکشی را در جهان داشت که عمدتاً ناشی از مصرف آفت‌کش‌ها بود.
اداره ثبت آفت‌کش‌ها در سال ۱۹۸۳، با توجه به منابع محدود، تمرکز اصلی را بر پیشگیری قرار داد و دو آفتکش کلیدی را ممنوع کرد. ده سال بعد، این اداره، کلیه آفت کش های بسیار خطرناک را ممنوع کرد، که منجر به کاهش قابل توجهی در تعداد کلی خودکشی از سال ۱۹۹۵ به بعد شد.
پس از آن طی ۲۰ سال، نرخ خودکشی سالانه از ۵۷ در هر صدهزار نفر بالای ۸ سال در سال ۱۹۹۵ به ۱۷ در هر صدهزار نفر در سال ۲۰۱۶ کاهش یافت. تخمین زده می شود که این ممنوعیت ها جان ۹۳هزار نفر را نجات داده است؛ بدون اینکه بر تولید کشاورزی تأثیر منفی بگذارد.
بر اساس تجارب موفق در سایر کشور ها، سازمان بهداشت جهانی، دستورالعملی شش مرحله‌ای برای حذف تدریجی و ممنوعیت استفاده از آفت‌کش‌های فوق کشنده، تدوین کرده است.
این شش مرحله عبارتند از: ۱- شناسایی دقیق نحوه دسترسی به سموم و آفت‌کش‌هایی که برای خودکشی رواج دارند. ۲- ارزیابی امکان دستیابی به جایگزین‌های ایمن‌تر، ۳- ترویج و توزیع جایگزین‌های کم ضررتر (جایگزین‌های کمتر مضر برای حفاظت از گیاهان و کنترل آفات که مقرون به صرفه هستند باید در دسترس کاربران نهایی مانند کشاورزان و خرده‌فروشان قرار گیرند).
۴- ممنوعیت و حذف کامل سموم آفتکش فوق خطرناک، ۵- تقویت سازوکارهای بازرسی و نظارت برای اجرای دقیق ممنوعیت‌ها و عرضه محصولات جایگزین. و ۶- نظارت مستمر بر آمارهای مسمومیت با سایر آفت‌کش‌ها و سموم کشاورزی[۸].
جهت حذف و ممنوعیت استفاده از آفت‌کش‌های فوق خطرناک مانند قرص برنج، نیاز است تا زمینه‌های همکاری بین بخشی و مشارکت همه ذینفعان فراهم شود.
به طور مشخص همکاری بین ذینفعان مربوطه، از جمله وزارتخانه بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، وزارت جهاد کشاورزی، سازمان حفاظت از محیط‌زیست، اداره استاندارد، مقامات گمرکی، صنایع تولیدکننده آفت‌کش‌ها، بخش خصوصی مرتبط، جامعه مدنی و سازمان‌های غیردولتی و همچنین کشاورزان، بسیار ضروری است.
تعاونی‌های کشاورزان یا صنوف خرده‌فروشان بویژه فروشندگان سم و کود کشاورزی و همچنین عطاری‌ها از جمله گروه‌هایی هستند که برای اجرای موثر این ممنوعیت‌ها لازم است تا مشارکت داده شوند. همچنین رسانه‌ها می‌توانند شریک مهمی در افزایش آگاهی عمومی در این رابطه باشند. و در نهایت، دانشگاه‌ها، مراکز تحقیقات کشاورزی و سایر مراکز بهداشتی نیز می‌توانند در فرایند نظارت و بازرسی بر تأثیر ممنوعیت‌ها همکاری داشته باشند.
[۱] علیوردی‌نیا، اکبر (۱۳۹۹) خودکشی در ایران؛ تبیین جامعه شناختی ایده پردازی و تمایل به خودکشی در تهران. تهران: نشر آگاه.
[۲] Highly Hazardous Pesticides (HHPs)
[۳] زنگ خطری که باید شنیده شود – روزنامه رسالت | روزنامه رسالت (resalat-news.com)
[۴] ambivalent
[۵] اوکانر، روری (۱۴۰۳) در اوج تاریکی؛ چرا افراد خودکشی می کنند. تهران: نشر ققنوس.
[۶] Live life: an implementation guide for suicide prevention in countries. Geneva: World Health Organization; 2021. Licence: CC BY-NC-SA 3.0 IGO.
[۷] https://www.ilna.ir/fa/tiny/news-624934
[۸] Preventing suicide by phasing out highly hazardous pesticides. World Health Organization & Food and Agriculture Organization; 2024.
نظرات بسته شده است.