پیمان صالحی/ پژوهشگر تاریخ محلی- تأسیس بیمارستان‌ها در استان گیلان نکته‌ای است که باید از آن به عنوان رویداد مهم پزشکی و درمانی یاد کرد چه آنکه، تا اواخر دوره‌ی قاجار در گیلان همانند نقاط دیگر کشور، بیمارستان در اذهان عمومی واژه نامانوسی بود.
در همان دوران ظاهراً کار احداث بیمارستانی از سوی یکی از افراد متنفذ در رشت آغاز گردیده بود لیکن به علت مشکلات مالی هرگز ادامه نیافت. همچنین محلی به نام بیمارخانه در رشت دایر شده بود که آن هم در تعرض هواپیماهای جنگی انگلیسی به قصد سرکوب جنگلی‌ها، به سختی صدمه دید.
اما حدود سال ۱۲۸۵ خورشیدی بود که درمانگاه و بیمارستان دکتر فریم آمریکائی در رشت تاسیس شد. پس از احداث این مرکز بود که مردم با خدمات واقعی بیمارستانی آشنا شده و در صدد برآمدند هر چه بیشتر از مزایای آن بهره مند شوند.
حدود ۱۸ سال بعد یعنی در سال ۱۳۰۳ خورشیدی دومین بیمارستان گیلان با نام پورسینا (بیمارستان ملی) در رشت تأسیس شد.
در سال ۱۳۰۸ خورشیدی سومین بیمارستان گیلان در آستارا به نام بیمارستان شاهپور شروع به کار کرد که پس از انقلاب به بیمارستان دکتر علی شریعتی تغییر نام یافت.
در سال ۱۳۱۵ خورشیدی چهارمین بیمارستان گیلان به نام مؤسسه بلدیه در بندر انزلی تأسیس گردید که هزینه‌های آن از سوی مردم تأمین و به صورت ملی اداره می‌شد.
حدود سال ۱۲۸۵ خورشیدی بود که درمانگاه و بیمارستان دکتر فریم آمریکائی در رشت تاسیس شد. پس از احداث این مرکز بود که مردم با خدمات واقعی بیمارستانی آشنا شده و در صدد برآمدند هر چه بیشتر از مزایای آن بهره مند شوند.
در سال ۱۳۱۶ خورشیدی و در جریان نوسازی شهر رودسر از سوی رضاشاه پهلوی، بافت قدیمی شهر تخریب و ضمن خیابان کشی و ایجاد دو میدان اصلی به جای سازه‌های قدیمی، ساختمان‌هایی نوساز شامل کاخ شاه، دکان‌ها، ادارات دولتی، پل‌ها، کارخانه ی شالیکوبی، حمام، مدرسه و بیمارستان ساخته شد و این چنین از سیمای مدرن شهر رودسر رونمایی شد.
همانطور که اشاره شد، یکی از این بناهای نوساز بیمارستان رودسر بود که پس از تکمیل و آماده سازی با نام بیمارستان پهلوی در سال ۱۳۱۸ خورشیدی شروع به کار کرد و نام خود را به عنوان پنجمین بیمارستانی که در تاریخ درمان و پزشکی گیلان تأسیس شده، ثبت کرد. (عکس شماره ی دو)
عکس شماره ی دو – بیمارستان پهلوی رودسر – احتمالا دهه ی ۳۰ خورشیدی
(عکس از آرشیو نگارنده)
مساحت زمین بیمارستان ۶۵۰۰ متر مربع و زیربنای آن ۴۸۲۶ متر مربع بود و در شرق میدان شهرداری رودسر و به فاصله‌ی ۴۰۰ متری از آن واقع شد. بنای بیمارستان پهلوی یک طبقه بوده و سبک بنا از معماری بومی تبعیت نمی کند و بیشتر متاثر از معماری نئوکلاسیک اروپاست و مانند سایر ساختمان‌های رضاشاهی رودسر، با مشاوره معماران آلمانی و به یاری ِ معماران ارمنی و محلی ساخته شده است.
این بیمارستان در آغاز با یک بخش داخلی شروع به فعالیت کرد و وابسته به شیر و خورشید سرخ بود.
همانطور که اشاره شد در دوران پهلوی اول، تنها پنج بیمارستان در گیلان وجود داشت که بیمارستان پهلوی رودسر هم یکی از آنها بود. در دوره‌ی پهلوی دوم بر تعداد بیمارستان‌ها و مؤسسات بهداشتی و درمانی گیلان به تدریج افزوده شد.
بر اساس آمارهای رسمی استان گیلان در سال ۱۳۳۸ جمعاً ۲۰ بیمارستان و زایشگاه با ۵۹۵ تخت بیمارستانی داشته است.
توزیع بیمارستان‌ها و تخت آنها در شهرستان‌ها به شرح زیر بود:
بندر انزلی : ۱ بیمارستان با ۷۵ تخت
رشت : ۱۱ بیمارستان با ۳۵۹ تخت
رودسر : ۱ بیمارستان با ۲۵ تخت
فومنات: (بیمارستان‌های فومن و صومعه‌سرا) ۲ بیمارستان با ۲۴ تخت
لاهیجان (شامل بیمارستان‌های لاهیجان و آستانه و سیاهکل) : ۳ بیمارستان با ۶۲ تخت
لنگرود : ۱ بیمارستان با ۲۵ تخت
هشتپر طوالش(بیمارستان آستارا) : ۱ بیمارستان با ۲۵ تخت
در سال ۱۳۴۰ خورشیدی مرکز درمانی شیر و خورشید سرخ که یک ساختمان دو طبقه بود، در کنار بیمارستان رودسر و در بخش غربی آن احداث شد. واقف این ساختمان مرحومه سیده زینب میرجوادی (ارفع زاده) بود.
کلیه‌ی بیمارانی که نیاز به بستری شدن در بیمارستان نداشتند، مداوای آنان در این ساختمان به صورت درمان سرپایی انجام می‌شد. (عکس‌های شماره ی سه)
عکس شماره ی سه – مرکز درمانی شیر و خورشید در حال ساخت – احتمالا سال ۱۳۳۹ خورشیدی
عکس از آرشیو نگارنده)
عکس شماره ی سه – مراسم افتتاحیه مرکز درمانی شیر و خورشید رودسر – سال ۱۳۴۰ خورشیدی
(عکس از آرشیو نگارنده)
همچنین در سال‌های بعد ساختمان دو طبقه‌ی آزمایشگاه مرکز درمانی نیز به این مجموعه اضافه شد. این سازه نیز در قسمت شمال غربی بنای بیمارستان واقع شده است و واقف آن مرحوم سید عبدالهادی رئیسیان (پدر دکتر رئیسیان) بود.
اما بعد از انقلاب نام بیمارستان رودسر از پهلوی به دکتر حشمت تغییر یافت. در سال ۱۳۶۲ خورشیدی پایگاه انتقال خون رودسر تاسیس شد که مقر آن بیمارستان رودسر بود و همچنان تا زمان حال نیز پابرجاست.
به استناد آمار و اطلاعات سال ۱۳۷۳ خورشیدی، بیمارستان دکتر حشمت دارای ۱۱۴ عدد تخت بود و تعداد کارکنان آن ۲۰۲ نفر( ۸۹ مرد و ۱۱۳ زن) و تعداد پزشکان ۱۰ نفر ( ۳ پزشک متخصص و ۷ پزشک عمومی) بودند ضمن اینکه دارای بخش‌های داخلی، جراحی، زنان و زایمان، اطفال، تشخیص طبی آزمایشگاه، رادیولوژی، درمانگاه شبانه‌روزی، داروخانه و زباله سوز بهداشتی بود.
بعد از انقلاب نام بیمارستان رودسر از پهلوی به دکتر حشمت تغییر یافت. در سال ۱۳۶۲ خورشیدی پایگاه انتقال خون رودسر تاسیس شد که مقر آن بیمارستان رودسر بود و همچنان تا زمان حال نیز پابرجاست.
سال ۱۳۷۵ خورشیدی بیمارستان شهید انصاری رودسر با عرصه‌ی ۱۴هزار متر مربع و اعیان ۱۰ هزار متر مربع در نزدیکی ساحل رودسر ساخته شد. این بیمارستان که عمومی بوده و وابسته به دانشگاه علوم پزشکی گیلان است، جایگزین بیمارستان قدیم شد که همچنان به عنوان تنها بیمارستان رودسر فعال است.
اما بعد از این جریان، کارایی بیمارستان قدیم تنها محدود به فعالیت‌های بانک انتقال خون شد و اگرچه ساختمان‌های نوساز اطرافش همچنان به عنوان آزمایشگاه مرکز درمانی و درمانگاه و شبکه بهداشت و غیره فعال هستند اما از ساختمان اصلی بیمارستان عملا با پایین ترین راندمان ممکن بهره برداری می‌شود و متاسفانه از آن سال‌ها تا به امروز همچنان وضعیت بر همین روال است و شاهد هیچ تغییر و تحول جدیدی در اینجا نبوده‌ایم.
به قول دکتر رئیسیان پزشک حاذق و قدیمی شهر رودسر، این مکان استعداد یک مرکز درمانی خوب را دارد و حیف است که بافت فیزیکی مناسبی را با حداقل کارایی استفاده می‌کنند. (عکس شماره‌ی چهار )
عکس شماره ی چهار – بیمارستان دکتر حشمت رودسر – زمستان ۱۴۰۰ خورشیدی
(عکس از نگارنده)
چنانچه پیشتر هم ذکر شد، بیمارستان رودسر به همراه سایر ساختمان‌های نوساز در جریان مدرن سازی شهر رودسر ایجاد شد و وجه مشترک تمام این بناها نوع معماری آنهاست که در واقع نمونه‌ای از دوره‌ی تحول در معماری ایران بود که در دهه ی اول حکومت رضاشاه با الهام از معماری مغرب زمین رواج یافت. ساختمان بیمارستان به شکل حرف T طراحی شده و دارای ساختاری متقارن است که این ویژگی خود نشانگر پیروی از الگوی معماری نئوکلاسیک است. (عکس شماره ی پنج)
عکس شماره‌ی پنج – بیمارستان رودسر از نمای بالا – (عکس از گوگل مپ)
نمای جنوبی ساختمان بصورت خطی طراحی شده و دارای یک ورودی مرکزی و دو ورودی در دو انتهای جنوب شرق و جنوب غرب است. (عکس شماره‌ی شش)
عکس شماره‌ی شش – نمایی از ورودی مرکزی ساختمان – (عکس از نگارنده)
در معماری این سازه‌ی رضاشاهی از عناصر معماری کلاسیک ایرانی و همچنین الگوهای معماری سنتی شمالی نیز بهره گرفته شده است.
برای مثال استفاده از عنصر «گربه رو» در دورتادور این بنا، نشانگر وجود الگوی معماری شمال ایران در آن است.
شایان ذکر است گربه روها دریچه‌هایی هستند که هوا از طریق ورود به آنها، وارد فضای زیرین ساختمان شده و ضمن کاهش دمای آن محیط به اندازه یک الی سه درجه ی سانتیگراد به نسبت دمای بیرون، باعث ایجاد نوعی عایق رطوبتی در زیر ساختمان می‌شوند و بدین گونه از انتقال رطوبت بالارونده از زمین به درون ساختمان، جلوگیری می‌کنند. (عکس شماره‌ی هفت)
عکس شماره‌ی هفت – نمونه‌ی گربه روهای موجود در بنا با درپوش‌های تزیین شده – (عکس از آرشیو نگارنده)
همچنین وجود عنصر سنتی «لوجنک» یا «کبوتر نشین» در سقف بنا یکی دیگر از نمادهای معماری شمال ایران است. جهت اطلاع لوجنک دریچه‌ای هست که برای رفتن به روی پوشش بام باید از آن عبور کرد. (عکس شماره ی هشت)
عکس شماره‌ی هشت – نمونه ی لوجنک موجود در بام بنا – (عکس از آرشیو نگارنده)
ضمنا آنطور که در عکس قدیمی مشخص است نمای بیرونی ساختمان دارای تزئینات سیمان‌بری یا گچ‌بری بوده است که نشانگر معماری کلاسیک ایرانیست. (عکس‌های شماره‌ی نه)
عکس‌های شماره‌ی نه – نمونه‌ای از سیمان بری‌های موجود در بنا – (عکس از آرشیو نگارنده)
ضمن قیاس عکس‌های قدیمی با ظاهر فعلی ساختمان، متوجه می‌شویم که متاسفانه این بنا دستخوش تغییرات و تعمیرات غیراصولی شده است. کلیه‌ی تزیینات نمای خارجی آن را به طور کامل محو کرده‌اند و آن ظاهر جذاب قبلی آنچنان ساده و بد ریخت شده که اصلا چنگی به دل نمی‌زند.
برای نمونه تمام سیمان‌بری‌ها و گچ‌بری‌هایی که شامل اشکال هندسی و غیره بوده، اصلا دیگر وجود ندارد و با کمی دقت به فرم نمای بیرونی بنای فعلی، کاملا مشخص است کهبه سبک معماری دهه ی چهل یا پنجاه خورشیدی بازسازی شده است. (عکس شماره‌ی ده)
عکس شماره‌ی ده – حذف کامل سیمان‌بری‌ها – (عکس از نگارنده)
در نمونه ی دیگر تک تک درپوش‌های تزیین شده که در ورودی دریچه‌های گربه رو تعبیه شده بود را کنده‌اند به گونه‌ای که فضای توخالی باقی مانده نه تنها زیبایی بصری موجود را از بین برده بلکه به شدت هم توی ذوق بیننده می‌زند. (عکس شماره‌ی یازده)
عکس شماره‌ی یازده – کندن درپوش‌های دریچه‌های گربه رو و محو کردن گچ‌بری‌های کنار آنها (عکس از نگارنده)
اینکه چنین تغییراتی در کدام برهه ی زمانی اتفاق افتاده دقیقا مشخص نیست اما به باور نگارنده تغییرات فوق نشانگر آن است که هدف از این مدل مرمت احتمالا پیاده سازی سبک معماری رایج در دهه‌های چهل و پنجاه خورشیدی بوده با در نظر گرفتن این نکته که یکی از ویژگی‌های سبک مورد نظر، عدم وجود تزئینات داخلی و خارجی در ساختمان‌های آن دوران بود و مرمتگران به خیال خودشان قصد بروز رسانی نمای قدیمی ساختمان را داشته‌اند.
بر بالای در ورودی مرکزی ساختمان، یک قاب کاشی‌کاری شده‌ی لاجوردی رنگ وجود دارد که نوشته‌های حکاکی شده بر روی آن را پوشانده‌اند.
بیمارستان رودسر به همراه سایر ساختمان‌های نوساز در جریان مدرن‌سازی شهر رودسر ایجاد شد و وجه مشترک تمام این بناها نوع معماری آنهاست که در واقع نمونه‌ای از دوره‌ی تحول در معماری ایران بود که در دهه‌ی اول حکومت رضاشاه با الهام از معماری مغرب زمین رواج یافت
در خط اول این کلمات به سختی قابل رویت هستند : جمعیت شیر و خورشید سرخ و البته کلمه‌ی آخر آن نیز اصلا مشخص نیست که احتمالا باید واژه‌ی رودسر بوده باشد.
کلمات خط دوم نیز کاملا ناخوانا هستند و تنها عدد ۱۳۵ در انتهای خط مشخص است که شاید بتوان از روی این عدد اینطور حدس زد که می خواسته‌اند ثبت واقعه‌ای را در دهه‌ی پنجاه خورشیدی بیان کنند اما از طرفی هم با استناد به این عدد دهه‌ی پنجاه، می‌شود اینطور استدلال کرد که شاید ساختمان در همان زمان مرمت شده و این قاب کاشی‌کاری شده نیز در همان دوره نصب شده است.
به هر روی پوشاندن نوشته‌ها صرفا به خاطر وجود نام شیر و خورشید است که مسلما بعد از انقلاب و بنا به اقتضای شرایط آن دوران، کاری این چنین طبیعی به نظر می‌رسیده اما در محو عامدانه‌ی جملات پایین آن هیچ توجیه و دلیل منطقی به ذهن نمی‌رسد و این کار باعث شده تا ما از حداقل اطلاعاتی که می‌توانستیم از تاریخچه‌ی ساختمان در دهه‌ی پنجاه خورشیدی بدست بیاوریم، محروم شویم. (عکس شماره‌ی دوازده)
عکس شماره‌ی دوازده – قاب کاشی اری شده‌ی بالای سردر ورودی ساختمان – (عکس از نگارنده)
در مجموع آنطور که پیش تر هم به آن اشاره شد، سازه‌های رضاشاهی در سرتاسر ایران به دلیل اهمیت آنکه بازگوی یک دوره‌ی خاص از تحول معماری ایران هستند، همواره به عنوان آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌اند. در رودسر نیز تمام ساختمان‌های دور میدان شهرداری و همچنین کاخ رضاشاه و ساختمان کارخانه ی شالیکوبی ثبت ملی شده‌اند اما در کمال تعجب در مورد بیمارستان رودسر چنین اقدامی صورت نگرفته است.
در واقع آنطور که از شواهد امر پیداست سال‌هاست که چندان اهمیتی به این بنای تاریخی داده نمی‌شود، نه از نظر کاربری چندانکه باید از فضای آن استفاده نشده و نه از جهت ارج نهادن به پیشینه‌ی مهم آن که در زمره‌ی اولین بیمارستان‌های گیلان بوده و در سال‌های دور خدمات درمانی زیادی را به شهروندان ارائه کرده است.
مطابق توضیحاتی که در قسمت بررسی معماری این ساختمان بیان شد، وجود الگوی معماری نئوکلاسیک در این بنا باعث شده تا پتانسیل ثبت در آثار ملی را داشته باشد، لذا ضرورت دارد هرچه زودتر برای ثبت آن در آثار ملی تلاش شود و نیز بطور اصولی زیر نظر میراث مرمت گردد.
همچنین همانطور که قبلا هم اشاره شد، نیاز است درباره‌ی کارایی بنا به گونه ای که هم متناسب با فضای موجود باشد و هم مناسب شان و جایگاه این مکان تاریخی، حتما چاره اندیشی درستی صورت گیرد تا دیگر شاهد وضعیت فعلی نباشیم.
در این خصوص حتی اگر روزی به این نتیجه برسند که مکان مورد نظر دیگر مناسب فضای درمان و پزشکی نیست، باز هم به نظر نگارنده این پتانسیل وجود دارد که اینجا تبدیل به یک فضای فرهنگی چون موزه، فرهنگ سرا، کتابخانه، نمایشگاه و غیره بشود. برای مثال موزه‌ای با محتوای تاریخ علوم پزشکی که روند تکامل پزشکی و درمان در گیلان و شرق گیلان و شهرستان رودسر را به نمایش عموم بگذارد که اتفاقا با فضای موجود همخوانی دارد.
اگرچه می دانیم که پیشنهادات این چنینی معمولا در الویت قرار ندارند و در این خصوص مسائلی چون کمبود بودجه و یا عدم توجیه اقتصادی و غیره مطرح می‌شوند اما هدف از طرح آنها یادآوری جایگاه و نقش مهم و پر اهمیت بیمارستان رودسر است که از منظر تاریخ، معماری و پزشکی و درمان بخشی از هویت این شهر می باشد و نباید نسبت به آن بی‌تفاوت بود و ضمن شناخت جذابیت‌ها و پتانسیل‌های این بنای تاریخی به حاشیه رفته، بیش از پیش باید برای حفظ و نگهداری درست آن تلاش کرد.
بیمارستان پهلوی رودسر – احتمالا دهه‌ی ۳۰ خورشیدی – (عکس از آرشیو نگارنده)
منابع :
۱- کتاب گیلان، جلد اول و سوم، به سرپرستی ابراهیم اصلاح عربانی
۲- معماری معاصر در ایران، امیر بانی مسعود
۳- گفتگو با دکتر سید محمد رئیسیان، ماهنامه پزشکان گیل، شماره های ۱۵۷ و ۱۵۸
۴- اقدامات سیده زینب میرجوادی و سید عبدالهادی رئیسیان، پیج اینستاگرام مسعود نصری رودسری
۵- منابع شفاهی و تحقیقات میدانی و اینترنتی
۶- آرشیو شخصی نگارنده
نظرات بسته شده است.