بهورزان خانه بهداشت از دل مردم روستا برخاستهاند و با هدف کمک به افزایش سطح بهداشت روستاییان در خط مقدم سلامت روستا هستند. خانه بهداشت، کوچکترین واحد بهداشتی درمانی شبکههای بهداشتی درمانی است که در روستاهای کشور فعالیت دارند.
در هر خانه بهداشت یک یا چند بهورز کار میکنند. وظیفه بهورزان ارائه کلیه خدمات بهداشتی قابلارائه در مرکز بهداشت به جمعیت تحت پوشش است. هرچند خانه بهداشت، تحت پوشش یک مرکز بهداشتی درمانی فعالیت میکنند.
بهرغم مسؤولیتهای زیاد و ارتباط تنگاتنگ با سلامت و جان مردم، زیر بار سنگین دستمزدهای ناکافی و امنیت شغلی مبهم هستند و از حمایت مالی کمی برای اداره خانه بهداشت برخوردارند.
آنها مجبورند؛ اکثر هزینههای مالی خانه بهداشت را خود تقبل کنند؛ در حالیکه مبلغی دریافتی آنها ماهانه ۲۵۰ هزار تومان است که باز پرداخت آن حداقل چهار تا پنج ماه طول میکشد. گویی تورم و گرانی اثری بر دستورالعملها ندارد. طبق گفته کارشناسان، ادامه این روند سبب آسیب به نظام پزشکی خانواده و کاهش کیفیت خدماترسانی خانههای بهداشت روستایی خواهد شد.
مشکلات بهورزان علیرغم نقش مهم آنها در چرخه بهداشت و سلامت، بسیار زیاد است و تقریبا کمترین حمایت از آنها بهعمل میآید. بهورزان مانند کماندوهای تنها شدهاند و اعتراضات و نامههای متعدد آنها به مجلس نیز راه به جایی نبرده و نیاز به صدایی رساتر دارند
این درحالی است که دانشکده علوم پزشکی و وزارتخانه بهداشت، همه این رخدادها را به دستورالعملهای نوشته شده در ۴۰ سال پیش و متعهد شدن بهورزان به این دستورالعملها ربط میدهند. اما سیستم پشتیبانی و نظارتی برای کاهش فشار روانی و مالی وارد بر بهورزها چه برنامهای دارد؟
سازمان جهانی بهداشت ۵۳ درصد از مرگ و میرهای دنیا را ناشی از شیوه نامناسب زندگی و ۲۰ درصد آن را ناشی از محیطهای نامناسب زیست انسان میداند که علت ۷۰ درصد مرگ و میرهای انسانها در دنیاست و یکی از مهمترین موانع در دسترسی به خدمات بهداشتی در جامعه فاصله آن تا مرکز ارائه خدمات بهداشتی است.
با گسترش مراقبتهای بهداشتی اولیه (Primary Health Care) در سطح جهانی پس از اعلامیه آلماآتا در سال ۱۹۷۸، ایران نیز تصمیم گرفت نظامی بومی برای ارائه خدمات سلامت در مناطق محروم، بهویژه روستاها، ایجاد نماید. اولین خانه بهداشت در ایران در سال ۱۳۵۱ از طریق طرح تحقیقاتی نحوه توسعه خدمات پزشکی در ایران به طور مشترک توسط سازمان جهانی بهداشت، دانشکده بهداشت دانشگاه تهران و وزارت بهداری در آذربایجان غربی، شهرستان ارومیه روستای حیدرلو، بهطور آزمایشی اجرا شد و سپس در مناطق محروم دیگر نیز گسترش پیدا کرد.
هدف اصلی این طرح تربیت و به کارگیری جوانان غیرپزشک برای ارائه مراقبتهای اولیه بهداشتی در روستاها بود. در این طرح واحد ارائهدهنده این خدمات خانه بهداشت، کارکنان زن بهورز و مرد بهداشتیار هستند. در سال ۱۳۵۶ توسط وزرات بهداری پذیرفته و بهصورت یک طرح تعمیم پیدا کرد. پس از انقلاب تغییراتی در مسیر اداره و روند خانههای بهداشت داده شد و تصمیم گرفته شد که تمام کارکنان خانههای بهداشت روستایی بومی همان منطقه باشند زیرا ساکن در روستا بوده و میتوانند در مواقع لزوم خدمات را با سرعت بیشتر به مردم ارائه دهند.
دکتر حسین ملک افضلی، رئیس بهداشت ورزاتخانه و قائم مقاوم وزیر در دهه شصت در ستاد گسترش شبکه بهداشت، یکی از افرادی است که نقش مهمی در راهاندازی و توسعه شبکههای بهداشت در سراسر کشور پس از انقلاب داشته است و با همکاری چند نفر از همکاران خود موفق به اجرای این طرح در سراسر کشور شد و به آموزش بهورزان و نیروهای متخصص، راهاندازی مراکز درمانی و بهداشتی در مناطق مختلف کشور، تجهیز خانههای بهداشت، خرید خودرو برای بهورزان سیار پرداخت.
او معتقد بود بهورزهای آموزش دیده میتوانند یکسری خدمات مراقبتی اولیه را به مردم ارائه دهند. زیرا بسیار از روستاها دور از شهر هستند و دسترسی آنها به پزشک و بیمارستان کم است. پس از اجرا و آزمون این طرح مشاهده شد که مرگ و میر کودکان که شاخص مهمی است؛ تقریبا به نصف رسید و سبب ایجاد تحول بزرگی در بهداشت سراسر کشور شد. برای ارائه خدمات تکمیلی و بهتر شدن آن، مراکز بهداشت که پنج خانه بهداشت در هر منطقه زیر نظر آن بود؛ ساخته شد.
بنابر آمار بهداشت، درمان و مراکز خدمات بهداشتی و درمانی در سال ۱۳۹۷-۱۴۰۱، آمار تعداد خانههای بهداشت فعال روستاها به جمعیت روستایی ۸.۵ درصد است.
عدم توجه کافی به بهورزها سبب شده برخی از بهورزان خانههای بهداشت از رعایت موارد بهداشتی در مراکز خود و نیز از انجام برخی وظایف شانه خالی کنند یا آمار دروغ و اشتباه به مراکز بدهند تا مجبور نباشند از جیب خود هزینه کنند
بهورزان خانههای بهداشت روستا، وظایف زیادی برعهده دارند. از جمله سرشماری مردم روستا، واکسن زدن به موقع به کودکان، مراقبت از کودکان و مادران باردار و کاهش مرگ و میر نوزادان و مادران باردار، کنترل بیماریهای واگیر، آموزش تهیه آب آشامیدنی سالم، بهروزرسانی اطلاعات پرونده الکترونیک سلامت، غربالگری و پیشگیری از بروز ۱۵ بیماری ژنتیکی و اختلالات متابولیک در نوزادان، آموزش سلامت و مراقبتهای بهداشتی چهره به چهره به روستاییان.
فشار کاری بهورزان، پشتیبانی از خانههای بهداشت ناچیز
مراکز بهداشت منطقه و شهرستان، انتظار دارند بهورزان در طول ماه و سال به وظایف زیادی رسیدگی کنند و آمار و گزارشهای هر بخش بهطور مستمر داده شود. از این رو فشار کاری زیادی بر بهورزان که در روستاها شامل یک زن و یک مرد میباشند وارد میشود. با این وجود پیشتیبانی از خانههای بهداشت روستایی بسیار ناچیز است.
طی گفتوگویی که با چند خانه بهداشت روستایی در روستاهای اطراف رشت و شفت انجام شد و نیز بررسی شبکه گروههای بهورزان روستاهای مختلف کشور و استان نشان میدهد که مشکلات بهورزان علیرغم خدمات زیادی که به مردم انجام میدهند و نقش مهم آنها در چرخه بهداشت و سلامت کشور، بسیار زیاد است و تقریبا کمترین حمایت از آنها بهعمل میآید و مانند کماندوهای تنها شدهاند و اعتراضات و نامههای متعدد آنها به مجلس نیز راه به جایی نبرده و نیاز به صدایی رساتر دارند. مشکلات مهمی که بهورزان با آنها دست و پنجه نرم میکنند و روز به روز بر خستگی و فرسودگی آنها میافزاید متعدد است که تنها به چند نمونه آن اشاره میشود.
کمبود تنخواه ماهانه
خانههای بهداشت، ماهانه مبلغی بین ۲۵۰ تا ۳۰۰ هزار تومان با تاخیر ۵ تا ۶ ماهه دریافت میکنند. از اینرو مجبور هستند همه وسایل مورد نیاز خانه بهداشت را خود خریداری کنند. هزینه آب و برق و گاز بپردازند. اگر دستگاه یا وسیلهای خراب شود خود مجبور هستند با هزینه شخصی برای تعمیر به منطقه ببرند و هیچگونه پشتیبانی مستقیم وجود ندارد. حقوق کارمندی بهورزان ماهانه زیر ۱۵ میلیون تومان است. حقوق کارمند زن از کارمند مرد کمتر است. در حالیکه سابقه بیشتر تاثیری در افزایش حقوق زنان بهورز نسبت به مرد ندارد.
خبری از پرداخت پاداش بازنشستگی نیست
کارانه پرداختی ماهانه برای هر بهورز بسیار ناچیز است. آنهم بهطور نامنظم و با تاخیر طولانی و مشکلات فراوان پرداخت میشود. عدم پرداخت بهموقع پاداش بازنشستگی به نیروهایی که بازنشسته میشوند. معمولا پرداخت بازنشستگی ۱۸ و یا حتی ۲۰ ماه طول میکشد که با توجه به تورم، پول پرداخت شده تمام ارزش خود را از دست میدهد. تجهیز و خرید کامپیوتر برای همه بهورزان در خانههای بهداشت نیازی ضروری است. در حال حاضر هر دو بهورز، یک کامپیوتر دارند و بهطور نوبتی از آن استفاده میکنند.
بهورزان به ناچار از انجام وظیفه شانی خالی میکنند
عدم پرداخت پول لباس بهورزان، عدم پرداخت حق علائلهمندی به بهورزان زن، عدم پرداخت حق مسکن و نبود حمایت برای ادامه تحصیل بهورزان از دیگر مشکلاتی است که وجود دارد. عدم توجه کافی به بهورزها سبب شده برخی از بهورزان خانههای بهداشت از رعایت موارد بهداشتی در مراکز خود و نیز از انجام برخی وظایف شانه خالی کنند یا آمار دروغ و اشتباه به مراکز بدهند تا مجبور نباشند از جیب خود هزینه کنند. با توجه به آمارهای سال ۱۴۰۳ دانشگاه علوم پزشکی گیلان و ستاد وزرات بهداشت، تعداد خانههای بهداشت ۷۳۰ واحد برآورد شده است.
آنها چه میخواهند؟
برقراری فوقالعاده خاص و ترمیم حقوق متناسب با تورم و یا سایر ارگانها، احتساب دوره دوساله آموزش بهورزی، تبدیل وضعیت همکاران قراردادی، پرداختهای مناسبتی و اعیاد مانند سایر ارگانها طبق تصویب هیات وزیران، امکان ادامه تحصیل و اعمال مدارک تحصیلی پرسنل، بیمه تکمیلی مناسب و کاهش هزینهها مانند سایر ارگانها، قرارداد با سایر دانشگاهها و امکانات اسکان مناسب درخور شان پرسنل، کاهش کارهای غیرمرتبط و اصلاح آیتمهای شغلی، پرداخت هزینه مسکن.
خانههای بهداشت، ماهانه مبلغی بین ۲۵۰ تا ۳۰۰ هزار تومان با تاخیر ۵ تا ۶ماهه دریافت میکنند. از این رو مجبور هستند همه وسایل مورد نیاز خانه بهداشت را خود خریداری کنند. هزینه آب و برق و گاز بپردازند. اگر دستگاه یا وسیلهای خراب شود خود مجبور هستند با هزینه شخصی برای تعمیر به منطقه ببرند و هیچگونه پشتیبانی مستقیم وجود ندارد
کارانه بهورزان افزایش پیدا میکند
در همین راستا «سید مهدی سلیمانی»، معاون بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی دانشگاه گیلان، در گفتوگو با مرور درباره مشکلات بهورزان و هزینههای مالی که از جیب پرداخت میکنند و مبلغ ۲۵۰۰۰۰ تومان تنخواه پرداختی به خانههای بهداشت عنوان کرد: تغییر و تصویب هر عدد بر عهده هیات امنای دانشگاه علوم پزشکی است. در حالحاضر حق شارژ ماهانه به ۴۰۰ هزار تومان تغییر یافت است.
سلیمانی افزود: بهورزان از ابتدا در جریان بودند. هزینه شارژ را پذیرفتند که خودشان هزینه کنند تا ما بعد پرداخت کنیم و این موارد در حوزه اختیارات آنها گذاشته شد. طبق قانون بهورز باید ساکن روستای خود باشد. اما اغلب بهورزان ساکن نیستند و هزینه ایاب و ذهاب برایشان مشکل ایجاد کرده است. در مورد حق لباس هم موارد آن در جلسه شورای معاونین مطرح میشود. همه قوانین مربوط به حقوق و مزایا به وزارت خانه بهداشت مرتبط است و تصمیمگیری بر عهده ما نیست. ما صدای این نیروها هستیم. با اینحال نمایندگان بهورزان از شرایط راضی هستند و اعتراضی نداشتهاند.
او درباره کارانه بهورزان نیز گفت: از ماه پنجم امسال، مبلغ کارانه چندبرابر میشود و سایر هزینههای بهورزان را نیز پوشش میدهد. البته هنوز به مرحله بازپرداخت نرسیده است.
مسؤولیت دانشگاه علوم پزشکی گیلان برای رفع مشکلات بهورزان
گفتوگوهای انجام شده در این گزارش نشان میدهد؛ وضعیت خانههای بهداشت و بهورزان و توجه به آنها از سوی دانشگاه علوم پزشکی تا حدودی کاهش پیدا کرده و این ممکن است سبب کاهش کیفیت خدماتدهی بهورزان در برخی خانههای بهداشت و کاهش رغبت جوانان برای گرایش به این شغل باشد.
بهبود این شرایط نیازمند انعطافپذیری و پیگیری دانشگاه علوم پزشکی جهت ایجاد تغییر در دستورالعملهای نوشته شده خانه بهداشت با توجه به شرایط حال حاضر جامعه، مشکلات اقتصادی و تورم و تحریم در کشور است. همانطور که در دستورالعملها و قوانین خانههای بهداشت روستایی مطرح شده؛ استخدام بهورزها حتما باید از بین جوان روستایی ساکن در روستا باشد تا مشکلات بعدی ایجاد نشود.