اکوسیستمهای آبی اجزای حیاتی محیط‌زیست هستند. آنها علاوه بر نقش مهمی که در تنوع زیستی و مزایای زیست‌محیطی دارند، خدمات متنوعی را برای جوامع انسانی مانند تامین آب آشامیدن و آبیاری، ایجاد فرصت‌های تفریحی و زیستگاه گونه‌های گیاهی و جانوری ارائه می‌دهند.
با این حال، در قرن اخیر اکوسیستمهای آبی به طور مستقیم و غیرمستقیم به طور فزاینده‌ای تحت تاثیر فعالیت‌های انسانی مانند تولید و مصرف انرژی، کشاورزی، صید و صیادی و آبزی پروری مورد تهدید قرار گرفته‌اند.
این فعالیت‌ها می‌توانند منجر به بروز و یا تشدید عوامل استرس‌زای مرتبط با تغییرات اقلیمی شوند و تأثیرات گسترده‌ای بر منابع آبی داشته باشند که عبارتند از: افزایش دمای سطح آب منابع آبی، پدیده‌ی یوترفیکاسیون (پدیده‌ای که بر اثر ورود بیش از حد بار مواد آلی و مغذی به منابع آبی رخ می‌دهد و با ایجاد تغییرات در شرایط فیزیکی و شیمیایی آب، زیست موجودات زنده در آن را با خطر روبرو می‌کند)، آلودگی‌های شیمیایی، تغییر در وسعت منطقه‌ی ساحلی، کاهش اکسیژن محلول در آب، اسارت آبزیان در ادوات صیادی، اسیدی شدن آب، تخریب زیستگاه‌ها و تغییر در ورود گونه‌های آبزی به آب شیرین و شور برای تولید مثل و تغذیه.
به طور کلی تغییرات اقلیمی شرایط فیزیکی و شیمیایی محیط‌های آبی را در مقیاس‌های مکانی و زمانی مختلف تحت تاثیر قرار می‌دهند و این مساله می‌تواند بر ویژگی‌های زیستی آبزیان (مانند رشد، تولید مثل، تغذیه و تنفس) تاثیر بگذارد و در طول زمان باعث کاهش توانایی آنها برای بقا گردد.
در قرن اخیر اکوسیستمهای آبی به طور مستقیم و غیرمستقیم به طور فزاینده‌ای تحت تاثیر فعالیت‌های انسانی مانند تولید و مصرف انرژی، کشاورزی، صید و صیادی و آبزی پروری مورد تهدید قرار گرفته‌اند.
انتظار می‌رود در دهه‌های پیش‌رو اکوسیستمهای آبی علاوه بر مواجهه با چالش‌های ناشی از تغییرات کاربری اراضی، آلودگی‌های محیط زیستی و بحران آب، استرس‌ها و فشارهای بیشتری را در مقابل تغییرات اقلیمی جهانی تجربه کنند. باید تاکید کرد منابع آبی در برابر تغییرات اقلیمی بسیار آسیب‌پذیر هستند.
افزایش دمای آب ناشی از تغییرات اقلیمی به عنوان مهم‌ترین اثر تغییرات اقلیمی، فرآیندهای پایه و تعاملات اکولوژیکی و همچنین پراکنش جغرافیایی گونه‌های آبزی را دچار دگرگونی می‌کند. نرخ سوخت و ساز موجودات و کارآیی کلی اکوسیستم‌ها به طور مستقیم توسط دما تنظیم می‌شود.
انتظار می‌رود افزایش پیش‌بینی شده دما، الگوهای فعلی پراکنش گیاهان و جانوران در اکوسیستمهای آبی را مختل کند. همچنین تغییرات در‌میزان بارندگی و دبی روان‌آب نهرها و رودخانه‌ها، مقدار و کیفیت زیستگاه موجودات آبزی را تغییر می‌دهد و به طور غیرمستقیم بر تنوع موجودات زنده منابع آبی و کارآیی اکوسیستم آبی تأثیر می‌گذارد.
گر موجود آبزی بتواند با مهاجرت به زیستگاه مناسب، خود را با شرایط جدید سازگار کنند، این اثرات منفی ممکن است کاهش یابد. با‌این حال، تغییرات و دخالت‌های روز افزون انسانی در دالان‌های مهاجرتی گونه‌های آبزی مانند: سد سازی، برداشت از بستر رودخانه‌ها و … ممکن است توانایی موجودات برای جابجایی و مهاجرت را محدود کند و به این دلیل احتمال انقراض موجودات و از دست دادن تنوع زیستی موجودات اکوسیستمهای آبی افزایش می‌یابد.
یکی از مهم‌ترین اثرات تغییرات اقلیمی ،ایجاد تغییر در الگوهای فصلی بارش و در پی آن کاهش دبی رودخانه‌ها و دگرگونی ویژگی‌های هیدرولوژیکی اکوسیستمهای آبی است که مستقیم بر ترکیب گونه‌های گیاهی و جانوری و تعاملات موجودات زنده‌ی اکوسیستم اثر می‌گذارد. جمعیت موجودات آبزی به تغییرات الگوهای اشاره شده، مدت و زمان وقوع رویدادهای شدید بارش، مانند سیل یا خشکسالی حساس هستند.
همچنین تغییرات در زمان‌بندی فصلی ذوب برف در ارتفاعات، جریان رودخانه‌ها را تغییر می‌دهد و به طور بالقوه در تولیدمثل و بقای بسیاری از گونه‌های آبزی خلل ایجاد می‌کند. تالاب‌های ساحلی و ذخایر آب شیرین یکی از باارزش‌ترین منابع آبی محسوب می‌شوند و نقش حیاتی در حفظ اکوسیستمهای پیرامون خود دارند. تالاب‌ها به عنوان بانک ذخیره‌ی ژنی طیف متنوعی از گونه‌های گیاهی و جانوری بومی را پشتیبانی میکنند و محل زادآوری و پرورش گونه‌های مهم بومی محسوب می‌شوند.
از طرفی تالاب‌ها به عنوان حفاظ‌های طبیعی عمل میکنند و اثرات سیلاب‌های حوضه‌ی آبریز خود را کاهش می‌دهند و از تأسیسات مسکونی و تجاری باارزش در برابر سیلاب محافظت میکنند.
از دیگر مزایای تالاب‌ها می‌توان به توانمندی بالای آنها در اشتغال‌زایی از طریق صیادی و گردشگری اشاره کرد. با وجود اهمیت اکولوژیکی و اقتصادی ذکر شده، تالاب‌ها با نرخ نگران‌کننده‌ای از تخریب مواجه هستند. به‌طوریکه بر اساس پژوهش‌های صورت گرفته بیش از پنجاه درصد از تالاب‌های جهان در یک قرن اخیر از دست رفته‌اند.
بنابراین تلاش‌های مؤثر به منظور حفاظت و احیای این اکوسیستمهای باارزش برای نسل‌های آینده ضروری است. گیلان به دلیل دارا بودن منابع آبی ارزشمندی همچون تالاب انزلی و رودخانه سفیدرود و همچنین همجواری با دریای کاسپین از جایگاه ویژه‌ای در حضور، فراوانی و پراکنش آبزیان بومی برخوردار است. با توجه به‌این موقعیت، استان گیلان با تولید ۵۸۳۷۵ تن تولید آبزیان و ۱۰۵۵۱ تن صید از دریا و منابع آبی استان از جایگاه خاصی در تامین پروتئین، امنیت غذایی و اشتغال‌زایی کشور برخوردار است.
بر اساس مدل‌های پیش‌بینی تغییرات اقلیمی، در ۱۰۰ سال آینده گیلان با تغییرات قابل توجهی در رژیم‌های دمایی و الگوهای بارش مواجه خواهد بود. چنین تغییراتی خطرات جدی برای اکوسیستمهای آب شیرین داخلی (آب بندان‌ها، نهرها، رودخانه‌ها، تالاب‌ها) و تالاب‌های ساحلی استان ایجاد می‌کند و ممکن است بر عملکرد حیاتی این اکوسیستم‌ها اثرات منفی و جبران ناپذیری بگذارد.
پیش‌بینی می‌شود تغییرات فصلی در رواناب رودخانه‌ها، اثرات منفی قابل توجهی بر بسیاری از اکوسیستمهای آبی، این استان به ویژه در مناطق جلگه‌ای دامنه‌ی شمالی البرز به دنبال داشته باشد. زیرا این بخش‌ها به شدت تحت‌تأثیر ذوب برف ارتفاعات رشته‌ی کوه البرز هستند و گرم شدن هوا باعث می‌شود ذوب ذخیر‌یه برفی و جاری شدن روان‌آب‌ها زودتر از موعد و در فصل زمستان رخ دهد.
پژوهش‌های انجام شده نشان می‌دهد سطح آب دریای کاسپین به میزان ۱/۵ متر در دوره ۲۶ ساله (طی سال‌های ۱۹۹۶-۲۰۲۱) با کاهش روبرو بوده است. این روند تا سال ۲۰۰۵ ثابت بوده اما از سال ۲۰۰۶ به بعد تشدید و منجر به کاهش ۱/۴ متری سطح آب این دریا تا سال ۲۰۲۲ (کاهش تقریبی ۹ سانتی متر در سال) شده است.
علاوه بر اثرات مستقل افزایش دما بر آبزیان، تغییرات دمایی و تغییرات در زمان‌بندی فصلی روان‌آب‌ها به سیستم‌های آب شیرین و ساحلی به صورت هم‌افزا عمل میکنند. احتمالاً به دلیل کاهش قابل انتظار حجم روان‌آب‌ها، دبی رودخانه‌ها، کیفیت منابع آبی استان گیلان به ویژه در فصل تابستان به شدت کاهش پیدا می‌کند.
بنابراین این اثرات به گونه‌های آبزی نیز منتقل می‌شود، زیرا چرخه‌ی زندگی بسیاری از آنها با در دسترس بودن و زمان‌بندی فصلی آب ناشی از بارش و روان‌آب‌ها ارتباط مستقیم دارد. علاوه بر این، از بین رفتن برف زمستانی به عنوان منبع اصلی تامین کننده‌ی آب‌های زیرزمینی و روان‌آب‌های تابستانی منجر به کاهش قابل توجه سطح آب در نهرها، رودخانه‌ها، دریاچه‌ها و تالاب‌ها در طول فصل تولیدمثل و رشد آبزیان می‌شود.
همان‌گونه که اشاره شد یکی از ویژگی‌هایی گیلان که آن را در موقعیتی استراتژیک قرار می‌دهد. همجواری آن با دریای کاسپین و دارا بودن حدود ۲۸۸ کیلومتر خط ساحلی با این دریا است. دریای کاسپین بزرگ‌ترین دریاچه‌ی جهان است و به دلیل وجود جامعه‌ی جانوران آبزی غنی و متنوع‌اش به عنوان یک اکوسیستم منحصر به فرد شناخته می‌شود.
در‌میان ۱۵۹ گونه ماهی استخوانی که در این دریا و حوضه‌ی آبریز آن زیست میکنند ماهی‌سفید، کپور، کولمه، سیاه‌کولی، سس‌ماهی، ماش‌ماهی، کفال، ماهی‌آزاد دریای کاسپین و اردک‌ماهی از اهمیت خاصی از نظر تجاری برخوردار هستند.
همچنین با وجود حضور چند گونه از ماهیان خاویاری با ارزش از جمله: فیل‌ماهی، تاسماهی‌ایرانی، تاسماهی‌روسی، ازون برون و شیپ این اکوسیستم به عنوان بزرگ‌ترین زیستگاه طبیعی ماهیان خاویاری در جهان محسوب می‌شود. با توجه به محصور بودن دریای کاسپین، تغییرات اقلیمی اثرات متفاوتی بر این دریا خواهد داشت و مطالعات نشان دهنده‌ی کاهش سطح آب دریای کاسپین در پایان قرن اخیر است.
پژوهش‌های انجام شده نشان می‌دهد سطح آب دریای کاسپین به میزان ۱/۵ متر در دوره ۲۶ ساله (طی سال‌های ۱۹۹۶-۲۰۲۱) با کاهش روبرو بوده است. این روند تا سال ۲۰۰۵ ثابت بوده اما از سال ۲۰۰۶ به بعد تشدید و منجر به کاهش ۱/۴ متری سطح آب این دریا تا سال ۲۰۲۲ (کاهش تقریبی ۹ سانتی متر در سال) شده است.
بر اساس مدل‌های ارائه شده در این مطالعات، تا پایان قرن ۲۱، دریای کاسپین با کاهش ۸ تا ۱۴ متری سطح آب مواجه خواهد بود. این تغییرات سبب پس‌روی آب این دریا و در نتیجه گسترش پهنه‌های ساحلی می‌شود و به نوعی ارتباط دریا با منابع آب ورودی و مرتبط با این دریا از جمله: رودخانه سفیدرود و تالاب انزلی دچار اختلال می‌گردد.
لازم به ذکر است رودخانه‌ی سفیدرود مهم‌ترین تامین‌کننده‌ی آب حوضه‌ی جنوبی دریای کاسپین و تالاب انزلی به عنوان مهم‌ترین تالاب ساحلی جنوب این دریا و محل زیست و زادآوری بسیاری از گونه‌های گیاهی و جانوری باارزش بومی محسوب می‌شوند. این تغییرات می‌تواند سبب ایجاد تخریب زیستگاه‌ها و آشیان اکولوژیک جوامع جانوری و گیاهی پهنه‌های ساحلی در معرض پس‌روی آب دریا شود.
همچنین کاهش سطح آب دریای کاسپین و پس‌روی آب آن می‌تواند سبب حذف کارآمدی بسیاری از ساختارها و تاسیسات مستقر ساحلی و حواشی ساحل دریا مانند: پره‌های صیادی، صیدگاه‌ها، اسکله‌های شیلاتی و بندرگاه‌های تجاری استان گیلان شود.
محدوده‌ی جغرافیای زیستی بسیاری از گونه‌های آبزی توسط دما تعیین می‌شود. افزایش دمای آب باعث تغییر در تناسب حرارتی زیستگاه‌های آبی برای گونه‌های جانوری و گیاهی ساکن در آنها می‌شود. پیش‌بینی می‌شود که میانگین دمای جهانی تا سال ۲۱۰۰ بین ۱/۵ تا ۳/۸ درجه سانتیگراد افزایش یابد.
اما این افزایش ممکن است در برخی نقاط جهان از جمله ایران بیشتر باشد. انتظار می‌رود افزایش پیش‌بینی شده در میانگین دما در استان گیلان، الگوهای فعلی پراکنش گیاهان و جانوران در دریای کاسپین، منابع آب شیرین داخلی و تالاب‌های ساحلی استان گیلان مانند: تالاب‌انزلی و امیرکلایه را به شدت مختل کند.
برای مثال، پیش‌بینی می‌شود که مهاجرت بسیاری از ماهیان رودکوچ (گونه‌هایی از ماهیان که برای تولیدمثل و بقای نسل نیازمند ورود به آب شیرین هستند) مانند: ماهی‌سفید، ماهی‌سس (زرده پر) و ماهی آزاد دریای کاسپین که به منظور تولیدمثل وارد رودخانه‌های آبریز حوضه‌ی جنوبی‌این دریا از جمله: رودخانه‌ی سفیدرود در استان گیلان و چشمه‌ی کیله در استان مازندران می‌شوند دچار اختلال خواهد شد و در خطر انقراض قرار می‌گیرند.
همچنین تغییرات اقلیمی باعث می‌شود دمای آب از حد تحمل دمایی (حداکثر دمای قابل زیست برای موجود زنده) بسیاری از گونه‌ها فراتر رود. در نتیجه گونه‌های بومی باارزش که در زیستگاه‌های نزدیک به محدوده‌های تحمل دمایی قرار دارند (مانند: ماهیان رودخانه سفیدرود) و یا در زیستگاه-های نادر و آسیب‌پذیر (مانند تالاب انزلی) زندگی میکنند با خطرآسیب‌پذیری بیشتری روبرو خواهند بود و حتی ممکن است منقرض شوند.
در مقابل، بسیاری از گونه‌های جانوری و گیاهی مانند: ماهی کپور یا گونه‌های مهاجم و غیربومی مانند: ماهی کاراس و گیاه سنبل‌آبی که شرایط زیستی در آب گرم‌تر را ترجیح می‌دهند با گرم شدن آب‌های سطحی، محدوده‌ها و پراکنش زیستی خود را در منابع آبی استان گسترش خواهند داد.
با افزایش دمای آب کارایی و بهره‌وری آب شیرین در منابع آبی داخلی و اکوسیستمهای تالاب ساحلی نیز به طور قابل توجهی تغییر خواهد کرد. به طور طبیعی آب‌های گرم‌تر برای حضور و رشد گونه‌های گیاهی و جلبکی مناسب‌تر هستند، اما ممکن است گونه‌هایی که جایگزین و شکوفا می‌شوند اثر نامطلوب یا حتی مضر بر شرایط اکوسیستمهای آبی داشته باشند.
به عنوان مثال، می‌توان انتظار داشت شکوفایی جلبکی که در بسیاری از منابع آبی از جمله: آب بندان‌های طبیعی، تالاب‌ها و استخرهای پرورش ماهی استان گیلان در فصول گرم سال و شرایط غنی از مواد مغذی رخ می‌دهد و با تغییرات در اکسیژن محلول در آب و pH (اسیدی شدن) سبب بروز مشکلات زیستی برای آبزیان‌می‌شود، در آینده افزایش یابد.
گیلان به دلیل دارا بودن منابع آبی ارزشمندی همچون تالاب انزلی و رودخانه سفیدرود و همچنین همجواری با دریای کاسپین از جایگاه ویژه‌ای در حضور، فراوانی و پراکنش آبزیان بومی برخوردار است. با توجه به‌این موقعیت، گیلان با تولید ۵۸۳۷۵ تن تولید آبزیان و ۱۰۵۵۱ تن صید از دریا و منابع آبی استان از جایگاه خاصی در تامین پروتئین، امنیت غذایی و اشتغال‌زایی کشور برخوردار است.
حذف و عدم حضور ماهیان تغذیه‌کننده از تولیدات اولیه‌ی زنجیره‌ی غذایی (فیتوپلانکتون‌ها و جلبک‌ها) به دلیل افزایش دمای آب به طور غیرمستقیم باعث شکوفایی بیشتر این جلبک‌های غیرمفید می‌شود و می‌تواند بر کیفیت آب از جمله: اکسیژن محلول در آب اثرات منفی گذاشته و شرایط زیستی سایر آبزیان را با خطر مواجه کند.
باید اذعان داشت بسیاری از واکنش‌های منایع آبی به تغییرات اقلیمی به دلیل پیچیدگی‌های بیولوژیکی موجودات زنده و تعاملات اکولوژیکی قابل پیش‌بینی نیستند و همواره یک عدم قطعیت در مورد چگونگی واکنش آبزیان و کل اکوسیستم‌ها به تغییرات اقلیمی وجود دارد.
گونه‌های بومی و غیربومی در موقعیت‌های جدید برهم‌‌کنش‌های متفاوتی خواهند داشت و ساختاری جدید ایجاد‌می‌کنند. اما آن‌چه که مسلم است اکوسیستمهای آبی توانایی محدودی برای سازگاری با تغییرات اقلیمی دارند. کاهش احتمال اثرات قابل توجه بر این اکوسیستم‌ها به شدت وابسته به فعالیت‌های انسانی است که می‌تواند فشارهای بر‌این اکوسیستم‌ها را کاهش دهد و ظرفیت سازگاری آنها را افزایش دهد. نحوه‌ی سازگاری انسان با تغییرات اقلیمی به شدت بر وضعیت آینده اکوسیستمهای دریایی، منابع آب شیرین داخلی و تالاب‌های ساحلی اثر‌گذار است.
به حداقل رساندن اثرات نامطلوب فعالیت‌های انسانی از طریق اتخاذ سیاست‌های مدیریتی علمی‌تر در استفاده از منابع کشور، موفق‌ترین مسیر برای ادامه‌ی پایداری این اکوسیستم‌ها است. از جمله راهکارهای کاهش این فشار در استان می‌توان به برنامه‌ریزی برای استفاده از انرژی‌های پاک، حفظ پوشش گیاهی، کاهش ورود بار مواد مغذی ناشی از پساب‌های خانگی، کشاورزی و صنعتی، احیای اکوسیستمهای آسیب‌دیده و به حداقل رساندن برداشت آب‌های زیرزمینی اشاره کرد.
شواهد، مستندات و مطالب ارائه شده نشان می‌دهد که تغییرات اقلیمی یک تهدید قابل توجه برای حیات و ترکیب گونه‌های گیاهی و جانوری، عملکرد اکوسیستمهای آبی و همچنین فعالیت‌های وابسته به منابع آبی گیلان مانند: صید و صیادی، آبزی‌پروری و کشاورزی است، که ده‌ها سال زمینه‌ساز اشتغال، معیشت و رونق اقتصادی ساکنین منطقه بوده‌اند.
هم‌افزایی تغییرات اقلیمی و شرایط کنونی منابع آبی استان که با مشکلات روزافزون زیست محیطی مانند: آلودگی مواجه هستند می‌تواند سبب ایجاد بحران‌های زیست محیطی بسیاری در گیلان شود و اگر همین امروز اقدامات مدیریتی علمی و عملی برای بهبود شرایط موجود مدنظر مدیران و تصمیم‌گیران قرار نگیرد، استان با چالش‌های زیستی جبران‌ناپذیری برای ساکنانش روبرو خواهد بود.
نظرات بسته شده است.