از دیرباز، آب در فرهنگ و تمدن ایرانیان جایگاهی ویژه و مقدس داشته است. در سرزمینی که بخش بزرگی از آن را کویر و مناطق خشک تشکیل می‌دهد، آب نه تنها به عنوان یک منبع حیاتی، بلکه به عنوان نمادی از زندگی، پاکی و برکت شناخته می‌شده است.
ایرانیان باستان با درک اهمیت این عنصر طبیعی، آن را در باورها، آیین‌ها و معماری خود جای دادند و شیوه‌های مدیریتی پیشرفته‌ای برای حفظ و استفاده‌ی بهینه از آن را ابداع کردند. امروزه، با توجه به چالش‌های جهانی مانند: تغییرات اقلیمی و کمبود آب، یادآوری این میراث ارزشمند می‌تواند الهام‌بخش نسل‌های جدید برای حفاظت از این منبع حیاتی باشد.
در قرن اخیر این منبع حیاتی به شدت در معرض تهدیداتی جدی قرار داشته که یکی از مهم‌ترین آنها، ورود گونه‌های مهاجم به اکوسیستم‌های آبی است. این نوشتار به بررسی این تهدید خاموش، تأثیرات آن و راه‌حل‌های ممکن برای مقابله با آن می‌پردازد.
چرا باید نگران باشیم؟
گونه‌های آبزی مهاجم و غیربومی نه تنها یک مشکل زیست‌محیطی، بلکه یک چالش اجتماعی و اقتصادی است و عموما به دلیل توانایی بالای خود در سازگاری با شرایط سخت، تولیدمثل سریع و رقابت شدید با گونه‌های بومی، به یک تهدید جدی برای اکوسیستم‌های آبی تبدیل شده است. اما چرا این موضوع برای ما اهمیت دارد؟
-تخریب تنوع‌زیستی: گونه‌های مهاجم با رقابت بر سر منابع غذایی و زیستگاه، گونه‌های بومی را به حاشیه رانده و می توانند منجر به انقراض آنها شوند.
-اختلال در زنجیره‌ی غذایی: حضور این گونه‌ها می‌تواند تعادل طبیعی اکوسیستم‌ها را برهم زده و تأثیرات منفی بر سایر موجودات زنده داشته باشد.
-تأثیرات اقتصادی: بسیاری از جوامع محلی که به ماهیگیری و آبزی‌پروری وابسته‌اند، از کاهش جمعیت ماهیان بومی متضرر می‌شوند.
-تهدید سلامت عمومی: برخی گونه‌های مهاجم ممکن است ناقل بیماری‌هایی باشند که سلامت انسان و سایر موجودات را به خطر می‌اندازند.
معضلات گونه‌های مهاجم، یک بحران جهانی
رهاسازی ماهیان غیربومی در منابع آبی طبیعی، مشکلات زیست محیطی جدی به همراه دارد. بسیاری ازماهیانی که به عنوان حیوانات خانگی نگهداری می‌شوند، در صورت رهاسازی در طبیعت، می‌توانند به گونه‌های مهاجم تبدیل شوند و تعادل اکوسیستم‌های آبی را برهم بزنند.
آنها با رقابت برای منابع غذایی، ایجاد جمعیت دو‌رگه با برخی از گونه‌های بومی، گسترش بیماری‌ها و شکارگونه های بومی، تنوع زیستی را تهدید می‌کنند. شاید شناخته‌شده ترین گونه از این دسته در جهان ماهیان جنس Carassius از خانواده‌ی کپور ماهیان هستند و سالیان درازی است که با نام‌های گوناگونی همچون: گلدفیش، ماهی گلی، ماهی قرمز و ماهی کوی در رنگ‌بندی های متنوع قرمز، سفید و سیاه در حوض لاجوردی خانه‌ی مادربزرگ ها شنا می‌کنند و میهمان سفر‌های هفت سین نوروز ایرانیان هستند.
خاستگاه اصلی این ماهیان آسیای شرقی است و به عنوان نمونه‌ای شاخص از گونه‌های مهاجم به منابع آبی محسوب می‌شوند که به سرعت در حال تغییر تنوع زیستی منابع آبی جهان‌اند. این ماهی توانایی بالایی برای سازگاری با شرایط مختلف آبی دارد و به دلیل مقاومت بالا در برابر شرایط نامساعد زیستی، بلوغ زودرس و توانایی تولیدمثلی بالا در بسیاری از مناطق اروپا و آسیا به یک معضل جدی تبدیل شده است.
منابع آبی ایران به ویژه در استان گیلان و تالاب‌های باارزش آن همچون: تالاب انزلی نیز از این هجوم در امان نبوده به طوری که در دهه‌های اخیر جنسی از این ماهی با نام کاراس (به زبان صیادان گیلان ماهی اوشین یا کپور چکه) علیرغم ارزش اقتصادی بسیار کم، سهم بسیار زیادی در سبد صید صیادان محلی دارد.
ویژگی‌های یاد شده باعث می‌شود جمعیت آنها به سرعت افزایش یابد و فشار زیادی بر گونه‌های باارزش و منحصر به فرد بومی وارد کنند. علاوه بر این امر، آنها با تغذیه از گیاهان آبزی، بی‌مهرگان کوچک و سایر زیست‌مندان، زنجیره‌ی غذایی را مختل می‌کنند و باعث کاهش جمعیت گونه‌های بومی می‌شوند. این موضوع به ویژه در مناطقی که گونه‌های بومی در معرض خطر انقراض قرار دارند، پیامدهای ویرانگری دارد.
در برابر این تهدید چه باید کرد؟
مقابله با گونه‌های مهاجم، نیازمند مشارکت جمعی و اقدامات علمی و مدیریتی است. برخی از راهکارهای مؤثر برای کنترل این تهدید عبارتند از:
-پایش و نظارت مستمر: ایجاد سیستم‌های پایشی برای شناسایی سریع حضور گونه‌های مهاجم و جلوگیری از گسترش آنها.
-مدیریت یکپارچه منابع آبی: اجرای برنامه‌های مدیریتی که شامل کنترل جمعیت گونه‌های مهاجم و حفاظت از گونه‌های بومی باشد.
-آموزش و آگاهی‌رسانی: افزایش آگاهی عمومی و مشارکت جوامع محلی در شناسایی و گزارش گونه‌های مهاجم.
-مقررات سختگیرانه: وضع قوانین و مقرراتی برای جلوگیری از معرفی عمدی یا غیرعمدی گونه‌های مهاجم به منابع آبی.
-تحقیقات علمی: انجام مطالعات بیشتر در مورد زیست‌شناسی و اکولوژی گونه‌های مهاجم برای توسعه روش‌های کنترل مؤثر.
-احیای زیستگاه‌ها: بهبود شرایط زیستگاه‌های آبی برای افزایش مقاومت اکوسیستم‌ها در برابر گونه‌های مهاجم.
مسئولیت ما در برابر حفاظت از منابع آبی کشورمان
حفاظت از منابع آبی در برابر گونه‌های مهاجم تنها وظیفه‌ی پژوهشگران و دولت‌ها نیست، بلکه مسوولیتی همگانی است. هر یک از ما می‌توانیم با افزایش آگاهی، مشارکت در برنامه‌های حفاظتی و رعایت قوانین مربوطه، سهمی در حفظ این منابع ارزشمند داشته باشیم. گونه‌های مهاجم یادآور هستند که تعادل طبیعت، شکننده است و نیازمند مراقبت و توجه ماست. باید با همکاری و مسوولیت‌پذیری، از منابع آبی خود محافظت کنیم تا نسل‌های آینده نیز بتوانند از این موهبت طبیعی بهره‌مند شوند.
برای مقابله با این معضل، آموزش همگانی درباره‌ی خطرات رهاسازی ماهیان غیربومی و تشویق به روش های مسوولانه نگهداری از آنها ضروری است. همچنین، ایجاد مراکز جمع آوری و نگهداری این ماهیان می‌تواند از رهاسازی آنها در طبیعت جلوگیری کند. حفظ تعادل اکوسیستم های آبی نیازمند مشارکت همگانی و اقدامات پیشگیرانه است تا از آسیب‌های جبران‌ناپذیر به محیط زیست جلوگیری شود.
و اما سخن پایانی یادمان باشد حفاظت از آب، حفاظت از زندگی است.
