همزمان با شروع پاییز، گیلان تاکنون ۳ سیلاب را به خود دیده است. سیلاب‌هایی که به گفته مدیرکل مدیریت بحران استان، انتظار اینکه همراه با هر بارش پاییزی، رودخانه‌های استان به رودخانه‌هایی سیلابی و خروشان با قدرت تخریب بالا تبدیل شوند دور از ذهن نیست.
برداشت‌های بی‌رویه شن و ماسه و در نتیجه افت تراز بستر که منجر به محدود شدن پهنه عبور جریان در رودخانه‌ها شده است، تجاوز به بستر و کاهش عرض آن، تخریب اراضی جنگلی و مرتعی حوضه آبریز در چند دهه گذشته منجر به تغییر رفتار رودخانه‌های استان به رودخانه‌هایی سیلابی و طغیانی شده است. به طوریکه از ابتدای پاییز شاهد وقوع سیلاب‌های کوچک و بزرگ در رودخانه‌های استان گیلان اعم از رودخانه‌های غرب، مرکز و شرق استان سیلابی بودیم.
مدیریت و کنترل سیلاب یکی از موضوعات مهم در کاهش خسارات ناشی از بلایای طبیعی است و کم‌توجهی و عدم اتخاذ راهکارهای صحیح علمی و اجرایی، خسارات جانی و مالی جبران ناپذیری به همراه خواهد داشت. کم‌توجهی در این حوزه از مدیریت بحران طی دهه‌های اخیر منجر به بروز برخی خسارات و در مناطق شهری و روستایی مجاور رودخانه از جمله تخریب پل‌های احداث شده بر رودخانه‌های استان گیلان (پل‌های بزرگی نظیر ماچیان رحیم آباد، املش و غیره)، تخریب بسیاری از بندهای انحرافی کوچک، سردهانه‌های آبگیر، از کارافتادن ایستگاه‌های پمپاژ، تخریب دیواره‌های رودخانه و در نتیجه آسیب‌دیدگی اراضی حاشیه آنها از جمله این موارد در سطح نفوذ رودخانه‌های استان گیلان بوده است.
عوامل متعددی در بروز این سطح از مشکلات دخیل بوده که از مهمترین آنها می‌توان به عدم اجرای طرحهای جامع سیلاب و آبخیزداری، برداشت بی‌رویه شن و ماسه از بستر فعال رودخانه‌ها، تصرف بستر رودخانه‌ها، تغییر رفتار هیدرولوژیکی رودخانه‌ها و مواردی از این دست نام برد. در کنار آن ابلاغ دستورالعمل‌هایی نظیر شیوه نامه‌ی ساماندهی و لایروبی رودخانه‌ها توسط استانداری که همچنان تاکید بر ادامه‌ی برداشت‌های بی‌رویه شن و ماسه از بستر رودخانه‌ها برای تامین مصالح ساختمانی و پروژه‌های عمرانی دارد، خود نشان دهنده این موضوع است که همچنان مسئولان دستگاه‌های مرتبط علاقمند به تلاش برای جبران خسارت ناشی از تخریب سیلاب‌ها در رودخانه‌ها دارند تا پیش‌گیری از وقوع آن. لذا باید همچنان پس از هر بارش نسبتا شدید باید شاهد طغیان رودخانه‌ها و خسارت‌های متقابل آن باشیم.
افت زیاد و چشم‌گیر بستر رودخانه‌های استان، چرخه مهاجرت و دسترسی آبزیان به زیستگاه‌های مناسب برای تخم‌ریزی و زاد و ولد عملا مختل شده و می‌توان قطعا بیان کرد که درغالب رودخانه‌های استان، ارتباط آبزیان از دریا به کوهپایه بطور کامل قطع شده است. این به آن معنی است که صنعت صیادی استان و گونه‌های مختلف آبزیان در معرض تهدید جدی قرار دارند.
در گفت وگو با دکتر«مهدی اسمعیلی ورکی» مدیر پژوهشکده حوضه‌ی آبی دریای خزر و عضور هیات علمی گروه مهندسی آب دانشگاه گیلان از وضعیت مدیریت وحفاظت رودخانه‌های استان و نیز اثرات و تبعات برداشت بی‌رویه شن و ماسه از رودخانه‌های گیلان بیشتر پرسیدیم.
س. برداشت‌های بی‌رویه شن وماسه از بستر رودخانه‌های گیلان، چه تغییراتی در رفتار و اکوسیستم رودخانه‌های استان ایجاد کرده است؟
ج. روند رو به رشد توسعه بناهای شهری، صنعتی وعمرانی در سطح استان نیاز به تامین مصالح مختلفی دارد که یکی از مهمترین مواد اولیه مورد نیاز، مصالح شن و ماسه است. سهولت برداشت از رودخانه و هزینه‌های بسیار پایین فرآوری آنها نسبت به استفاده از منابع کوهی ولاشه سنگی، رودخانه‌های استان را به عنوان یکی از اصلی ترین منابع شن و ماسه مورد توجه بهره برداران قرار داده است. متأسفانه برداشت بی رویه از رودخانه‌ها بویژه در دو دهه اخیر که بسیار فراتر از ظرفیت احیاء در رودخانه‌ها است، موجب شکل گیری مجموعه ای از اثرات نامطلوب در آنها شده که یکی از مشهود‌ترین آنها تخریب و آسیب‌دیدگی تعداد توجه‌ای از پل‌ها و سازه‌های آبگیر احداث شده در آنها در زمان وقوع سیلاب است. در کنار این موارد، به جهت افت زیاد و چشم‌گیر بستر رودخانه‌های استان، چرخه مهاجرت و دسترسی آبزیان به زیستگاه‌های مناسب برای تخم‌ریزی و زاد و ولد عملا مختل شده و می‌توان قطعا بیان کرد که درغالب رودخانه‌های استان، ارتباط آبزیان از دریا به کوهپایه بطور کامل قطع شده است. این به آن معنی است که صنعت صیادی استان و گونه‌های مختلف آبزیان در معرض تهدید جدی قرار دارند.
س. نحوه اثر برداشت شن و ماسه از بستر رودخانه‌ها به چه صورت است؟
ج. اثرات برداشت شن و ماسه از رودخانه‌ها باید به فصل برداشت، طول بازه، ساختار ریخت‌شناسی رودخانه، ویژگی‌های هیدرولیکی و رسوبی رودخانه، شرایط اقلیمی وهیدرولوژیکی، حجم برداشت شن و ماسه و نوع برداشت بستگی دارد. برداشت مصــالح از بستررودخانه‌ها عموما موجب ایجاد حوضــچه یا حوضــچه‌هایی در بستر فعال رودخانه‌ها می‌شود. با شکل‌گیری آنها، شیب بستر در در محدوده ورودی به آن افزایش یافته و به تدریج افت بستر پیش‌رونده‌ای به سمت بالادست شکل می‌گیرد که در نتیجه آن مقطع اصلی جریان در رودخانه دچار پایین‌افتادگی و در نتیجه محدود شدن جریان عبوری در دبی‌های پایه می‌شوند. همین عامل منجر به افزایش تدریجی سرعت جریان در آن بازه از رودخانه و تمایل آن به رژیم فرسایشسی می‌گردد.
تغییرات چشــمگیری بر پیکره رودخانه‌ها وارد شده است. تخریب ســازه‌های آبگیر، سازه‌های حفاظتی در رودخانه‌ها و نیز برخی از پل‌ها. وجه مشترک همه آنها، وجود کارگاه‌های برداشت شن و ماسه و تمرکز برداشت از بستر فعال رودخانه بوده که در اثر تغییر ایجاد شده حاصل از تغییر شیب بستر، شاهد گودافتادگی بستر رودخانه و تشدید آن در زمان وقوع سیل هستیم.
در کنار آن، وجود این حوضچه‌ها موجب افزایش عمق جریان و کاهش سرعت در محدوده این حوضچه‌ها شده و این عمل موجب کاهش انتقال رسوب جریان به بازه‌های پایین‌دست و بهم خوردن تعادل چرخه انتقال رسوب در بستر پایین‌دست رودخانه می‌شود. نتیجه این اتفاق، شکل‌گیری چرخه جدیدی از افت تراز بستر و توسعه آن به سمت پایین‌دست می‌باشد که در همه این‌ها با گذر زمان شاهد افت فزاینده بستر رودخانه‌هایی است که متاثر از برداشت بی‌رویه شن و ماسه از بستر فعال رودخانه می‌باشد.
س. در سال‌های اخیر کدام رودخانه‌های استان در معرض برداشت‌های مکرر شن و ماسه و تغییر بستر قرار گرفته‌اند؟
ج. این موضوع در بسیاری از رودخانه‌های استان گیلان مشاهده می‌شود ولی شدت آن در رودخانه‌های سفیدرود، پلرود، چابکرود، شلمان‌رود، لیسار، ناورود، کرگان‌رود، مرغک، پیسخان و شفاررود، شمرود بسیار چشم‌گیرتر به چشم‌می خورد.
س. در رودخانه‌های استان گیلان چه تغییراتی طی دوره‌های مختلف ایجاد شده است؟
ج. در بازدیدهای دوره‌ای که طی ده ســال اخیر از برخی از رودخانه‌های استان گیلان داشتیم، تغییرات چشــمگیری بر پیکره رودخانه‌ها مشــاهده شده است. البته این تغییرات بســته به موقعیت محدوده رودخانه متفاوت بوده و در بســیاری از موارد تخریب ســازه‌های آبگیر، سازه‌های حفاظتی در رودخانه‌ها و نیز برخی از پل‌ها را به همراه داشــته اســت.
در تمام موارد مشاهده شده، وجه مشترک همه آنها، وجود کارگاه‌های برداشت شن و ماسه و تمرکز برداشت از بستر فعال رودخانه بوده که در اثر تغییر ایجاد شده حاصل از تغییر شیب بستر، شاهد گودافتادگی بستر رودخانه و تشدید آن در زمان وقوع سیل هستیم.
س. چه راهکارهایی برای بهبود وضعیت رودخانه‌های استان در برداشت شن و ماسه دارید؟
ج. با توجه به تنوع شرایط رژیم رودخانه‌ها و تفاوت در میزان و نحـوه برداشـت مصـالح رودخانـه‌ای، پیچیدگی مسائل فنی و اعمال نظارت بر برداشت شن و ماسه، ساز و کار اجرایی و برخورد قضائی بـرای طرحهای برداشت شن و ماسه رودخانه‌ها، باید مطابق با شرایط بومی هر استان و با در نظر گـرفتن کلیـه جوانـب فنی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی تنظیم شود. از این‌رو لازم است با توجه به وضعیت موجود باید راهکارهایی در سه افق کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت برای حفاظت از رودخانه های استان و کاهش خسارات در اثر برداشت بی رویـه شـن و ماسـه از رودخانـه هـای اسـتان گـیلان ارائه شود که از جمله این راهکارها می‌توان به برداشت از سیلاب دشت غیر فعال با رعایت ضوابط فنی نظیر احداث دیواره حائل مستحکم، ممانعت از برداشت شن و ماسه زیر تراز سطح آب رودخانه و اتخاذ جریمه‌های سنگین به گونه‌ای که امکان صرفه اقتصادی برای هرگونه تخطی وجود نداشته باشد، اجتناب از برداشت از مناطق دارای پوشش گیاهی انبوه و یا منحصر به فرد، تخریب کلیه راه‌های دسترسی به محل برداشت شن و ماسه بعد از خاتمه عملیات برداشت، تعیین نقاط بحرانی و علامتگذاری آن به منظور پایش تغییرات هیدرولیکی و مورفولوژی رودخانه در مجاورت، بالادست و پایین دست محل برداشت شن و ماسه، تعلیق مجوزهای فعلی برداشت شن و ماسه از بستر رودخانه‌ها بویژه رودخانه‌هایی که بازه‌های دارای فرسایش پیش‌رونده در آن شکل گرفته‌اند، ممانعت از برداشت شن و ماسه در شعاع ۵۰۰ متری پایین دست آبگیرها و یا بندهای انحرافی و یک کیلومتری بالادست و پایین دست پل‌ها، بازنگری در ضوابط طراحی روشهای حفاظت بستر و سواحل رودخانه با شرایط لحاظ ناپایداری بستر رودخانه‌ها و اجرای طرحهای حفاظتی از بستر رودخانه در محدوده برداشت شن و ماسه و اتخاذ تمهیدات لازم برای شناسایی و تامین مصالح از منابع قرضه رودخانه‌ای که کمترین تبعات را دارند با اولویت استفاده از ظرفیت راه‌آهن و انتقال مصالح از منابع قرضه خارج استان اشاره کرد.
هرچند که بسیاری از رودخانه‌های استان از نظر وضعیت پایداری و تعادل در شرایط نامطلوب قرار دارند، باوجود این مناطق مناسب برای تامین مصالح پایدار در افق میان‌مدت و بلندمدت می‌تواند ضمن تامین بخشی از مصالح مورد نیاز پروژه‌های عمرانی استان، از تشدید خسارات وارده بر رودخانه‌های استان جلوگیری کرد.