همزمان با شروع پاییز، گیلان تاکنون 3 سیلاب را به خود دیده است. سیلاب‌هایی که به گفته مدیرکل مدیریت بحران استان، انتظار اینکه همراه با هر بارش پاییزی، رودخانه‌های استان به رودخانه‌هایی سیلابی و خروشان با قدرت تخریب بالا تبدیل شوند دور از ذهن نیست.
برداشت‌های بی‌رویه شن و ماسه و در نتیجه افت تراز بستر که منجر به محدود شدن پهنه عبور جریان در رودخانه‌ها شده است، تجاوز به بستر و کاهش عرض آن، تخریب اراضی جنگلی و مرتعی حوضه آبریز در چند دهه گذشته منجر به تغییر رفتار رودخانه‌های استان به رودخانه‌هایی سیلابی و طغیانی شده است. به طوریکه از ابتدای پاییز شاهد وقوع سیلاب‌های کوچک و بزرگ در رودخانه‌های استان گیلان اعم از رودخانه‌های غرب، مرکز و شرق استان سیلابی بودیم.
مدیریت و کنترل سیلاب یکی از موضوعات مهم در کاهش خسارات ناشی از بلایای طبیعی است و کم‌توجهی و عدم اتخاذ راهکارهای صحیح علمی و اجرایی، خسارات جانی و مالی جبران ناپذیری به همراه خواهد داشت. کم‌توجهی در این حوزه از مدیریت بحران طی دهه‌های اخیر منجر به بروز برخی خسارات و در مناطق شهری و روستایی مجاور رودخانه از جمله تخریب پل‌های احداث شده بر رودخانه‌های استان گیلان (پل‌های بزرگی نظیر ماچیان رحیم آباد، املش و غیره)، تخریب بسیاری از بندهای انحرافی کوچک، سردهانه‌های آبگیر، از کارافتادن ایستگاه‌های پمپاژ، تخریب دیواره‌های رودخانه و در نتیجه آسیب‌دیدگی اراضی حاشیه آنها از جمله این موارد در سطح نفوذ رودخانه‌های استان گیلان بوده است.
عوامل متعددی در بروز این سطح از مشکلات دخیل بوده که از مهمترین آنها می‌توان به عدم اجرای طرح‌های جامع سیلاب و آبخیزداری، برداشت بی‌رویه شن و ماسه از بستر فعال رودخانه‌ها، تصرف بستر رودخانه‌ها، تغییر رفتار هیدرولوژیکی رودخانه‌ها و مواردی از این دست نام برد. در کنار آن ابلاغ دستورالعمل‌هایی نظیر شیوه نامه‌ی ساماندهی و لایروبی رودخانه‌ها توسط استانداری که همچنان تاکید بر ادامه‌ی برداشت‌های بی‌رویه شن و ماسه از بستر رودخانه‌ها برای تامین مصالح ساختمانی و پروژه‌های عمرانی دارد، خود نشان دهنده این موضوع است که همچنان مسئولان دستگاه‌های مرتبط علاقمند به تلاش برای جبران خسارت ناشی از تخریب سیلاب‌ها در رودخانه‌ها دارند تا پیش‌گیری از وقوع آن. لذا باید همچنان پس از هر بارش نسبتا شدید باید شاهد طغیان رودخانه‌ها و خسارت‌های متقابل آن باشیم.
افت زیاد و چشم‌گیر بستر رودخانه‌های استان، چرخه مهاجرت و دسترسی آبزیان به زیستگاه‌های مناسب برای تخم‌ریزی و زاد و ولد عملا مختل شده و می‌توان قطعا بیان کرد که درغالب رودخانه‌های استان، ارتباط آبزیان از دریا به کوهپایه بطور کامل قطع شده است. این به آن معنی است که صنعت صیادی استان و گونه‌های مختلف آبزیان در معرض تهدید جدی قرار دارند.
در گفت وگو با دکتر«مهدی اسمعیلی ورکی» مدیر پژوهشکده حوضه‌ی آبی دریای خزر و عضور هیات علمی گروه مهندسی آب دانشگاه گیلان از وضعيت مديريت وحفاظت رودخانه‌هاي استان و نیز اثرات و تبعات برداشت بی‌رویه شن و ماسه از رودخانه‌های گیلان بیشتر پرسیدیم.
س. برداشت‌های بی‌رویه شن وماسه از بستر رودخانه‌های گیلان، چه تغییراتی در رفتار و اکوسیستم رودخانه‌های استان ایجاد کرده است؟
ج. روند رو به رشد توسعه بناهاي شهري، صنعتي وعمراني در سطح استان نیاز به تامین مصالح مختلفی دارد که یكي از مهمترين مواد اوليه مورد نياز، مصالح شن و ماسه است. سهولت برداشت از رودخانه و هزينه‌هاي بسيار پايين فرآوري آنها نسبت به استفاده از منابع كوهي ولاشه سنگي، رودخانه‌های استان را به عنوان يكي از اصلي ترين منابع شن و ماسه مورد توجه بهره برداران قرار داده است. متأسفانه برداشت بي رويه از رودخانه‌ها بویژه در دو دهه اخیر که بسیار فراتر از ظرفیت احیاء در رودخانه‌ها است، موجب شكل گيري مجموعه اي از اثرات نامطلوب در آنها شده كه یکی از مشهود‌ترين آنها تخريب و آسیب‌دیدگی تعداد توجه‌اي از پل‌ها و سازه‌های آبگیر احداث شده در آنها در زمان وقوع سيلاب است. در کنار این موارد، به جهت افت زیاد و چشم‌گیر بستر رودخانه‌های استان، چرخه مهاجرت و دسترسی آبزیان به زیستگاه‌های مناسب برای تخم‌ریزی و زاد و ولد عملا مختل شده و می‌توان قطعا بیان کرد که درغالب رودخانه‌های استان، ارتباط آبزیان از دریا به کوهپایه بطور کامل قطع شده است. این به آن معنی است که صنعت صیادی استان و گونه‌های مختلف آبزیان در معرض تهدید جدی قرار دارند.
س. نحوه اثر برداشت شن و ماسه از بستر رودخانه‌ها به چه صورت است؟
ج. اثرات برداشت شن و ماسه از رودخانه‌ها باید به فصل برداشت، طول بازه، ساختار ریخت‌شناسی رودخانه، ویژگی‌های هيدروليكي و رسوبي رودخانه، شرايط اقليمي وهيدرولوژيكي، حجم برداشت شن و ماسه و نوع برداشت بستگی دارد. برداشت مصــالح از بستررودخانه‌ها عموما موجب ايجاد حوضــچه يا حوضــچه‌هايي در بستر فعال رودخانه‌ها می‌شود. با شکل‌گیری آنها، شیب بستر در در محدوده ورودی به آن افزایش یافته و به تدریج افت بستر پیش‌رونده‌ای به سمت بالادست شکل می‌گیرد که در نتیجه آن مقطع اصلی جریان در رودخانه دچار پایین‌افتادگی و در نتیجه محدود شدن جریان عبوری در دبی‌های پایه می‌شوند. همین عامل منجر به افزایش تدریجی سرعت جریان در آن بازه از رودخانه و تمایل آن به رژیم فرسایشسی می‌گردد.
تغييرات چشــمگيري بر پيكره رودخانه‌ها وارد شده است. تخريب ســازه‌هاي آبگیر، سازه‌های حفاظتی در رودخانه‌ها و نيز برخي از پل‌ها. وجه مشترك همه آنها، وجود كارگاه‌هاي برداشت شن و ماسه و تمركز برداشت از بستر فعال رودخانه بوده که در اثر تغيير ايجاد شده حاصل از تغيير شيب بستر، شاهد گودافتادگي بستر رودخانه و تشديد آن در زمان وقوع سيل هستیم.
در کنار آن، وجود اين حوضچه‌ها موجب افزايش عمق جريان و كاهش سرعت در محدوده اين حوضچه‌ها شده و اين عمل موجب كاهش انتقال رسوب جريان به بازه‌های پايين‌دست و بهم خوردن تعادل چرخه انتقال رسوب در بستر پایین‌دست رودخانه می‌شود. نتیجه این اتفاق، شکل‌گیری چرخه جدیدی از افت تراز بستر و توسعه آن به سمت پایین‌دست می‌باشد که در همه این‌ها با گذر زمان شاهد افت فزاینده بستر رودخانه‌هایی است که متاثر از برداشت بی‌رویه شن و ماسه از بستر فعال رودخانه می‌باشد.
س. در سال‌های اخیر کدام رودخانه‌های استان در معرض برداشت‌های مکرر شن و ماسه و تغییر بستر قرار گرفته‌اند؟
ج. این موضوع در بسیاری از رودخانه‌های استان گیلان مشاهده می‌شود ولی شدت آن در رودخانه‌های سفیدرود، پلرود، چابکرود، شلمان‌رود، لیسار، ناورود، کرگان‌رود، مرغک، پیسخان و شفاررود، شمرود بسیار چشم‌گیرتر به چشم‌می خورد.
س. در رودخانه‌های استان گیلان چه تغییراتی طی دوره‌های مختلف ایجاد شده است؟
ج. در بازديدهاي دوره‌اي که طي ده ســال اخير از برخي از رودخانه‌هاي استان گيلان داشتیم، تغييرات چشــمگيري بر پيكره رودخانه‌ها مشــاهده شده است. البته این تغييرات بســته به موقعيت محدوده رودخانه متفاوت بوده و در بســياري از موارد تخريب ســازه‌هاي آبگیر، سازه‌های حفاظتی در رودخانه‌ها و نيز برخي از پل‌ها را به همراه داشــته اســت.
در تمام موارد مشاهده شده، وجه مشترك همه آنها، وجود كارگاه‌هاي برداشت شن و ماسه و تمركز برداشت از بستر فعال رودخانه بوده که در اثر تغيير ايجاد شده حاصل از تغيير شيب بستر، شاهد گودافتادگي بستر رودخانه و تشديد آن در زمان وقوع سيل هستیم.
س. چه راهكارهایي برای بهبود وضعيت رودخانه‌های استان در برداشت شن و ماسه دارید؟
ج. با توجه به تنوع شرايط رژیم رودخانه‌ها و تفاوت در ميزان و نحـوه برداشـت مصـالح رودخانـه‌اي، پيچيدگي مسائل فني و اعمال نظارت بر برداشت شن و ماسه، ساز و كار اجرايي و برخورد قضائي بـراي طرحهاي برداشت شن و ماسه رودخانه‌ها، بايد مطابق با شرايط بومي هر استان و با در نظر گـرفتن كليـه جوانـب فني، اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي تنظيم شود. از این‌رو لازم است با توجه به وضعيت موجود باید راهكارهايي در سه افق كوتاه مدت، ميان مدت و بلند مدت برای حفاظت از رودخانه هاي استان و كاهش خسارات در اثر برداشت بي رويـه شـن و ماسـه از رودخانـه هـاي اسـتان گـيلان ارائه شود که از جمله این راهکارها می‌توان به برداشت از سيلاب دشت غير فعال با رعايت ضوابط فني نظير احداث ديواره حائل مستحكم، ممانعت از برداشت شن و ماسه زير تراز سطح آب رودخانه و اتخاذ جريمه‌هاي سنگين به گونه‌اي كه امكان صرفه اقتصادي براي هرگونه تخطي وجود نداشته باشد، اجتناب از برداشت از مناطق داراي پوشش گياهي انبوه و يا منحصر به فرد، تخريب كليه راه‌هاي دسترسي به محل برداشت شن و ماسه بعد از خاتمه عمليات برداشت، تعيين نقاط بحراني و علامتگذاري آن به منظور پايش تغييرات هيدروليكي و مورفولوژي رودخانه در مجاورت، بالادست و پايين دست محل برداشت شن و ماسه، تعليق مجوزهاي فعلي برداشت شن و ماسه از بستر رودخانه‌ها بویژه رودخانه‌هایی که بازه‌های دارای فرسایش پیش‌رونده در آن شکل گرفته‌اند، ممانعت از برداشت شن و ماسه در شعاع 500 متري پايين دست آبگيرها و يا بندهاي انحرافي و يك كيلومتري بالادست و پايين دست پل‌ها، بازنگري در ضوابط طراحي روشهاي حفاظت بستر و سواحل رودخانه با شرايط لحاظ ناپايداري بستر رودخانه‌ها و اجراي طرحهاي حفاظتي از بستر رودخانه در محدوده برداشت شن و ماسه و اتخاذ تمهیدات لازم برای شناسایی و تامین مصالح از منابع قرضه رودخانه‌ای که کمترین تبعات را دارند با اولویت استفاده از ظرفیت راه‌آهن و انتقال مصالح از منابع قرضه خارج استان اشاره کرد.
هرچند که بسیاری از رودخانه‌های استان از نظر وضعیت پایداری و تعادل در شرایط نامطلوب قرار دارند، باوجود این مناطق مناسب برای تامین مصالح پایدار در افق میان‌مدت و بلندمدت می‌تواند ضمن تامین بخشی از مصالح مورد نیاز پروژه‌های عمرانی استان، از تشدید خسارات وارده بر رودخانه‌های استان جلوگیری کرد.