توسعه‌ی آبزی پروری و تولید ماهیان گرم آبی و سردآبی در گیلان یکی از سیاست‌های دولت برای افزایش ایجاد اشتغال و رونق درآمد زایی برای قشر جوان خصوصا فارغ التحصیلان این رشته است.
با توجه به جایگاه مصرف ماهی در سبد خانوار و وجود کارشناسان متخصص می‌توان به نحو مطلوبی به تولید انواع آبزیان پرداخت. برای رونق آبزی پروری استان‌های کشور در تولید سه بخش پرورش ماهی گرم آبی، سردآبی و ماهیان خاویاری ورود کرده‌اند. برای افزایش تولید هم از سه طریق ایجاد مزارع و استخرهای پرورش ماهی، ایجاد آب بندان ها، و پرورش ماهی در قفس اقدام می‌شود.
مسوولان شیلات گیلان در آمارهای خود اعلام می‌کنند:« در شش هزار و ۸۱ مزرعه پرورش ماهی استان به مساحت ۲۷ هزار و ۱۶۳ هکتار مقدار ۵۰ هزار تن انواع ماهیان پرورشی گرمابی، سردابی و خاویاری تولید می شود»، در حالیکه بر اساس آمار سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور، مجموع تولید ماهیان گرمابی و سردابی در ۴۵۹۲ مزرعه‌ی پرورش ماهی گیلان ۷ هزار و ۲۹۴ تن است.
گیلان با داشتن مراکز مهم شیلاتی مثل مؤسسه تاسماهیان دریای خزر، پژوهشکده آبزی پروری کشور و مرکز ملی فرآوری آبزیان، در زمینه تولید و صادرات خوب بدرخشد. اما لازم است از تمامی پتانسیل‌های بالقوه و بالفعل شیلات برای پرورش آبزیان، استفاده از سرمایه گذاران برای ارتقاء آبزی پروری و همچنین توسعه مکانیزاسیون در ابعاد مختلف حوزه‌ی شیلات در استان استفاده کند.
عقب ماندگی گیلان
مسوولان شیلات گیلان در آمارهای خود اعلام می‌کنند:« در شش هزار و ۸۱ مزرعه پرورش ماهی استان به مساحت ۲۷ هزار و ۱۶۳ هکتار مقدار ۵۰ هزار تن انواع ماهیان پرورشی گرمابی ، سردابی و خاویاری تولید می شود» ، در حالیکه براساس آمار سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور، مجموع تولید ماهیان گرمابی و سردابی در ۴۵۹۲ مزرعه‌ی پرورش ماهی گیلان ۷ هزار و ۲۹۴ تن است. علاوه بر این گفت و گوهایی که مدیران این سازمان در سالهای اخیر در گفت و گو با خبرگزاری رسمی ایرنا انجام داده‌اند از پیشرو بودن گیلان در بخش آبزی پروری و کسب رتبه نخست خبر می‌دهند، اما آمار و ارقام نشان می‌دهند گیلان در این زمینه رتبه سوم را در کشور داراست. بنا بر آمار اکنون استانهایی مانند مازندران، خوزستان، هرمزگان، لرستان و… در بخش پرورش انواع ماهی پیشتاز هستند و گیلان با دارا بودن سابقه ۱۰۰ ساله در حوزه شیلات و ۵۰ ساله در حوزه‌ی آبزی‌پروری نتوانسته از توان اقلیمی و سابقه علمی و فنی خود بهره لازم را ببرد.
با این حال مدیرکل شیلات گیلان افزایش مصرف سرانه‌ی ماهی در سبد خانوار، کارآفرینی در این حوزه و افزایش شمار کسانی که به طور تجربی و با آموزش اقدام به آبزی پروری کرده‌اند را از دستاوردهای حوزه شیلات نام می‌برد و می‌گوید: تولید ماهی نسبت به زمان پیش از انقلاب بیش از ۱۰ برابر رشد داشته است.
«عظیم مدبری» تولید ماهی خاویاری را یکی از اقدامات مهم حوزه شیلات پس از انقلاب عنوان می‌کند و می‌افزاید: پیش از انقلاب استخراج خاویار فقط به شکل صید ماهی از دریا بود اما اکنون در پرورش ماهیان خاویاری یکی از ارکان اصلی کشور هستیم و بیش از یک تن خاویار در گیلان تولید می‌شود.
به گفته‌ی این مقام مسؤول، از ابتدای سالجاری تاکنون ۱۲ طرح آبزی پروری شامل پرورش ماهیان گرمابی و سردابی و خاویاری با مجموع ظرفیت ۳۴ تن به بهره برداری رسیده است.
مدبری، با بیان اینکه سال گذشته ۶۳۰ هزار دلار معادل ۱۰ میلیارد تومان خاویار پرورشی استان گیلان به خارج کشور صادر شده است، می‌گوید: ۹۰۰ کیلوگرم خاویار پرورشی به ارزش کیلویی ۷۰۰ دلار در سال گذشته به کشورهای فرانسه، جمهوری آذربایجان، ارمنستان و روسیه صادر شد. در حوزه اشتغال هم ۱۲ هزار شغل مستقیم، ۳۶ هزار شغل غیر مستقیم ایجاد شد و مجموعا ۵۰ هزار نفر شاغل در این عرصه و در بخش شیلات مشغول به فعالیت هستند.
به گفته‌ی مدبری سال گذشته صادرات خاویار پرورشی استان به ارزش ۶۳۰ هزار دلار بوده است. همچنین ۴۰ درصد مزارع پرورش ماهی خاویاری در گیلان قرار داد.
آمارها ۴۰ درصد بیشتر از میزان واقعی است
اما کارشناسان حوزه‌ی شیلات نظر دیگری دارند و معتقدند گیلان می‌توانست عملکرد بهتری در حوزه شیلات داشته باشد. دکتر «سیدحامد موسوی»، عضو هیأت علمی دانشگاه گیلان در رشته شیلات، گیلان را از استان‌های باسابقه در تولید آبزی پروری و صیادی می‌داند و می‌گوید: وجود دریا، رودخانه سفید رود و تالاب انزلی و نیز آب بندان‌هایی که از گذشته وجود داشته است موجب شد ما در این زمینه ورود کنیم و مستعد آبزی پروری باشیم. همچنین دانشگاه‌های گیلان که در زمینه شیلات پیشگام بودند به توسعه‌ی این حوزه کمک کردند.
این آمارها بیشتر حالت ساختگی دارد و دست کم ۴۰ درصد بیشتر از حالت واقعی است، زیرا با بررسی میدانی که ما از کارگاه‌های آبزی پروری انجام داده ایم متوجه شدیم بسیاری از این آمارها بر اساس صدور مجوزهاست.
موسوی با بیان اینکه اقلیم گیلان مناسب پرورش ماهیان گرمابی و خاویاری است می‌گوید: گیلان در کنار بازار روسیه که مصرف کننده بزرگ خاویار است قرار دارد و پتانسیل بسیار خوبی برای افزایش صادرات دارد و ما می‌توانستیم از نظر اقتصادی قطب ماهی خاویاری در کشور باشیم اما در این بخش هم آن‌طور که باید اقدامی انجام نشده است.
افزایش بهره‌وری از استخرهای خاکی و آب‌بندان‌ها از عوامل افزایش تولید ماهی است. با این حال ادامه‌‌ی روش‌های سنتی آسیب دیگری است که در این حوزه مطرح می‌شود. میزان تولید ماهی در هر هکتار از استخرهای خاکی گیلان ۴ تن است و با میانگین جهانی فاصله زیادی دارد.
وی درمورد آمارهای شیلات گیلان در حوزه آبزی پروری می‌افزاید: این آمارها بیشتر حالت ساختگی دارد و دست کم ۴۰ درصد بیشتر از حالت واقعی است، زیرا با بررسی میدانی که ما از کارگاه‌های آبزی پروری انجام داده ایم متوجه شدیم بسیاری از این آمارها براساس صدور مجوزهاست؛ یعنی آمار تولید بر اساس مجوزی است که به هر واحد تولید ماهی می‌دهند و بسیاری از این افراد موفق به تولید نمی‌شوند، اما شیلات همچنان اعلام می‌کند ما افزایش تولید داریم.
مکانیزاسیون استخرهای خاکی
افزایش بهره‌وری از استخرهای خاکی و آب‌بندان‌ها از عوامل افزایش تولید ماهی است. با این حال ادامه‌‌ی روش‌های سنتی آسیب دیگری است که در این حوزه مطرح می‌شود. میزان تولید ماهی در هر هکتار از استخرهای خاکی گیلان ۴ تن است و با میانگین جهانی فاصله زیادی دارد. «بهرام فلاحتکار» استاد گروه رشته شیلات دانشکده منابع طبیعی دانشگاه گیلان در این باره به ما می‌گوید: گیلان در بحث آبزی پروری نیاز به تجهیزات لجستیکی خاص دارد، اما در خیلی از مناطق استخرهای خاکی وجود دارند که به صورت خانوادگی و با مساحت‌های کوچک و سنتی کار می‌کنند. اگر این استخرها به صورت مکانیزه کار کنند، قطعا رشد و توسعه بیشتری خواهند داشت. در بسیاری از کشورها استخرهای خاکی ۱۰ تن تولید در هر هکتار دارند که البته با تجهیزات خاص و گونه‌های مختلف اقدام به تولید می‌کنند، این نشان می‌دهد در استانی مانند گیلان نیز باید از گروه متخصص و روش‌های نوین و تجهیزات خاص استفاده شود.
بی توجهی به آب بندان ها
فلاحتکار با بیان اینکه یکی از دلایل رشد استانی مانند مازندران در رونق آبزی پروری، استفاده‌ی بهینه از آب بندان‌ها است، می‌گوید: ما حدود ۸ هزار آب بندان در گیلان داریم که استفاده‌ی مناسبی از آن نمی‌شود، اما میزان تولید در مازندران با استفاده از تمایل افراد محلی و مشارکت متخصصان افزایش یافته است. اگر از هر ۸ هزار آب بندان گیلان استفاده و در هر هکتار حدود ۵/۱ تن ماهی پرورش داده می‌شد، آمار در این بخش به ۱۲ هزار تن می‌رسید.
این استاد دانشگاه در خصوص تولید ماهیان خاویاری نیز وضعیت گیلان را نامناسب می‌داند و می‌گوید: در بحث خاویار هم اگر به خود نجنبیم دیگر استان‌ها از ما گوی سبقت را خواهند ربود. چنانکه اکنون بزرگترین مزرعه ماهیان خاویاری منطقه در ساری قرار دارد و تولیدش هم بسیار بالاست. اکنون بسیاری از کارگاه‌های بازسازی ذخایر ماهی خاویاری وضعیت بسیار نامناسبی دارند و حمایتی از آنها نمی‌شود و حتی ممکن است در یکی دو سال اخیر بسیاری از آنها تعطیل شوند. بنابراین مجموعه تلاشی که اکنون باعث شده صادرات خاویار رونق داشته باشد محصول کار همین کارگاه‌هاست و اگر از آنان حمایت نشود باعث می‌شود راندمان پایین تولید ماهی خاویاری در گیلان به صورت دو چندان خودش را نشان بدهد.
صادرات سخت برای تولیدکنندگان خاویار
مشکلات تولید و پرورش ماهی در زمان‌های مختلف متفاوت بوده است. در مقطعی کمبود بچه‌ماهی خاویاری وجود داشت و پرورش‌دهندگان متناسب با وسعت مزرعه‌شان بچه‌ماهی دریافت نمی‌کردند. اکنون بخش خصوصی توانمند شده و خودش می‌تواند بچه‌ماهی تولید کند اما مشکلی که الان بر سر راه آنها وجود دارد، مشکل فروش است.
وقتی تولیدکننده ضرر کند کار را تعطیل می‌کند و قطعا تولید خاویار هم کاهش می‌یابد. ما تمام امکاناتی که منجر به افزایش تولید می‌شود را در اختیار داریم فقط تنها عاملی که ممکن است تولید را کاهش دهد گرانی نهاده‌های تولید و به فروش نرفتن تولیدات است.
در این زمینه «محمدحسین طلوعی» یک فعال تولید کننده ماهی خاویاری در گیلان به مرور می‌گوید: قیمت ماهی خاویاری به طور زنده الان کیلویی ۷۰ هزار تومان است که تقریبا سه دلار می‌شود و این موضوع برای تولید کننده اصلا توجیه ندارد. زیرا غذای ماهی کیلویی ۲۰ هزار تومان است و عملا تولید، توجیه اقتصادی ندارد. مگر اینکه مرزها باز شوند و این ماهی‌ها صادر شوند و گرنه مردم که توان خرید ندارند. در بحث خاویار هم به همین شکل است. چون چینی‌ها در بازار جهانی وارد شده‌‌اند دیگر فروش خاویار در بازارهای جهانی هم به صرفه نیست. الان تنها گونه ماهی خاویاری ایران که در بازار اروپا خواستار دارد ماهی بلوگا است که چینی‌ها ندارند. قیمت آن حدودا ۵۰۰ یورو است که البته در این بخش هم چون پرورش دادن این گونه بیش از ده سال زحمت دارد، برای تولیدکننده چیزی نمی‌ماند.
وی در مورد وضعیت کارگاه‌های تولید خاویار هم می‌گوید: الان همه راکد‌ند، همه مشکل دارند و هیچکس نمی‌توانند ماهی‌ها را بفروشند. شیوع کرونا هم مزید بر علت شد و به هیچکسی رحم نکرد. شیلات هم کمکی به تولیدکننده‌ها نکرد چرا که خودش از لحاظ مالی نیازمند کمک است.
به گفته‌ی این فعال عرصه آبزی پروری گیلان، وقتی تولیدکننده ضرر کند کار را تعطیل می‌کند و قطعا تولید خاویار هم کاهش می‌یابد. ما تمام امکاناتی که منجر به افزایش تولید می‌شود را در اختیار داریم فقط تنها عاملی که ممکن است تولید را کاهش دهد گرانی نهاده‌های تولید و به فروش نرفتن تولیدات است. پس بهتر است دولت، بیاید یک قیمت پایه تعیین کند تا هرکس دوست دارد تولیداتش را بفروشد.
به فروش نرفتن خاویار
از لحاظ حجم و فروش خاویار در حال حاضر چین ۱۰۰ تن خاویار تولید و صادر می‌کند اما ایران با ۴ تن صادرات خاویار مقام ۱۵ م در دنیا رادارد. این حجم کمی از بازار فروش دنیاست اما از نظر کیفیت خاویار ایران جزو درجه اول هاست.
در این زمینه، سوارزاده مدیربازرگانی شرکت میراث خاویار کاسپین ایرانیان به مرور بیان می‌کند: به فروش نرفتن خاویار ایران به دلایلی چون تحریم‌ها موجب خراب شدن آن می‌شود. چون خاویار را نمی‌شود به شکل فریز درآورد و اگر خراب شود تولید کننده باید چند سال زحمت بکشد و آن را به دست بیاورد. قیمت نهاده‌های ماهی به قیمت یورو و دلار است و به همین دلیل هزینه‌ی تولید ماهی خاویاری و استحصال خاویار از آن، بسیار بالاست. همچنین عدم ارتباط بانکی دیگر مشکل ماست و مشتریان ما نمی‌توانند از دنیا برای پرداخت بانکی است. دوم عدم ایجاد ال سی است. LC اعتبار اسنادی بین صادرکننده و وارد کننده است تا بتواند تا حدی ریسک‌های بین آنان را پوشش دهد. این امر چون ارتباطات بانکی نداریم ممکن نیست. سومین مورد بحث بیمه صادرات خاویار است. مورد دیگر این است که بحث ارتباط پستی جهانی هم در کشور ما قطع است. در ارتباط پستی جهانی شما می‌توانی مثلا ۵۰ گرم خاویار را تحویل مشتری دهی به این شیوه می‌گویند حمل سرد برای ارسال نمونه خاویار برای مشتری. همه جای دنیا امکانات ارسال پست دارند و خاویار را از شرکت گرفته و به شرکت خریدار می‌دهند. بحث بعدی مشکل بازگشت ارز است و به مشتریان خارجی اعلام می‌کنیم برای خرید از داخل یک نماینده پیدا کرده و به من پول ریالی بدهد تا ما کالا را برایشان ارسال کنیم.
با این تفاسیر به نظر می‌رسد متولیان دولتی حوزه شیلات و خصوصا دولت با اجرای برنامه‌های مدون هم با کاهش هزینه نهاده‌های تولید موجب رونق تولید آبزی پروری، افزایش تولید و صادرات آن شده و نیز با حمایت از سرمایه گذاران راه‌های صادرات آن را تسهیل کنند. خصوصا این مهم در استانهایی که مستعد آبزی پروری هستند زمینه ساز ایجاد شغل و درآمد برای قشر جوان می‌شوند. اما نیاز به‌اندک حمایت‌های استانی برای تجهیز و مدرن کردن کارگاه‌ها و مزارع پرورش ماهی و نیز استفاده از تخصص کارشناسان حوزه شیلات دارد.
در غیر این صورت کاهش تولیدات و از دست رفتن فرصت‌های آبزی پروری و چایگاه گیلان در این عرصه متصور خواهد بود.
