فرصت های بالقوه یا تهدیدهای خاموش؛ کدام غالب می شود؟

امروزه بحث درباره جمعيت، بدون توجه به سه بعد مرتبط با آن (اندازه، فضا و زمان) بي‌معنا خواهد بود. سياستگذاري در مورد جمعيت، ضرورت پرداختن به مشخصات فضايي و كالبدي رشد جمعيت را انكارناپذير مي­كند، چرا كه پيامدهاي ناشي از جمعيت از مكاني به مكان ديگر و از زماني به زمان ديگر، متفاوت است. همچنين، در بحث­هاي پيرامون جمعيت، بايد بر شرايط سياسي، اجتماعي، فرهنگي، تاريخي و اقتصادي تمركز شود. يكي از اين موارد، پيدايش شهرها است. در چند سده اخير، شهرها به تدريج، به صورت پهنه­هاي عمده، پذيراي سرريز چمعيت بوده اند.

نرخ شهرنشيني شماري از كشورها كه در سده بيستم، متجاوز از 50 درصد بود، اين فكر را به ذهن متبادر کرد كه بشر به شهرها، به عنوان مكان هايي براي كار و تفريح با سرعتي بيش از آنچه تاكنون تجربه كرده بود، مي­نگرد. در نتيجه، شهرها، تبديل به عرصه­هايي مي­شوند كه پويايي جمعيت درآن ها به نمايش گذاشته­ شده اند(كريستوفر، 1391: 35).

میزان رشد جمعیت گیلان در تمامی دوره‌های سرشماری( از سال 1335 تا 1395) بسیار پایین‌تر از سطح کل کشور بوده و این تفاوت همواره رو به افزایش بوده است. بر اساس آخرین سرشماری در سال 1395 میزان رشد جمعیت کشور سه برابر میزان رشد جمعیت استان گیلان بوده است.

آگاهی از ترکیب جمعیت، نحوه پراکنش فضایی و روند تحولات آن در هر کشور، منطقه و نقطه سکونتگاهی، شالوده هر نوع برنامه ریزی، تصمیم و کنش در جهت نیل به رشد و توسعه همه جانبه است و دولت ها، مدیران و برنامه ریزان با اتکاء به این آمار و ارقام قادر می­گردنـد تـا برنامه های خرد و کلان توسعه اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، کالبدی و حتی سازمان اداری کشور یا منطقه را سامان دهند. از همین رو، ارایه تصویری از موضوعات جمعیتی (اعم از نرخ رشد جمعیت، سهم جمعیتی، نسبت جنسی، بعد خانوار، تراکم جمعیت، ساخت سنی جمعیت، نرخ شهرنشینی، مهاجرت و غیره) در استان گیلان با واقع نمایی و دور از هرگونه یکجانبه نگری از دریچه آمار و شاخص‌های کمی، راهگشاست. تصویری که به روشنی، بیانگر نکات مثبت و منفی باشد. برای این منظور از روش توصیفی- مقایسه ای استفاده شده است به طوری که هم آخرین وضعیت استان در زمینه های جمعیتی توصیف شود و هم با وضعیت سایر استان های کشور، مورد مقایسه قرار گیرد. در بعضی مواقع، وضعیت استان گیلان با متوسط کشوری شاخص ها، مقایسه می­شود. در مورد موضوعاتی مانند سالمندی و مهاجرت، سطح مقایسه به شهرستان می­رسد و شهرستان های 16 گانه( تا سال 1400) بر اساس آخرین آمار و اطلاعات مقایسه می شوند آمار و اطلاعاتی که در این مقاله ارایه می شود، بر اساس داده های مربوط به سرشماری ها، سالنامه­ها و آمارنامه ها در سطح کشور و استان می باشد.

متوسط نرخ رشد جمعیت گیلان و کشور

استان گیلان کمتر از یک درصد از خاک و بیش از 3 درصد از جمعیت کشور را به خود اختصاص داده و پس از استان‌های تهران و البرز بیش‌ترین میزان تراکم جمعیت (180 نفر در کیلومتر مربع) را در میان استان‌های کشور در سال 1395 دارد. این در حالی است که میزان رشد جمعیت گیلان در تمامی دوره‌های سرشماری( از سال 1335 تا 1395) بسیار پایین‌تر از سطح کل کشور بوده و این تفاوت همواره رو به افزایش بوده است. بر اساس آخرین سرشماری در سال 1395 میزان رشد جمعیت کشور سه برابر میزان رشد جمعیت استان گیلان بوده است.

 

متوسط نرخ رشد جمعیت استان ها

جدول زیر، نرخ رشد جمعیت در فاصله سال های 90 تا 95 را در همه استان های کشور نشان می دهد، بر اساس آن، گیلان در ردیف استان های آخر از حیث رشد جمعیت قرار دارد و رتبه 25 را از بین 31 استان، به خود اختصاص داده است. طی این سال ها نرخ رشد جمعیت در گیلان به رقم 0.4 رسیده و ادامه این روند منجر به عدم رشد یا رشد منفی خواهد شد.

سهم استان ها از جمعیت کشور

همان گونه که در جدول زیر دیده می شود، سهم استان از جمعیت کشور در سال 1390 برابر با 3.3 درصد بود که این رقم به 3.17 درصد در سال 95 کاهش یافته است. با این حال، از نظر سهم جمعیتی از کل جمعیت کشور، گیلان حایز رتبه 12 است. با توجه به این که بیش از سه درصد جمعیت کشور در کمتر از یک درصد از وسعت آن سکونت دارند، این نکته ، گویای تمرکز بالای جمعیتی در استان گیلان دارد.

 

بعد خانوار به تفکیک استان ها

در حالی که میانگین بعد خانوار در کشور در سال 1395 برابر با 3/3 نفر می باشد، بعد خانوار در گیلان 3 نفر
می باشد. استان گیلان با این مقدار، حایز پایین­ترین میانگین بعد خانوار در بین استان های کشور است.

نرخ مشارکت اقتصادی استان گیلان (اعم از مردان و زنان) در سال 1400 برابر با 45.2 درصد است و حدود 4 درصد بیشتر از کشور است. با این که نرخ بیکاری در استان مانند کشور 9.2 درصد است. اما نرخ بی کاری مردان استان بیشتر از کشور، اما نرخ بی کاری زنان کمتر از سطح کشور است

نسبت جنسی استان ها

در حالی که نسبت جنسی در کشور در سال 1395 برابر با 103 نفر مرد به 100 نفر زن می باشد، این نسبت در گیلان، 100 نفر می باشد که حایز پایین ترین نسبت جنسی در بین استان های کشور است.

شاخص‌هاي عمده نيروي كار استان و کشور

نرخ مشارکت اقتصادی استان گیلان (اعم از مردان و زنان) در سال 1400 برابر با 45.2 درصد است و حدود 4 درصد بیشتر از کشور است. با این که نرخ بیکاری در استان مانند کشور 9.2 درصد است. اما نرخ بی کاری مردان استان بیشتر از کشور، اما نرخ بی کاری زنان کمتر از سطح کشور است. بیکاری 15 تا 24 ساله ها ( اعم از مردان و زنان) در گیلان حدود 7 درصد بیشتر از کشور و معادل 30.9 درصد است. سهم جمعیت دارای اشتغال ناقص هم در گیلان به رقم 10.6 درصد رسیده که 0.4 بیشتر از مقدار کشوری شاخص را نشان می دهد. سهم اشتغال استان در بخش های خدمات، صنعت و کشاورزی، به ترتیب معادل 48 ، 27.1 و 24.9 درصد است.

بر اساس نمودار زیر، فرصت پنجره جمعیتی تا سال 1415 بر روی گیلان گشوده است و می توان از این فرصت بالقوه استفاده کرد و به اصطلاح سود جمعیتی برد. به این ترتیب، سال­های پیش­رو بهترین زمان برای هر گونه برنامه­ریزی تلقی شده و در صورت بهره­برداری مناسب و بهینه می­تواند زمینه رشد اقتصادی را برای کشور فراهم آورد.

ساختار سنی جمعیت

تحولات ساختار سنی جمعیت از جمله تورم جوانی جمعیت و افزایش جمعیت در سنین فعالیت، منجر به “فرصت طلایی” یا “پنجره جمعیتی  ” در دهه اخیر شده است. بهره­گیری از این فرصت جمعیتی می­تواند به افزایش تولید، بهره­وری و پس­انداز منجر شود و نتایج ارزشمندی  از جمله “سود جمعیتی” را به دنبال داشته باشد. هر گاه در جامعه‌ای حداقل ۷۰ درصد از جمعیت در بازه سنی ۱۵ تا ۶۴ سال( سنین فعالیت و کار) باشند، به اصطلاح، آن جامعه در فرصت پنجره جمعیتی تعریف می شود. بر اساس نمودار زیر، فرصت پنجره جمعیتی تا سال 1415 بر روی گیلان گشوده است و می توان از این فرصت بالقوه استفاده کرد و به اصطلاح سود جمعیتی برد. به این ترتیب، سال­های پیش­رو بهترین زمان برای هر گونه برنامه­ریزی تلقی شده و در صورت بهره­برداری مناسب و بهینه می­تواند زمینه رشد اقتصادی را برای کشور فراهم آورد.

 بررسی جمعیت استان بر حسب گروه­های عمده سنی، تغییرات قابل ملاحظه­ای در ساختار سنی جمعیت را نشان می­دهد. بر اساس جدول زیر، در سال 1365 بیش از 40 درصد جمعیت استان را افراد 14-0 ساله تشکیل می­دادند اما در سال 1395، سهم این گروه سنی از جمعیت استان به حدود 18 درصد کاهش یافته است. طی این مدت، نسبت جمعیت 64-15 ساله حدود 18 درصد افزایش یافته است و جمعیت سالمند (65 ساله و بیش­تر) از 3/3 درصد به 9/8 درصد رسیده است.

 نسبت شهرنشینی و روستانشینی

در تمام سال‌های سرشماری، نسبت شهرنشینی جمعیت استان گیلان همیشه کمتر از کل کشور بوده؛ اما رشد بیشتری نسبت به کل کشور داشته است؛ چرا که در سال‌های 95-1355 نسبت شهرنشینی استان 34.1 درصد رشد داشته و در مقایسه با کشور از 7.1 درصد رشد بالاتر برخوردار بوده است. نسبت شهرنشینی استان در سال‌های سرشماری 55، 65، 75، 85، 90 و 95 به ترتیب برابر با 2/29، 7/37، 8/46، 9/53، 3/60  و 3/63 درصد بوده است.

نسبت شهرنشيني در شهرستان‌های استان نشان می‌دهد كه شهرستان بندر انزلی در فاصله سال‌های 95- 1365 بالاترين نسبت شهرنشيني را داشته است و اين نسبت از 78 درصد در سال 1365 با افزايش حدوداً 7 درصد به 5/84 درصد در سال 1390 و 3/85 درصد در سال 1395رسيده است و از اين نظر رتبه اول را در استان داشته است. در سال 1395، شهرستان رشت به‌عنوان مركز استان بعد از شهرستان بندر انزلی با 2/78 درصد نسبت شهرنشيني در رتبه دوم قرار دارد.

 تراکم جمعیت استان ها

بر اساس  جدول زیر، میانگین تراکم جمعیت در کشور در سال 1395 برابر با 1/49 نفر به ازای هر یک کیلومتر مربع می باشد، این رقم در گیلان، 2/180 نفر است که نشان می دهد گیلان بعد از تهران و البرز، پرتراکم ترین استان ( با رتبه سوم) در بین استان های کشور است.

نوع واحدهای مسکونی استان­ها و هزینه مسکن

یکی از مواردی که پس از بحث تراکم جمعیت، باید به آن پرداخت، مقایسه نوع واحدهای مسکونی در بین استان های کشور است، در جدول تراکم واحدهای مسکونی مشاهده می شود که گیلان حایز رتبه نهم واحدهای مسکونی آپارتمانی در بین 31  استان  است.

هزینه خالص مسکن به کل هزینه های خانوار شهری در استان گیلان، معادل 37.2 درصد است که بالاتر از میانگین کشوری( عدد 36 درصد) این شاخص می­باشد. همچنین بعد از استان­های تهران، البرز، همدان و فارس، دارای بالاترین میانگین است و در رتبه پنجم قرار دارد.

 

در سال 1400، هزینه خالص مسکن به کل هزینه های خانوار شهری در استان گیلان، معادل 37.2 درصد است که بالاتر از میانگین کشوری( عدد 36 درصد) این شاخص می­باشد. همچنین بعد از استان­های تهران، البرز، همدان و فارس، دارای بالاترین میانگین است و در رتبه پنجم قرار دارد.

سهم استان­ها از کل مهاجرت های کشور

بر اساس جدول زیر، سهم استان گیلان از کل مهاجرت های صورت گرفته در فاصله زمانی بین سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 90 تا سرشماری 95، معادل  6/0- کاهش یافته است. در سال 95 گیلان 3.5 درصد از  مهاجرت های کشور را به خود اختصاص داده است.

 وضعیت مهاجرت در استان گیلان

به لحاظ کل مهاجرت خالص(اعم از مهاجرت درون استانی، بین استانی و  مهاجرت خارج از کشور)  استان گیلان دارای مهاجرت خالص مثبت است و از این لحاظ در بین استان های کشور، رتبه نهم را به خود اختصاص داده است اما به لحاظ مهاجرت از استان های دیگر، رتبه ششم را دارا است.

 وضعیت مهاجرت به تفکیک شهرستان­های استان گیلان

طی سال های 90 تا 95 خالص مهاجرت در بیشتر شهرستان های استان گیلان، خالص مهاجرت منفی شده و به این معنا است که این شهرستان ها مهاجر فرست هستند. در این مدت، فقط شهرستان های رشت، لاهیجان، بندر انزلی، لنگرود، آستانه اشرفیه و صومعه سرا دارای مهاجرت خالص مثبت و مهاجرپذیر بودند که به ترتیب از بیشترین تا کمترین خالص مثبت مهاجرت را به خود اختصاص دادند.

 ساختار سنی مهاجران وارد شده به گیلان

طی دوره 95-90 گروه سنی میانسالان با 82471 نفر( معادل 52.2 درصد) بیشترین سهم  را در مهاجران داشته اند و سپس جوانان با 30639 نفر( معادل 19.4 درصد) در رتبه بعدی قرار دارند. از نظر نسبت جنسی مهاجران، در گروه جوانان، سهم مهاجرت زنان، بیش تر از مردان بوده است، اما در سایر گروه ها، اغلب مهاجران را مردان تشکیل می دهند.

گیلان سالخورده‌ترین جمعیت را در میان استان‌های کشور دارد. آمار حاصل از سرشماری‌های 1385، 1390 و 1395 مؤید این امر است. در دهه‌های آینده میزان سالخوردگی استان نه تنها شدید‌تر خواهد شد بلکه فاصله میزان سالخوردگی استان گیلان با متوسط کشوری نیز افزایش خواهد یافت

وضعیت سالمندی در گیلان

گیلان سالخورده‌ترین جمعیت را در میان استان‌های کشور دارد. آمار حاصل از سرشماری‌های 1385، 1390 و 1395 مؤید این امر است. در دهه‌های آینده میزان سالخوردگی استان نه تنها شدید‌تر خواهد شد بلکه فاصله میزان سالخوردگی استان گیلان با متوسط کشوری نیز افزایش خواهد یافت در سال‌های آینده با ورود نسل انفجار جمعیت دهه 1360 به دوران سالخوردگی میزان سالخوردگی تمامی مناطق کشور از جمله استان گیلان تشدید خواهد شد.

بر اساس جدول زیر می توان گفت در سال 85، نسبت سالمندان استان گیلان به کل جمعیت استان 10 درصد بوده است که با 1.5 درصد افزیش به 11.5 درصد در سال 1390 رسیده است. در حالی که نسبت سالمندی کشور در سال های 85 و 90 به ترتیب7.3 و 8.2 درصد بوده است. این بدان معناست که سالمندی جمعیت در گیلان به طور متوسط، حدود 3 درصد بیشتر از کشور است. مقایسه استانی هم گویای آن است که گیلان، سالمندترین استان کشور است. نکته دیگر این است که نسبت سالمندی استان از سال 85 تا 90 هم در شهر و هم در روستا، افزایش یافته است، اما جمعیت و نسبت سالمندی در روستا هم در سال 85 و هم در سال 90 بیشتر از شهر است. بر اساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 95 ، نسبت سالمندی گیلان ، به 13.2 درصد هم رسیده است، در حالی که میانگین کشوری سالمندی 9.2 درصد از کل جمعیت است. برای اولین بار در 6 دهه اخیر، درصد سالمندان روستایی کشور نسبت به سالمندان شهری، حدود 4 درصد کاهش یافته است. در حالی که در استان گیلان نسبت سالمندی روستایی همواره بیشتر از شهر است و در سال 95، نسبت سالمندی روستایی 4 درصد از سالمندی شهری بیشتر است.

استان گیلان با دارا بودن 13.2 درصد جمعیت 60 ساله و بیشتر، سالمندترین استان کشور، محسوب می شود.

وضعیت سالمندی به تفکیک شهرستان­های استان گیلان

از بین شهرستان های استان گیلان، از نظر درصد سالمندی جمعیت، شهرستان های املش، رودسر و لاهیجان به ترتیب حایز رتبه های اول تا سوم سالمندی هستند شهرستان های تالش و آستارا  با رتبه های 16 و 15 در رتبه های آخر سالمندی قرار دارند.

توزیع میزان باروری استان­ها

نقشه زیر، توزیع میزان باروری را در استان های مختلف نشان می دهد. استان گیلان با باروری 2/1 از پایین ترین باروری در بین استان ها برخوردار است.

بررسی آمارهای سرشماری های مختلف نشان می دهد که توزیع فضایی جمعیت در سکونت‌گاه‌های شهری و روستایی استان گیلان از تعادل و توازن برخوردار نمی باشد.

 

 جمع بندی

روند تحولات جمعیت در سه دهه گذشته نشان می دهد که از نظر پراکنش و اندازه، جمعیت استان گیلان نسبت به کشور از افزایش نسبی پایین تری برخوردار بوده و گذار از انتقال جمعیتی مدرن آن سریع تر رخ داده است.

نرخ رشد جمعیت سالانه استان همواره از کشور پایین تر بوده و در حال حاضر به کمتر از یک سوم کشور رسیده است. با ادامه این روند، نرخ رشد جمعیت به سوی عدد صفر، میل می کند و می تواند چالش بزرگی در تجدید نسل های آتی استان باشد

این امر موجب گشته که همواره سهم جمعیت آن از کشور کاهش یابد. با وجود اینکه جمعیت شهری استان روند صعودی را طی کرده؛ ولیکن نسبت شهرنشینی استان همواره از کشور پایین تر است. از ویژگی‌های پراکنش جمعیت در استان می‌توان به نامتوازن‌تر شدن پراکنش فضایی جمعیت در استان و افزایش شکاف سهم جمعیتی شهرستان‌ها اشاره کرد.  بررسی آمارهای سرشماری های مختلف نشان می دهد که توزیع فضایی جمعیت در سکونت‌گاه‌های شهری و روستایی استان گیلان از تعادل و توازن برخوردار نمی باشد. شهرستان‌های واقع در ناحیه جلگه ای سهم جمعیت بالاتری به خود اختصاص داده و شهرستان‌های واقع در ناحیه کوهستانی جنوب سهم کمتری دارند. در این میان، شهرستان رشت بیش از 46 درصد جمعیت شهری و 22.4 درصد جمعیت روستایی استان را به خود اختصاص داده و این در حالی است که سهم جمعیت شهری شفت به 1 درصد هم نمی رسد.

از طرفی، نرخ رشد جمعیت سالانه استان همواره از کشور پایین تر بوده و در حال حاضر به کمتر از یک سوم کشور رسیده است. با ادامه این روند، نرخ رشد جمعیت به سوی عدد صفر، میل می کند و می تواند چالش بزرگی در تجدید نسل های آتی استان باشد. میانگین و میانه سنی جمعیت نیز در استان در حال افزایش است و بر اساس سرشماری سال 1395، میانگین سنی زنان و مردان در نقاط شهری کمتر از روستاها می باشد. این اختلاف در خصوص زنان، چشمگیرتر است. همچنین روند افزایش میانگین سنی در جامعه روستایی از شدت بیشتری نسبت به جامعه شهری برخوردار است که دلیل عمده آن را مهاجرت نیروهای جوان از نقاط روستایی به نقاط شهری تشکیل می دهد.

بر اساس درصد جمعیت در سن فعالیت و اشتغال، (مطابق با معیارهای سازمان ملل) می­توان گفت، گیلان در وضعیت پنجره فرصت جمعیتی قرار دارد. این شرایط در فرایند انتقال جمعیتی و به دنبال کاهش موالید در گیلان ایجاد شده است و این استان در دوران «طلایی جمعیتی» قرار دارد. در حال حاضر، اصلی­ترین مساله جمعیتی گیلان، ایجاد زمینه­های لازم برای استفاده بهینه از جمعیت بالقوه فعال در جهت ارتقای رشد اقتصادی و بهبود رفاه است که در حال حاضر استفاده از این ظرفیت، به صورت بالفعل وجود ندارد.

تجربه کشورهای پیشرو در استفاده از پنجره فرصت جمعیتی و ایجاد سود جمعیتی نشان می­دهد که از یک طرف، پنجره فرصت جمعیتی منجر به رشد اقتصادی سریع و ارتقای سطح زندگی در جامعه شده است و از سویی دیگر، جمعیت سالمند این کشورها که به دنبال پنجره جمعیتی، افزایش می­یابد، نه تنها باری بر دوش این کشورها نیست بلکه این جمعیت در سایه پس­انداز و سرمایه­گذاری مناسب، توانسته­اند درآمدی بیشتر از هزینه­هایشان داشته باشند و به افزایش تولید و ایجاد ارزش افزوده، کمک کنند. در واقع، جریان ثروت در این جوامع از سالمندان به نسل­های بعدی آنهاست که از آن، تحت عنوان سود جمعیتی دوم، یاد می­شود. بنابراین استفاده بهینه از فرصت جمعیتی پیش آمده از یک سو، منجر به کاهش مشکلات جمعیت در دوران سالمندی و بازنشستگی و از سویی دیگر، باعث افزایش میزان ازدواج و باروری در کشور خواهد شد، همچنین از شدت مسایل و مشکلات جمعیتی مانند فقر و بیکاری، نابسامانی­های اجتماعی و مهاجرت قشر تحصیلکرده و جوان کشور، خواهد کاست.

اما آنچه كه به فرصت طلايي موسوم است، اگر با سياست گذاري درست، همراه نباشد و با كمبود منابع مالي، سرمايه گذاري، پس انداز و غیره، مواجه گردد نه تنها، فرصتي طلايي محسوب نمي گردد بلكه معضلي در پيش رو خواهد بود. زيرا در كشورهاي توسعه يافته، مرگ و مير و مواليد در مدت زمان طولاني، كنترل شد و همگام با رشد جمعيت واقع در سنين كار، سرمايه گذاري هاي لازم نيز صورت گرفت و چون نيروي كار به حد كافي وجود داشت، پس فرصتي طلايي محسوب شد. اما اين فرصت در كشورهاي در حال توسعه با مشكلات متعددي كه دارند، لزوماً فرصت طلايي به حساب نمي آيد.

در این مقاله، همچنین وضعیت شاخص های جمعیتی استان گیلان  در مقایسه با سایر استان ها، مورد بررسی قرار گرفت که مهم ترین نکات این مقایسه ها را نیز می توان  به شرح زیر خلاصه کرد:

ـ دارا بودن رتبه بیست و پنجم از بین 31 استان از نظر متوسط نرخ رشد جمعیتـ

ـ رتبه سی و یکم از نظر باروری

ـ رتبه سی و یکم از نظر میانگین بعد خانوار در بین استان ها

ـ رتبه سی و یکم از نظر نسبت جنسی در بین استان ها

ـ رتبه سوم از نظر تراکم جمعیت

ـ رتبه پنجم از نظر هزینه خالص مسکن

ـ رتبه ششم از لحاظ مهاجرپذیری از استان های دیگر

ـ رتبه اول از نظر سالمندی جمعیت

 

منابع:

• سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان گیلان( 1398 ) بررسی و نحلیل مهاجرت استان گیلان 95-1390 رشت: معاونت آمار و اطلاعات.
• سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان گیلان( 1400 ) سالنامه آماری استان گیلان سال 1399 رشت: معاونت آمار و اطلاعات.
• سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان گیلان( 1398 ) مطالعات آمایش سرزمین استان گیلان، رشت: گروه مشاور.
• كلود شاستلند، ژان؛ شنه، ژان كلود (1380)، جمعيت جهان، چالش‌ها و مسايل آن ـ جلد دوم ـ ترجمه سيد محمد سيدميرزايي، تهران: انتشارات دانشگاه شهيد بهشتي.
• كريستوفر، جي .بون؛ مدرس، علي(1391)، شهر و محيط زيست، ترجمه منوچهر طبيبيان، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم.
• مرکز آمار ایران( 1398) نتایج تفصیلی سرشماری نفوس و مسکن سال 1395، تهران.