عصرهنگام، لنج های صیادی لنگر می کشند و با بدرقه کاکایی ها راهی دریا می شوند. آنها در دل امواج پیش می روند تا در اعماق آب با تور و نور، ماهیان کوچکی که کیلکا نام دارند را صید کنند و با خود به ساحل بیاورند.
هوا که رو به تاریکی می گراید دیگر نوبت شناورهاست که دست به کار شوند. نور مانیکاها روشن می شود و به عمق حدود ۲۰ متری می رود. مانیکا نوعی لامپ است تا کیلکاها را به سوی خود جذب کند. پشت بندِ شناور، نوبت روشن شدن ۴ مانیکای تورهاست. ماهی ها درو آن ها جمع می شوند، وقت آن است که ۴ لامپ مانیکا خاموش و لامپ های تور روشن بماند و در کف حرکت کند. کار تمام شده است. وقت کشیدن تور به بالاست و بعد با هر بار بالاکشیدن آن چند هزار کیلو کیلکا صید می شود.
«قاسم» صیادی را از نوجوانی پیش پدرش آموخته و تا این سن که روی عدد ۶۰ است صیادی می کند. روزگاری نه چندان دور تعداد شناورها حدود ۱۲۰ تا هم بود اما اکنون می گوید به ۳۰ تا هم نمی رسد و اغلب فعالیت چندانی ندارند. به دست های ترک خورده خود که چون طناب تورهاست نگاه می کند و به دور دست ها خیره می شود. می گوید : می دانید خانم برکت از دریا رفته است. فقط کیلکا نیست. این وضعیت همه نوع ماهی هاست.
علت را که می پرسیم از روی تجربه می گوید به خاطر زیاد بودن شناورها و افزایش صید یا همینطور مراقبت نکردن از نسل کیلکاها در مقابل آبزیان مهاجم و یا عدم تکثیر مناسب در مکانی مناسب. لباس هایش بوی ماهی می دهد و ردّ آب دریا روی کلاه کاموایی سیاهش باقی مانده است. سرکارگر صدایش می کند:«قاسم امه ره دیرا بو»! از بعدازظهر روز قبل حرکت کرده و تمام شب را روی آب بوده اند. هوا که روشن می شود همه جیز را جمع می کنند و می روند و این تازه اول صبح است؛ وقتِ استراحت صیادان.
کم شدن صید کیلکاها
زندگی ساحل نشینان از دیرباز با دریا درهم آمیخته است و صید کیلکا بخشی از این زندگی است. اهالی شهرهای انزلی، کیاشهر، آستارا و.. به یاد دارند حدود دو دهه پیش لنج های بسیاری با تورهای مخروطی سفید، سپیده دم از دریا باز می گشتند و بوی زهمِ حجم انبوهی از کیلکاهای صید شده همراه با نسیم حوالی لنگرگاه می پیچید؛ بویی که هر چند نامطلوب بود اما از درآمد مناسب فعالان این حرفه خبر می داد و شهر نیز به چرخش چرخ اقتصاد عده ای از شهروندانش، دلخوش بود. آن روزها کمتر به این می اندیشیدیم که جمعیت کیلکاها همیشه همین اندازه نیست و بازسازی ذخایرش نیازمند توجه است. حالا تعداد شناورهای صید کیلکا کاهش پیدا کرده و کم شدنِ میزان صید، یکی از مهم ترین گلایه های صیادان کیلکا است.
بی تردید ارمغان کیلکاهای کوچک، رونقی بزرگ در اقتصاد است اما عواملی چون برداشت های بی رویه، شانه دار مهاجم، کم توجهی به موضوع مهم فرآوری ماهیان به مرور از تاثیر آنها برمعیشت ساحل نشینان کاسته است. زمانی افزایش تعداد شناورهای صید و صدور پیاپی مجوزها، انجام صید بدون اعمال مدیریت مطلوب به منظور بازسازی ذخایر و همچنین حضور شانه دار مهاجم از جمعیت کیلکاها کاست تا این که تعداد بسیاری از لنج های صید کیلکا با طرح تعدیل ازعرصه فعالیت کنار رفتند و اکنون تنها ۳۰ شناور صید کیلکا در گیلان مشغول به کار است. اما موضوع مهم دیگری که در این زمینه باید به آن توجه داشت، راه نیافتن کیلکا به فرهنگ غذایی مردم منطقه است. مردم از قیمت بالای ماهی هایی چون سفید، سوف، کپور و کفال گلایه دارند اما راغب نیستند از کیلکا با همه ارزش تغذیه ای بالا و قیمت مناسبتش بهره مند شوند. انتظار می رود تلاش برای بازسازی ذخایر کیلکا و فرآوری این گونه، همچنین راه یافتن کیلکا به فرهنگ غذایی مردم مورد توجه و اهتمام بیشتر متولیان ذی ربط قرار گیرد.
حکایت افزایش شناورهای صید
«اردشیر آب خاک دوست» که سالهاست به صید کیلکا می پردازد در گفت و گو با مرور اظهار می کند: من یکی از صیادان دام گستری بودم که سال ۱۳۷۰ وارد این حوزه شدیم. در آن زمان شیلات به هر ۱۷ نفر صیادِ دام گستر در ازای ابطال کارت عضویت در پره های صیادی یک شناور صید کیلکا می داد. اما بعدتر به هر ۱۰ نفر یک شناور تعلق گرفت. طی ۶ سال نخست وضعیت صید بسیار عالی بود. هر سال از فروردین تا اسفند ماه هزار تا هزارو دویست تن صید داشتیم اما با صدور مجوزهای بیشتر و افزایش شناورها بدون انجام کار کارشناسی مناسب، به مرور از میزان صید کم شد. زمانی ۱۱۸ شناور در اسکله های انزلی، کیاشهر و آستارا مشغول به فعالیت بودند و علاوه بر این حدود ۶۰ تا ۷۰ مجوز هم در دست مردم بود.
کاهش تدریجی ذخایر
حفظ ذخایر آبزیان نیازمند توجه ویژه بهره برداران و متولیان است. این عضو انجمن صنفی کیلکا می گوید: در مقطعی از زمان، تعدادی شناور جدید به جمع ما اضافه شدند. ما آن زمان کار را تعطیل کرده بودیم تا لاروها فرصت رشد داشته باشند اما صیادان شناورهای جدید با مراجعه به مدیر کل وقت شیلات، از ممانعت های صید گلایه کردند و خواستار بازگرداندن کارت های عضویت شان در شرکت های تعاونی پره شدند. در ادامه مجوز صید با وجود لارو بودن کیلکاها صادر شد و ما که حدود ۱۱۵ شناور بودیم، وارد دریا شدیم و به صید ماهی پرداختیم. در واقع برداشت هایی این چنین که نسبت به بازسازی ذخایر توجه لازم را نداشت سبب شد تا به تدریج شاهد کاهش ذخایر باشیم تا به امروز که در استان گیلان تنها ۳۰ شناور صید کیلکا مشغول به فعالیت است.
داستان صید کیلکا
حکایت صید کیلکا، شنیدنی است. آب خاک دوست با بیان این که در هر شناور از ۳ تا ۶ نفر کار می کنند، می گوید: فصل صید کیلکا از تیرماه تا پایان اسفند ماه است. نحوه صید به این ترتیب است که هر شناور دارای ۴ لامپ مانیکاست که درعمق حدود ۲۰ متر بصورت ثابت قرار می گیرد. تورهامان هم ۴ لامپ دارد که بالای لامپ های مانیکا نگه می داریم. هوا که تاریک می شود و ماهی ها جمع می شوند، ۴ لامپ مانیکا را خاموش می کنیم اما لامپ های تور روشن است. تور به آرامی به سمت کف حرکت می کند و در ادامه با سرعت بالا آورده می شود و این گونه صید صورت می گیرد.
وی یادآور می شود: تابستان ساعت ۶ عصر از اسکله حرکت می کنیم و صبح حدود ۴ صبح بر می گردیم. زمستان ها هم ساعت ۳ بعد از ظهر حرکت می کنیم و ساعت ۷ صبح به اسکله باز می گردیم. در این فصل میزان صیدمان حدود یک تا یک و نیم تن است. ما امیدمان به صید مرداد و شهریور است. یعنی در این دوماه باید حداقل ۱۰۰ تا ۱۵۰ تن صید داشته باشیم تا بتوانیم شناور را روی پا نگه داریم. باید توجه داشت که آلودگی آب زیاد است، به همین دلیل ماهی ها روانه عمق زیاد می شوند. واقعیت این است که در اعماق ماهی بیشتری وجود دارد اما شناورهای ما مناسب حضور در عمق زیاد نیست؛ ما تنها تا حدود ۷ مایل پیش می رویم و به صید می پردازیم.
دشواری های صید
صیادی حرفه ای سخت و دشوار است، فرقی نمی کند در پره های صیادی مشغول به این کار باشی یا با لنج های صید کیلکا روانه دریا شوی. آب خاک دوست می گوید: دریا همیشه آرام نیست، امواج و جریان های آب و کولاک در کمین هستند. صید کیلکا حرفه ای دشوار است اما این حرفه از سوی سازمان تامین اجتماعی نه برای سهامدار و نه برای کارگر به عنوان مشاغل سخت شناخته نشده است. از دیگر مشکلات عمده ما افزایش چند برابری قیمت ادوات است. بعنوان مثال، قبلا لامپ را نهایتا ۴۰ هزار تومان می خریدیم اما حالا قیمتش به ۲۰۰ تا ۲۵۰ هزار تومان رسیده است. بهای کابل ۱۰۰ متری که ۶۰۰ هزار تومان بود اکنون به یک میلیون ۸۰۰ هزار تومان رسیده است. از سوی دیگر با پسروی آب دریا و گل و لای انباشته شده، اسکله شناورها صید کیلکای انزلی رو به خشک شدن گذاشته و به تدریج شناورها نمی توانند تردد کنند اما لایروبی اسکله به دلیل هزینه بالایی که در بردارد، انجام نشده است.
جای خالی کیلکا روی سفره مردم
کیلکاها کوچک هستند شاید همین کوچکی سبب شده که نقش بزرگی که بر سفره غذایی مردم می توانند داشته باشند، از یاد برود. آب خاک دوست می گوید: امسال قیمت کیلکا مقداری افزایش یافته و به کیلویی ۴ هزار تومان رسیده است، اما تنها ۸ تا ۱۰ درصد از کیلکای صید شده به سفره های مردم راه می یابد و ۹۰ درصد به منظور تبدیل به غذای دام و طیور و ماهی و میگو، پودر می شود.
کمک صیادان برای بازپروی کیلکا
صیادان کیلکا برای کمک به بازسازی ذخایر این گونه امسال دیرتر به صید پرداختند. مدیر کل شیلات گیلان در گفت و گو با مرور اظهار می کند: صید کیلکا امسال از ابتدای تیرماه آغاز شد و این برخلاف سالهای قبل بود که دو ماه زودترشروع می شد. این تاخیر در آغاز صید با موافقت صیادان کلیکا و از روی آگاهی کامل ایشان برای بازپروری طبیعی این گونه در دریا اتفاق افتاد. بنابراین تلاش صیادی نسبت به سال گذشته به سبب در نظر گرفتن فورجه بازپروری ۲۵ درصد کمتر بود و به همین نسبت با کاهش میزان صید کیلکا در مقایسه با مدت مشابه در سال گذشته مواجه بوده ایم.
«صمد درویشی » می افزاید: از نظر میزان صید کیلکا باید گفت از آغاز تیرماه تا اکنون ( ۲۰ مهرماه) در مرز ۳ هزارتن هستیم و این صید با ۳۰ شناور صیادی و ۳۰۰ نفر صیادی که شبانه مبادرت به صید کیلکا می کنند، حاصل شده است.
مدیر کل شیلات گیلان:در مقطعی از زمان میزان صید کیلکا در استانهای شمالی کشور ۱۰۰ هزار تن بوده اما اکنون سرجمع به ۳۰ هزارتن هم نمی رسد. از این رو تقلیل ذخیره ماهیان کیلکا دولت را ناگزیر کرد تا به دو روش عمل کند. نخست این که امکان بازپروری ذخایر در دریا را فراهم کند. روش دوم این بود که تعداد شناورهای صید کیلکا را تعدیل کند.
وی با بیان این که برای رسیدن به حدود ۶ هزار تن تولید در ماه بر اساس ارقامی که در جدول برنامه داریم، هدف گذاری کرده ایم، می گوید: ارزش میزان صیدی که در گیلان انجام شده است بالغ بر ۱۲ میلیارد تومان عایدی است که جامعه صیادی کیلکا از آن بهره مند شده اند.
درویشی در باره کمک شیلات به لایروبی اسکله شناورهای صید در انزلی اظهار می کند: برای انجام لایروبی باید از محل ردیف اعتبارات استانی درخواست اعتبار کنیم. این درخواست انجام شده و به محض تامین اعتبار، لایروبی صورت می گیرد.
مواجهه با کاهش ذخیره کیلکا
مدیر کل شیلات استان می گوید: در مقطعی از زمان میزان صید کیلکا در استانهای شمالی کشور صد هزار تن بوده اما اکنون سرجمع به ۳۰ هزارتن هم نمی رسد. از این رو تقلیل ذخیره ماهیان کیلکا دولت را ناگزیر کرد تا به دو روش عمل کند. نخست این که امکان بازپروری ذخایر در دریا را فراهم کند؛ در این حوزه اقداماتی برای مبارزه با شانه دارمهاجم صورت گرفت. روش دوم این بود که تعداد شناورهای صید کیلکا را تعدیل کند.
وی در ادامه تصریح می کند: ذخیره کیلکا قابل افزایش است و بر اساس آخرین مطالعاتی که انجام شده ما در اعماق بالاتر ذخایر دیگری از ماهیان کیلکا را داریم. این موضوع نیازمند مطالعات بیشتر و ابزار خاص تر برای دسترسی به اعماق بیشتر است که به امید خدا انشاالله پس از ارزیابی میزان توده زنده کیلکا ماهیان حتما در حوزه روش های برداشت هم برنامه ریزی می شود.
درویشی یادآور می شود: باید توجه داشت کاهش میزان صید به آن معنا نیست که ذخایر کیلکا خیلی متاثر شده اند، بلکه یک رفتار بیولوژیک در گونه ها وجود دارد که بر اساس آن وقتی تحت استرس قرار می گیرند از منطقه ای که هستند مهاجرت می کنند. صیدهای متوالی سالیان اخیر نیز باعث شده تا بخشی از جمعیت کیلکاها به سمت اعماق حرکت کنند.
استخراج امگا۳ از کیلکا
فراوری آبزیان موضوع مهمی است که در مورد کیلکا نیازمند توجه ویژه است. درویشی در این باره از مراجعه یک شرکت به شیلات خبر داده و اظهار می کند: یکی از کارخانجات عمل آوری ماهی و تولید کنسرو با ارتباطی که با کشور نروژ برقرار کرده، پیگیر است تا در صورت عملیاتی شدن مراحل اداری اقدام به راه اندازی یک لاین استخراج امگا ۳ در گیلان کند.
مسوول ارزیابی ذخایر پژوهشکده آبزی پروری کشور: در سالیان اخیر صید بی رویه، تخریب میدان غذایی و دگرگونی شرایط زیست محیطی به واسطه هجوم شانه دار منجر به تغییرات شدیدی در میزان صید و بیوماس کیلکاماهیان شد. بررسی میزان صید این گونه حاکی از وجود روندی کاهشی در صید استان گیلان بوده ولی در استان مازندران سیر صعودی داشته است.
وی با بیان این که هم اکنون به منظور تامین امگا ۳ سالانه ۵۰۰ میلیون دلار ارز از کشور خارج می شود، می گوید: پس از فعال شدن این لاین، مجموع تولید صید کیلکای استان های گیلان، مازندران و گلستان را می تواند تحت پوشش قرار دهد، حتی ممکن است به فانوس ماهیان حوزه جنوب نیز روی بیاوریم چرا که نیاز این کارخانه ۱۵ هزار تن ماهی است، و اما نکته دیگراین است که پس از استخراج امگا ۳ از کیلکا ماهیان، ماده جانبی آن کیک کیلکا ماهیان خواهد بود که می تواند نیاز کارخانجات پودر ما را هم تامین کند.
از کیلکا بیشتر بدانیم
مسوول ارزیابی ذخایر پژوهشکده آبزی پروری آبهای داخلی کشور در گفت و گو با مرور اظهار می کند: کیلکاماهیان از خانواده شگ ماهیان Clupeidae بوده و در دریای خزر سه گونه از آن شاملِ کیلکای آنچوی، چشم درشت و معمولی وجود دارد. قبل از ورود شانه دار مهاجم به دریای خزر صید کیلکای معمولی کم بوده ولی با کاهش تراکم دو گونه دیگر به ویژه آنچوی، سهم صید کیلکای معمولی در صید افزایش یافته است. در حال حاضر بیش از ۹۸ درصد صید کیلکا ماهیان در سواحل ایرانی دریای خزر از گونه کیلکای معمولی است. میزان صید کل این ماهی در سال ۹۷ به رقم ۲۶۱۵۴ تن رسید که حاصل ۹۳۹۰ شب دریاروی ناوگان صید کیلکا در دو استان گیلان و مازندران بوده است.
«اکبر پورغلامی مقدم» یادآور می شود: برپایه گزارشات تحقیقاتی، شانه دار مهاجم (Mnemiopsis leidyi) با تغذیه از زئوپلانکتونها، تخم و لارو ماهیان بعنوان رقیب غذایی ماهیان پلاژیک از جمله کیلکا ماهیان شناخته شده و کل اکوسیستم دریای خزر را نیز تحت تاثیر قرار داده است. در سالیان اخیر صید بی رویه، تخریب میدان غذایی و دگرگونی شرایط زیست محیطی به واسطه هجوم شانه دار منجر به تغییرات شدیدی در میزان صید و بیوماس کیلکاماهیان شد. بررسی میزان صید این گونه حاکی از وجود روندی کاهشی در صید استان گیلان بوده ولی در استان مازندران سیر صعودی داشته است. میانگین طول چنگالی این ماهی ۶/۹±۱۰۳ میلیمتر و میانگین وزن این ماهی برابر ۹/۱±۶/۸ گرم و گروههای سنی این ماهیان شامل ۱ تا ۶ سال تعیین شده است.
وی که دانشجوی دکترای فرآوری آبزیان است، می گوید: با استفاده از روش های علمی و آماری میزان ذخایر ماهی کیلکای معمولی ۷۱۶۷۱ تن محاسبه و میزان صید بیولوژیک قابل قبول (ABC=Acceptable Biological Catch) ماهی کیلکای معمولی ۲۱ – ۱۸ هزار تن برآورد شده که با توجه به میزان صید در سالهای اخیر، متاسفانه بیش از ظرفیت برداشت صورت گرفته که تاثیرات آن در سالهای آتی بروز خواهد کرد. در حال حاضر بیش از ۹۰ درصد کیلکا ماهیان صید شده راهی کارخانجات پودر ماهی می شوند چرا که برای مصرف انسانی آن کارهای فرهنگی اثر گذاری صورت نمی گیرد هر چند که فرهنگسازی و ترویج در هر زمینه ای زمان بر بوده و عزم رسانه ملی و متخصصین را می طلبد تا مردم با استفاده از این پروتئین ارزشمند سبد غذایی خویش را غنی کنند. ایجاد نمایشگاههای غذا و تغذیه و یا استفاده از امکانات نمایشگاههایی که هر از گاهی در سطح استان برگزار می شود، برای ترویج و اطلاع رسانی به عموم مردم و ایجاد ارزش افزوده فر آورده های کیلکا ماهیان، فرصت مغتنمی محسوب می شود.
راهکارهای حفظ ذخایر
پورغلامی درباره راهکارهای حفاظت از ذخایر ارزشمند کیلکا ماهیان بیان می کند: بکارگیری ادوات صید استاندارد و رعایت سقف برداشت سالانه که در حال حاضر بدون سقف برداشت به ازای هر شناور صید می شوند، می تواند کمک شایانی به حفظ ذخیره این آبزی کند. از یاد نباید برد که کیلکا ماهیان آبزیانی هستند که در دریا تخمریزی کرده و لارو و بچه ماهیان آن در همین محیط رشد می کنند و از سفره مواد غذایی خزر بهره می برند و در نهایت توسط صیادان استانهای شمالی کشورمان صید می شوند؛ پس چه بهتر که با مدیریت بر صید این گونه به پویایی این ذخیره ارزشمند کمک کنیم.
