ما کاری برای نهضت جنگل نکرده ایم

نشست بررسی سویه ها و دستاوردهای فرهنگی نهضت جنگل عصر روز چهارشنبه ۱۳ آذر در پژوهشکده گیلانشناسی دانشگاه گیلان برگزار شد. در این نشست که با عنوان «تفنگ و فرهنگ» برگزار شد جمعی از اعضای خانه فرهنگ گیلان نیز حضور داشتند.

در دوران میرزا کوچک کارهای فرهنگی زیادی انجام شد

استاد «محمد تقی پور احمد جکتاجی»، پژوهشگر فرهنگ گیلان و روزنامه نگاربا بیان اینکه شاید بیشتر اینطور به نظر برسد که نهضت جنگل یک نهضت سراپا جنگی و مدام با جنگ و گریز و مسایل سیاسی و نظامی و پر تنش درگیر بوده است گفت: اما فراموش نکنیم که این نهضت هفت سال طول کشید و اوج و حضیض فراوان داشته است. در واقع مدام جنگ نبوده و کارهای فرهنگی، عمرانی، بهداشتی، پزشکی و غیره زیادی انجام شد، که یک بخش از این فعالیت ها کارهای فرهنگی در دوران میرزا کوچک بوده است. یعنی نیروهای جنگل یا چریک و پارتیزان بودند و یا منظم و تعلیم دیده.

مدیر نشر گیلکان ادامه داد: نهضت جنگل طی ۷ سال دوره های مختلف داشته است. دوره اول که ابتدایی بود، دوره دوم زمانی بود که جمهوری ایران اعلام و کابینه تشکیل شد و بعد از مدت کوتاهی بلشویک ها آمدند و نهضت جنگل دو شقه شد و میرزا به جنگل فومنات رفت.

تاسیس روزنامه جنگل برای معرفی نهضت جنگل که ادامه نهضت مشروطه بود خود از مهمترین کارهای فرهنگی در آن دوره محسوب می شود که در خرداد ۱۲۹۶-همزمان با سال سوم نهضت جنگل- شکل گرفت. اما به جز اینها مرام نامه نهضت جنگل به عنوان یک مانیفست مترقیانه نشان می دهد که تا چه حد فعالیت میرزا بر پایه اهداف انسانی و فرهنگی-اجتماعی بوده است.

وی با اشاره به نقل قولی گفت: صادق کوچکپور نویسنده کتاب نهضت جنگل در کتابش نوشته «روزی با میرزا کوچک تنها بودم که از وی پرسیدم اگر ما شکست بخوریم و نهضت مغلوب شود تکلیف ما چه می شود که میرزا جواب داد باید برویم به عرصه فرهنگ و معلم شویم و به بچه ها آموزش دهیم تا سواد و فرهنگ جامعه بالا برود». همین نویسنده باز تاکید کرده است که می خواسته مدرسه ای بسازد اما بخاطر کمبود امکانات گلایه می کند و میرزا دستور می دهد که سریع امکانات لازم برای ساخت مدرسه فراهم شود. همچنین ابراهیم فخرایی به کارهای فرهنگی انجام شده در دوره میرزا اشاره می کند. یعنی آدم های جنگل عامی نبودند  بلکه روشنفکر و با سواد بودند و اهداف عالیه داشتند.

جکتاجی ساخت مدرسه در فومن و کسما، مدارس نصرت و فردوسی، همچنین ساخت مدرسه توسط ناصر دفتر روایی- که یکی از فعالان و متنفذان نهضت جنگل بود- در منطقه خلخال، نقل قول مرحوم گیلک در مورد تاکید میرزا برای تاسیس مدرسه و دبیرستان، شاهنامه خوانی و نظایر آن را نمونه هایی از اقدامات فرهنگی در زمان میرزا برشمرد و افزود: تاسیس روزنامه جنگل برای معرفی نهضت جنگل که ادامه نهضت مشروطه بود خود از مهمترین کارهای فرهنگی در آن دوره محسوب می شود که در خرداد ۱۲۹۶-همزمان با سال سوم نهضت جنگل- شکل گرفت. اما به جز اینها مرام نامه نهضت جنگل به عنوان یک مانیفست مترقیانه نشان می دهد که تا چه حد فعالیت میرزا بر پایه اهداف انسانی و فرهنگی-اجتماعی بوده است.

مدیر نشریه گیله وا با برشمردن برخی از بندهای ماده های این مرامنامه به مواردی از جمله اینکه هر کس به شصت سالگی برسد باید حقوقی برایش قایل شد و از تجربیاتش برای آموزش و تهذیب اخلاق جوانان استفاده کرد، مجانی و اجباری بودن تعلیمات ابتدایی برای کلیه اطفال، مجانی بودن تحصیلات متوسطه عالی برای اطفالی که استعداد داشته باشند با حق انتخاب فنون از سوی محصلین، اجباری بودن مشق ورزشی در مقطع ابتدایی و متوسطه و… اشاره کرد و گفت: بسیاری از این موارد که آن موقع تاکید و اجرا شد الان در جامعه دیده نمی شود.

نهضت جنگل، یک نهضت فرهنگی

در ادامه «فرامرز طالبی»، پژوهشگر با اعتقاد بر اینکه نهضت جنگل، یک نهضت فرهنگی بوده است گفت: درست است که نهضت نظامی لایه های مختلفی دارد ولی آنچه که ما به عنوان میراث از آن یاد می کنیم میراث فرهنگی نهضت جنگل است و میرزا در پی احقاق حقوق مشروطیت بوده است.

این پژوهشگر اطلاعات در مورد بخش نظامی نهضت جنگل را خیلی ناقص خواند و گفت: سیاهه افراد جنگل را نداریم و حتی مزار این بزرگواران را نمی شناسیم و اگر چیزی هم مانده بی نام و نشان است. اما از کارهای فرهنگی نهضت جنگل اطلاعاتی داریم و بزرگترین دلیل من به جا ماندن روزنامه جنگل از این نهضت است که می توان انتشار آن را به سه دوره تقسیم کرد.

طالبی با بیان اینکه ما کاری برای نهضت جنگل نکرده ایم گفت: روزنامه جنگل به عنوان یک نشریه فرهنگی-اجتماعی وظایف خود را با ارایه مطالب باارزش، توجه به پرده خوانی و نقالی شاهنامه، گسترش زبان فارسی، اصلاح زبان فارسی و نظایر آن انجام داده است. در یک تعریف کلی می توان گفت تعریفی را که یونسکو برای «فرهنگ» ارایه می دهد و عبارت است از اینکه فرهنگ باعث ارتقای کیفیت زندگی می شود در دوره نهضت جنگل محقق شد و این یکی از بزرگترین خدمات فرهنگی نهضت جنگل بوده است.

نهضت جنگل تاثیر عمیقی بر جامعه گذاشت

«هوشنگ عباسی»، پژوهشگر تاریخ و فرهنگ گیلان نیز از منظر دیگری به موضوع پرداخت و گفت: نهضت جنگل در جنگ جهانی اول و در جامعه استبداد زده ایران که با استعمار شمال و جنوب (انگلیس و روس) درگیر بود شکل گرفت و جنبش های مردمی که زمینه در باور و آرزو و آرمان های مردم دارد مسلما تاثیری همه جانبه در اندیشه جامعه می گذارد و نهضت جنگل نیز تاثیرات گوناگونی در ذهن مردم گذاشت که بعدها نتایج این تاثیرات را در آثار نویسندگان می بینیم.

وی ادامه داد: تاثیرات نهضت جنگل را می توان در دو بخش و با دو دیدگاه مورد بررسی قرار داد. اول برداشت خود جنگلی ها و سپس میراث معنوی نهضت جنگل و آثار باقی مانده از آن.

نهضت جنگل تنها نهضت بزرگ در ایران بود که تمام اقوام در آن نقش داشتند و کشورهای زیادی از جمله انگلیس، عثمانی، فرانسه، روسیه، بلژیک ، اتریش و…درگیر آن بودند و نهضت جنگل مانند هر نهضتی که ممکن است در دوره ای شکست بخورد اما تاثیر آن در ذهن مردم باقی می ماند، تاثیر عمیقی بر جامعه گذاشت.

نویسنده کتاب «بازتاب نهضت جنگل در هنر و ادبیات» با برشمردن ظرفیت های برخی مناطق گیلان در آن دوران و یادآوری برخی از افراد تاثیر گذار گفت: اینکه حدود ۹۸ سال پیش در یک روستا-در کسما که یک منطقه تجاری در غرب گیلان بود-یک چاپخانه و روزنامه و مدرسه تاسیس شده است نشان می دهد که رهبر نهضت جنگل و کسانی که در نهضت بودند خودشان آدم های با سوادی بودند. مفاد مرام نامه نهضت جنگل که بعدها اساسنامه نهضت شد به خوبی نشان می دهد که آنها تا چه حد به فرهنگ بها می دادند که ما هنوز بعد از صد سال بخشی از آنها را اجرا نکرده ایم.

عباسی با ذکر اینکه در سال ۱۳۸۱ گروه بازشناسی نهضت جنگل به همت شورای اول شهر رشت شکل گرفت و پنج کتاب در این مورد چاپ شد گفت: در ادبیات داستانی ایران، نمایشنامه نویسی، نقاشی، مجسمه سازی، موسیقی، فیلم، هنر فولکلور، شعر فارسی، شعر گیلکی و تالشی «نهضت جنگل» بازتاب بسیار مثبت و برجسته ای داشته است.

وی تصریح کرد: نهضت جنگل تنها نهضت بزرگ در ایران بود که تمام اقوام در آن نقش داشتند و کشورهای زیادی از جمله انگلیس، عثمانی، فرانسه، روسیه، بلژیک ، اتریش و…درگیر آن بودند و نهضت جنگل مانند هر نهضتی که ممکن است در دوره ای شکست بخورد اما تاثیر آن در ذهن مردم باقی می ماند، تاثیر عمیقی بر جامعه گذاشت.

نقش تاثیرگذار رشت و انزلی

در ادامه دکتر ناصر عظیمی، استاد تاریخ و مولف کتاب «نهضت جنگل» مطالبی با عنوان «فرادستی سیاسی در جنبش و انقلاب جنگل و ارتباط آن با فرهنگ» ارایه داد و در خصوص تاریخچه واژه «فرهنگ» و «معارف» توضیحاتی داد و به نقش تاثیر گذار «جمعیت فرهنگ رشت» در آن دوران اشاره کرد و گفت: من ترجیح می دهم به جای استفاده از واژه «نهضت جنگل» از دو واژه «جنبش و انقلاب» استفاده کنم چون آن دوران را می شود در دو دوره بررسی کرد.

وی ادامه داد: در مرحله جنبش، هدف های جنگل متفاوت و بیشتر ضد خارجی بود تا انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ (مصادف با آبان ۱۲۹۶) که بعد از روس ها، جایشان را انگلیسی ها می گیرند. که این دوره تا ۱۲۹۹ طول کشید و از ۱۴ خرداد ۱۲۹۹ تا ۱۳۰۰ که مرحله دوم شروع می شود، سه جناح بلشویک بوجود می آید که مخالف کوچک خان بودند و از آن زمان دو جریان شکل می گیرد. به گونه ای که یک جریان یعنی کوچک خان برمی گردد به فومنات و جریان دیگر یعنی بلشویک ها در اکثر ایران حاکم می شوند.

این استاد دانشگاه با ارایه آماری به لحاظ مساحت و تعداد جمعیت در گیر در این دو جریان افزود: جنگلی ها ۳۴ درصد مساحت و ۲۶ درصد جمعیت و بلشویک ها ۶۶ درصد مساحت و ۷۴ درصد جمعیت را در اختیار داشتند.

وی با اشاره به نقش تاثیرگذار رشت و بندرانزلی در آن دوران گفت: کسما، گوراب زرمیخ، زیده، آلیان و کیژده نیز نمونه هایی از مناطق گیلان بودند که در آن زمان نقش آفرین بودند ولی متاسفانه اطلاعات ما هنوز خیلی کامل نیست، بخصوص زمان دقیق اتفاقات و تصمیمات و اینکه در چه موقعیت فرادستی اتخاذ می شدند را نمی دانیم.