راهکارهای مقابله و برون‌رفت از بحران آب و خشكسالی کدامند؛
مدیریت بهینه آب کشاورزی در گیلان
در سال زراعی جاری ( ۱۴۰۵ -۱۴۰۴) به‌دلیل نزولات و بارش‌های کم و بی‌سابقه پاییز و زمستان سال جاری حتم به یقین با مشکلات شدید کم‌آبی و خشکسالی در فصل زراعی به‌ویژه در ماه‌های اردیبهشت و خرداد و تیر و مرداد در سال آینده مواجه خواهیم شد.
در این میان لازم است؛ مسؤولین و دست‌اندرکاران مدیریت آب استان، صرفه‌جویی در مصرف آب را در همه بخش‌ها (شرب،کشاورزی، صنعت و خدمات) سرلوحه کارخود قرارداده و این امر با یک عزم و همت ملی و استانی میسر می‌شود.
آب، والاترین نعمت الهی است که برای بقاء و حیات همه موجودات از جمله انسان لازم و حیاتی است. آب موهبتی است که در سایه مهربانی با طبیعت و کره زمین در دسترس آدمی قرار گرفته و هرگونه قهر و آسیب به طبیعت موجب خسران و نغمت این نعمت الهی خواهد شد (سیلاب‌های مخرب و یا خشکسالی‌های هلاک‌کننده).
در موضوع مهم و حیاتی آب با توجه به احتمال زیاد بروز خشکسالی و کم‌آبی در کشور و گیلان لازم است به دو مقوله مهم بهره‌وری انتقال، توزیع و مصرف آب کشاورزی و بهره‌وری اقتصادی آب کشاورزی توجه ویژه و اساسی شود
لازم است هر چه سریع‌تر چاره‌ای کارشناسی و فنی در مقابله با کاهش اثرات و خطرات این پدیده مخرب تشدیدشونده برای ادامه بقاء حیات انسان اندیشه شود.
آن‌چه مسلم است این‌که دو راه بیشتر نداریم: ابتدا این‌که با طبیعت آشتی و سازگاری داشته باشیم، به‌عبارت دیگر همه خواسته‌ها و بهره‌برداری‌های خودمان از طبیعت را در یک چارچوب علمی، منطقی و محیط‌زیستی بنا بگذاریم تا بر اساس اصل سازگاری اکولوژیکی با طبیعت بتوانیم بهره‌برداری پایدار و سالم داشته باشیم.
دوم این‌که آن‌چه که تاکنون بر سر طبیعت و محیط زیست آورده‌ایم را اصلاح و بازسازی کنیم. در غیراین‌صورت با احیای زیربنایی بتوانیم از پتانسیل‌های بالقوه و بالفعل طبیعت استفاده بهینه کنیم.
در موضوع مهم و حیاتی آب باتوجه به احتمال زیاد بروز خشکسالی و کم‌آبی در کشور و گیلان لازم است به دو مقوله مهم بهره‌وری انتقال، توزیع و مصرف آب کشاورزی و بهره‌وری اقتصادی آب کشاورزی توجه ویژه و اساسی شود.
محققین و اندیشمندان علوم آب و خاک استان چه در مجامع دانشگاهی و چه در موسسات و مراکز تحقیقاتی با هم اندیشی علمی و اجرایی برای حل مشکل کمبود آب آبیاری برای اراضی شالیزاری استان ورود کنند.
پیشنهادات اجرایی فوریتی در استان:
الویت اصلی : برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری دولت به‌همراه مشارکت مردم در افزایش راندمان انتقال و توزیع آب از طریق افزایش راندمان شبکه‌های آبیاری سپیدرود، پوشش انهار، پوشش بتونی کانال‌های درجه ۲، کانال کردن و اصلاح کانال‌های درجه ۳ و ۴ آبیاری در چند پیشنهاد ذیل :
۱- باید حالات متعدد برای آبگذاری کانال‌های آبیاری در شیکه آبیاری سد سپیدرود ( ترکیب‌های مختلف آب‌دهی درکانال‌های اصلی) محاسبه و ارزیابی شوند. باید در هر گام، رقوم مخزن سد سپیدرود، حجم مخزن و دبی خروجی واحدهای نیروگاهی سد سپیدرود به‌صورت مستمر برآورد و تخمین زده شوند (دبی تفکیکی کانال‌های آبیاری، دبی کل، میزان آب موردنیاز کشاورزی، درصد فعالیت نیروگاه و …بطور مستمر تخمین و برآورد گردند).
2- باید به این موضوع توجه داشت که میزان دبی موردنیاز برای راه‌اندازی واحدهای نیروگاه سد سپیدرود در زمان کم‌آبی و در دوره‌های آبیاری در کانال‌های اصلی شبکه، فقط به میزان دبی مورد نیاز شبکه بستگی نداشته بلکه دقیقا به تراز مخزن سد سپیدرود نیز وابسته بوده و تراز مخزن است که میزان دبی لازمه را مشخص می‌کند.
3- لازم است کانال‌های اصلی آبیاری راست‌سنگر، چپ‌سنگر و تونل آب بر فومن به دریچه‌های تنظیمی مجهز شوند. به‌عنوان مثال کانال راست‌سنگر به دو دریچه به‌نام دریچه لاهیجان – لنگرود و دریچه سیاهکل – آستانه مجهز شوند و کانال چپ‌سنگر نیز به دو دریچه به نام دریچه لاکان و دریچه خمام‌رود مجهز شوند و کانال اصلی گله‌رود به دریچه گله‌رود و کانال اصلی تونل آب بر فومن به دو دریچه بالا و پایین مجهز شوند تا قطع و وصل در کانال‌های اصلی شبکه و توسط مانور دریچه‌ها انجام گیرد تا بتوانیم به‌راحتی آبیاری تناوبی را در فصل زراعی شالیکاری در استان گیلان انجام دهیم.
4- باید دوشرط اصلی را تامین و برقرار کنیم؛
ابتدا این‌که باید مقدار مجموع دبی کانال‌ها آبیاری، بزرگ‌تر یا مساوی دبی حداکتر قابل‌تامین توسط نیروگاه باشد و شرط دوم باید مقدار مجموع دبی کانال‌های آبیاری، کمتر از دبی حداکتر قابل تامین توسط نیروگاه و یا بزرگ‌تر یا مساوی دبی حداقل قابل‌تامین توسط نیروگاه باشد.
بهره‌وری اقتصادی آب کشاورزی در استان‌های شمالی به‌ویژه در گیلان از ویژگی‌های خاصی برخوردار است، چراکه هدف اصلی از بهره‌وری آب در این استان‌ها، افزایش ارزش‌های تولیدی آب مصرف‌شده در قبال کاهش هزینه‌های ناشی از مصرف آب است
5- بهتر است که پایاب سد سنگر همیشه در طول ۳۶۵ روز سال با دبی حداقل ۵ مترمکعب آب برقرار باشد. اما در کانال راست سنگر(با درنظرگرفتن دریچه‌های لاهیجان –لنگرود و دریچه سیاهکل – آستانه ) با دبی حداقل ۵۰ تا ۵۵ مترمکعب آب به‌صورت ۸ روز نوبت‌دهی آبیاری و ۴ روز قطع آب باشد و در کانال چپ سنگر(دریچه‌های لاکان و خمام‌رود ) نیز با دبی ۹۰ تا ۹۵ مترمکعب آب به‌صورت ۸ روز نوبت‌دهی آبیاری و ۴ روز قطع آب باشد.
کانال اصلی گله‌رود نیز با دبی حداکثر ۶ مترمکعب در طول ۳۶۵ روز سال دارای آب و بدون قطعی و کانال اصلی تونل آب بر فومن(با دریچه های بالا و پایین آن ) با دبی حداکثر ۲۵مترمکعب آب به‌صورت ۵ روز نوبت آبیاری و ۵ روز قطع آب و همچنین با درنظرگرفتن دبی قابل‌تامین توسط نیروگاه سد که حداکثر ۱۳۵ مترمکعب خواهد بود، می‌توان برنامه نوبت آبیاری مناسبی را در پیش گرفت.
اما آن‌چه که از نگاه یک محقق آب و خاک در زمینه بهره‌وری آب کشاورزی و مقابله با کم‌آبی و خشکسالی می‌توان توصیه فنی و کارشناسی داشت :
-بهره‌وری اقتصادی آب کشاورزی در استان‌های شمالی به‌ویژه در گیلان از ویژگی‌های خاصی برخوردار است، چراکه هدف اصلی از بهره‌وری آب در این استان‌ها، افزایش ارزش‌های تولیدی آب مصرف‌شده (قیمت سایه‌ای آب‌بهاء کشاورزی) در قبال کاهش هزینه‌های ناشی از مصرف آب است.
لذا برای رسیدن به این هدف مهم لازم است که از توجه محض و صرف به میزان تولید و درآمد کشاورز خارج شد و افق دید خودمان را به سوی سودهای اکولوژیکی (بهره‌وری اکولوژیکی ) و سودهای اجتماعی (بهره برگشت خالص اجتماعی و یا بهره‌وری اجتماعی )سوق داد.
تخصیص بهینه و مدیریت مشارکتی آب کشاورزی در مناطق مختلف با استفاده از بازتخصیص آب از مصارف کم‌ارزش به مصارف پرارزش‌تر، یکی از راهکارهای اساسی و اصولی در این بخش است. شناسایی مناطق مستعد بروز خشکسالی کشاورزی به‌همراه پایش مستمر در سطح مناطق مختلف استان گیلان (شناخت مناطق مستعد بروز خشکسالی و کم آبی و تهیه اطلس خشکسالی کشاورزی استان گیلان).
ذکر این نکته لازم است که خشکسالی کشاورزی به خشکسالی اطلاق می‌شود که میزان نزولات آسمانی به اندازه‌ای نباشد که بتواند آب و رطوبت لازمه خاک زراعی را برای رشد و تولید محصول (از سبزشدن تا رشد کامل) موردنظر فراهم و تامین کند.
-راه‌اندازی سامانه‌های استانی پایش، پیش‌بینی و هشدار خشکسالی و کم‌آبی کشاورزی در گیلان.
-مطالعه و بررسی شاخص‌های مختلف و انتخاب شاخص مناسب برای تحلیل خشکسالی کشاورزی در استان گیلان (بررسی تغییرات شاخص‌ها از نظر زمانی، تحلیل فازهای مثبت و منفی شاخص‌های اقلیمی و شاخص‌های خشکسالی کشاورزی در استان، تهیه نقشه‌هایی پیش‌بینی خشکسالی اقلیمی و خشکسالی کشاورزی در دو و سه ماه آینده و فصلی در استان و…).
-تعیین معیارهای آسیب‌پذیری در بخش کشاورزی استان شامل برآورد و تعیین تراکم، تمرکز و پراکنش جمعیت به‌ویژه جمعیت روستایی در سطح مناطق حساس و بحرانی استان، تعیین‌سطح پوشش آبیاری (آبیاری از آب‌های سطحی و رودخانه‌ها، آبیاری از چاهها و سفره‌های آب زیرزمینی، تفکیک مصارف آب شرب، کشاورزی، صنعت و محیط زیست در سطح استان، میزان وابستگی مناطق مختلف استان به درآمدهای بخش کشاورزی و… )
تخصیص بهینه و مدیریت مشارکتی آب کشاورزی در مناطق مختلف با استفاده از بازتخصیص آب از مصارف کم‌ارزش به مصارف پرارزش‌تر، یکی از راهکارهای اساسی و اصولی در این بخش است
-هشدار به‌هنگام و به‌موقع به کشاورزان، مدیران و برنامه‌ریزان مسؤول مدیریت آب استان از طریق رسانه‌های ملی و سامانه استانی هشدار خشکسالی.
-تعیین اثرات و میزان خسارات وارده به محصولات عمده کشاورزی استان بر اساس شدت و مدت خشکسالی و کم‌آبی در هر منطقه از استان .
-پهنه‌بندی کم آبی و خشکی در مناطق مختلف استان (تهیه مدل بیلان آبی استان گیلان در زمان‌های خشکسالی، تهیه نقشه‌های پهنه‌بندی ریسک و آسیب‌پذیری محصولات کشاورزی ناشی از خشکسالی در استان) به‌همراه ارائه راهکارها و برنامه‌های کاهش و جبران خسارات خشکسالی (تغییر الگوی کشت، زمان کاشت، اولویت‌بندی مناطق مختلف استان برای اجرای برنامه‌های مدیریت ریسک کم‌آبی و خشکسالی، کمک‌های حمایتی دولت و…) با تلفیق پایش و ارزیابی برنامه‌های اجرا شده توسط دستگاهای اجرایی ذیربط در استان.
-مشارکت و همکاری سازمان‌ها و ادارات کل ذیربط و مرتبط از جمله سازمان جهادکشاورزی استان، شرکت سهامی آب منطقه‌ای گیلان، اداره کل منابع طبیعی، اداره کل هواشناسی استان داده‌های هواشناسی و هیدرولوژی گیلان مورد تجزیه و تحلیل قرارگرفته و شاخص‌های خشکسالی و کم‌آبی تعیین شده و براساس آن اقدام به تهیه نقشه‌های خشکسالی هواشناسی و خشکسالی کشاورزی شود.
-ارائه برنامه‌های مدیریت ریسک خشکسالی (تهیه و تدوین یک برنامه جامع و کارآمد مدیریت ریسک یا مدیریت خطرپذیری خشکسالی) که شامل برنامه‌های سازگاری، برنامه های تسکینی و جبران خسارات خشکسالی و کم آبی که از اهمیت ویژه‌ای در کشاورزی استان برخوردار است. چراکه وجود این برنامه‌ها از بروز خسارات اقتصادی و اجتماعی شدید ناشی از کم‌آبی و خشکسالی تا حد زیادی می‌کاهد (الویت‌بندی مناطق مختلف استان برای کمک‌رسانی و بازسازی مناطق آسیب‌دیده از خشکسالی مدیریت بحران).
-تاکید در ایجاد تشکل‌های مردمی بهره‌برداری از منابع آب ( کنشگران عرصه آب کشاورزی) در نقاط مختلف استان گیلان.
– تلاش در جهت واگذاری مدیریت بهره‌برداری آب کشاورزی به تشکل‌های آب‌بران در سطح مناطق مختلف استان.
– تلاش موثر در اجرای دقیق قوانین و آیین‌نامه‌های مربوط به حفاظت و احیاء منابع آب استان.
– تشویق کشاورزان گیلانی که در طرح‌های تجهیز و یکپارچه‌سازی اراضی و اصلاح روش‌های سنتی آبیاری پیشگام بوده و هم در جلب مشارکت سایر کشاورزان فعالانه با دولت همکاری دارند.
با برنامه‌ریزی و تلاش در جهت رعایت الگوهای کشت مناسب با توجه به شرایط کم‌آبی در استان، می‌بایست از کشت محصولاتی که تولید آن‌ها خیلی بیشتر از نیاز بوده و مقادیر زیادی از آن‌ها به‌دلیل فسادپذیری با قیمت‌های بسیار ارزان به خارج استان صادر می‌شوند، جدا جلوگیری شود
– ایجاد انگیزه‌های تشویقی در بین کشاورزانی که براساس الگوهای مصرف بهینه جزء مصرف‌کنندگان متعادل و کم‌مصرف آب در بخش کشاورزی شناخته می‌شوند.
– پررنگ شدن نقش دولت در تامین سرمایه‌های لازم در فراهم نمودن زیرساخت‌های توسعه منابع آبی استان و مهم‌تر از همه تلاش مضاعف در حفاظت از منابع آبی و عرصه‌های منابع طبیعی که سرمنشا تولید آب کافی در بخش کشاورزی استان هستند.
– تدوین نظام‌نامه اجرایی بهره‌برداری، نگهداری و مدیریت مصرف و تقاضای آب کشاورزی در شرایط خاص اقلیمی و اجتماعی استان و مجاب کردن دستگاه‌های دولتی در اجرای دقیق و مستمر آن با همکاری مردم روستایی.
– کاهش تلفات غیرتولیدی آب از طریق کاهش انتقال آب به نقاطی که آب به‌راحتی از دسترس خارج شده و یا از حیظ انتفاع خارج می‌شود. به‌عنوان مثال مخلوط آب شیرین با آب شور دریا و یا آلوده شدن آب و آلودگی شدید جریان‌های برگشتی به مزارع.
– بهبود مدیریت سامانه‌های آبیاری موجود (مدیریت منابع یا بهره‌برداری و نگهداشت )درسطح گیلان و استفاده مجدد از جریان‌ها و آب‌های برگشتی از طریق مهار، انحراف و ذخیره جریان‌های زهکشی‌شده در مناطق مختلف استان گیلان.
– با برنامه‌ریزی و تلاش در جهت رعایت الگوهای کشت مناسب با توجه به شرایط کم‌آبی در استان، می‌بایست از کشت محصولاتی که تولید آن‌ها خیلی بیشتر از نیاز بوده و مقادیر زیادی از آن‌ها دلیل فسادپذیری با قیمت‌های بسیار ارزان به خارج استان صادر می‌شوند و سود قابل‌توجهی برای کشاورزان نداشته و فقط موجب مصرف آب بیشتر در بخش کشاورزی استان خواهد بود، جدا جلوگیری شود.
چه لزومی دارد که محصولاتی با مصرف آب زیاد ولی با اشباع تولید در بازار استان، قیمت پایین در بازار، فسادپذیری زیاد و کم‌ضروری به لحاظ اهمیت غذایی، کشت و تولید شود و آن‌وقت برای تولید محصولات مهم و استراتژیک استان با کمبود آب در بخش کشاورزی مواجه باشیم ؟!
– بهبود یا اصلاح روش‌های فنی و مهندسی استحصال آب از منابع سطحی و زیرزمینی استان از جمله به‌کارگیری تکنولوژی‌های کم‌هزینه‌تر در قبال هزینه‌های سنگین احداث سدهای بزرگ مخزنی که بهترین نمونه آن احداث سدهای لاستیکی و احداث سدهای زیرزمینی برای استحصال آب سطحی و زیرزمینی در مناطق مختلف استان می‌باشد.
با اعمال مدیریت صحیح آب و آبخیزداری در حوزه های آبخیز استان از طریق کشت گیاهانی با ارزش اقتصادی بیشتر در هر منطقه و تخصیص آب مازاد به سایر بخش‌های فعال اقتصادی، کارایی و بازده آب مصرفی را در مناطق مختلف استان افزایش دهیم
– پایش و مونیتورینگ مستمر و مناسب شبکه‌های آبیاری و رودخانه‌های استان به‌منظور تعیین دبی لحظه ای و روزانه آب در سازه‌های کنترل جریان در طول مسیر آب‌رسانی شبکه‌ها و همچنین در سطح رودخانه‌ها به‌منظور حل مشکلات و اختلافات توزیع واقعی و پیش‌بینی آب کشاورزی برای کشاورزان استان.
– اصلاح شرایط زهکشی اراضی در شبکه‌ها، لایروبی به‌موقع رسوبات در شبکه‌های آبیاری، کنترل مستمر به‌منظور جلوگیری از تجاوز به حریم شبکه‌های آبیاری و جلوگیری در استفاده از جاده‌های سرویس کانال‌های آبیاری برای عبور و مرور به‌عنوان جاده‌های روستایی که مشکلات فراوانی را برای مسؤولین آب استان و حتی مردم منطقه به‌وجود خواهد آورد.
– اصلاح نگرش فعلی مسؤولین و بهره‌برداران آب کشاورزی در ارزش‌گذاری قیمت آب یا همان آب‌بهاء کشاورزی و استفاده از روش‌های دقیق علمی و فنی در قیمت‌گذاری آب کشاورزی (تعیین قیمت سایه‌ای آب کشاورزی ) و اصلاح قوانین حقوقی آب (ارزش اجتماعی آب) در بخش کشاورزی استان.
– ایجاد یک مکانیزم و راهکاریی برای اخذ آب‌بهاء کشاورزی بر اساس میزان حجم آب مصرفی در مزارع (تحویل حجمی آب) به‌عنوان مثال واگذاری اخذ آب‌بهاء به تشکل‌های آب‌بران در هر منطقه.
– افزایش بازده و کارایی اقتصادی آب کشاورزی به‌عنوان یک معیار اساسی در بخش آب و کشاورزی استان توجه ویژه باشد زیرا این معیار شرایطی را بیان می‌کند که پس از رسیدن به آن می‌توان، تضمین کرد که منابع آب در مسیری درست مصرف شده و بیش‌ترین کارایی و سود خالص ممکن را در تولید محصولات کشاورزی به‌دست آورده‌ایم (حصول ارزش خالص یا سود خالص با کسر هزینه‌ها).
– از آن‌جایی‌که هر افزایشی در بهره‌وری آب، نمی‌تواند منجر به افزایش کارایی اقتصادی و بهره‌وری اجتماعی آب شود، لذا با اعمال مدیریت صحیح آب و آبخیزداری در حوزه‌های آبخیز استان (مدیریت حوزه‌های آبخیز) بهره‌وری آب و کارایی اقتصادی آن به‌طور همگام و هماهنگ از طریق کشت گیاهانی با ارزش اقتصادی بیشتر در هر منطقه (تخصیص آب به نسبت میزان آب موردنیاز گیاهی که کشت می‌شود) و تخصیص آب مازاد به سایر بخش‌های فعال اقتصادی مانند بخش صنعت کارایی و بازده آب مصرفی را در مناطق مختلف استان افزایش داد. (باید توجه داشته باشیم که تعیین بهره‌وری آب کشاورزی در مقیاس زراعت گیاه کافی نیست بلکه بایستی برای هر مترمکعب آب کشاورزی که حتما دارای پتانسیل‌های متعددی برای مصارف مختلف بوده، ارزش خاصی قایل شد و برای هرکدام برنامه‌ریزی دقیق و مناسبی داشت).
– توجه جدی مسؤولین آب استان به هشدارهای مکرر کارشناسان آبخیزداری گیلان به وضعیت خاص فیزیوگرافی و هیدرولوژیکی حوضه‌های آبخیز استان (فاصله کم و شیب تند بین کوه، دامنه تا دشت و مناطق جلگه‌ای گیلان) و ضرورت اجرای طرح جامع مدیریت منابع آب و یا اجرای طرح مدیریت جامع حوضه‌های آبخیز استان برای آمادگی و مقابله با اثرات خشکسالی و یا بروز سیلاب‌های مخرب در مناطق شهری و روستایی استان گیلان.
– بهره‌گیری از مدیران و کارشناسان خبره، متخصص و آگاه به مسائل فنی و مهندسی و اقتصادی – اجتماعی کشاورزان در هر منطقه از گیلان.
– تاکید بر تهیه و تنظیم تقویم دوم آبیاری و تقویم زراعی بر اساس الگوهای کشت و تقاضای میزان آب در هر منطقه از استان.
– توجه به جایگاه و اهمیت مقوله بسیار مهم حسابداری آب کشاورزی دراستان‌های شمالی به‌ویژه گیلان و همچنین پیشنهاد نامگذاری هفته‌ای به مناسبت اهمیت و جایگاه آب در کشور و استان به‌نام هفته ملی شکرگذاری آب (جشن شکرگذاری آب) در پایان فصل زراعی هر سال در استان، تجلیل از بهره‌برداران و شاربین نمونه آب کشاورزی و برگزاری گردهمایی‌ها و کارگاه‌های آموزشی و مشورتی در استان به‌منظور ترویج فرهنگ مصرف صحیح آب در بخش کشاورزی و سایر مصارف بخش‌های صنعت، خدمات و..
* محقق بخش کشاورزی گیلان