نقش شهرداری‌ها در تصویب و اجرای طرح‌های جامع و تفصیلی؛
مرجع کارشناسی یا ابزار تامین منابع مالی
طرح‌های جامع و تفصیلی به‌عنوان اسناد فرادست برنامه‌ریزی شهری، نقش اساسی در هدایت توسعه کالبدی، کاربری زمین، و نظام فعالیت‌ها و سکونت در شهر ایفا می‌کنند. این طرح‌ها نه‌تنها چارچوبی برای تصمیم‌گیری‌های مدیریتی و سرمایه‌گذاری در شهر فراهم می‌آورند، بلکه به‌منزله ابزاری حقوقی و قانونی، ضوابط و مقررات ساخت‌وساز و نحوه استفاده از زمین را تعیین می‌کنند. در این میان، شهرداری‌ها به‌عنوان نهاد اجرایی و مدیریت شهری، جایگاهی محوری در تهیه، تصویب و اجرای این طرح‌ها دارند. نقش شهرداری‌ها را می‌توان در چند محور کلیدی بررسی کرد:
۱. جایگاه قانونی شهرداری در فرآیند تصویب طرح‌ها
بر اساس قوانین و مقررات کشور، از جمله قانون شهرداری‌ها و آیین‌نامه‌های مرتبط، شهرداری‌ها مکلف‌اند ضوابط و مقررات مصوب طرح‌های جامع و تفصیلی را رعایت و در فرایند صدور پروانه ساختمانی اعمال کنند. هرچند تصویب نهایی طرح‌های جامع معمولا توسط شورای عالی شهرسازی و معماری ایران انجام می‌گیرد، اما نقش شهرداری در مراحل مقدماتی، جمع‌آوری داده‌ها، ارائه اطلاعات بومی، و پیگیری فرایند تصویب بسیار تعیین‌کننده است. شهرداری‌ها به‌عنوان نزدیک‌ترین نهاد به عرصه‌های شهری و شهروندان، بیشترین شناخت را از نیازها و مشکلات روزمره دارند و همین امر موجب می‌شود بازخورد شهرداری‌ها در جلسات تصویب طرح‌ها اهمیت ویژه پیدا کند.
۲. مشارکت شهرداری‌ها در فرآیند مطالعات و تهیه طرح‌ها
مطالعات پایه و تفصیلی که مبنای طرح‌های جامع و تفصیلی قرار می‌گیرند، نیازمند داده‌های دقیق از وضعیت جمعیتی، اقتصادی، کالبدی، ترافیکی و محیط‌زیستی شهر هستند. بخش عمده‌ای از این داده‌ها در اختیار شهرداری است. اطلاعاتی مانند صدور پروانه‌های ساختمانی، وضعیت معابر، خدمات شهری، کاربری اراضی، عوارض محلی و داده‌های حمل ونقل شهری توسط شهرداری گردآوری می‌شود. به همین دلیل، همکاری فعال شهرداری با مشاوران طرح از مرحله شناخت تا تدوین راهبردها و پیشنهادها، نقش تعیین‌کننده در کیفیت طرح‌ها دارد. در بسیاری از موارد، بدون پشتیبانی شهرداری‌ها، داده‌ها ناقص مانده و امکان تدوین طرح واقع‌بینانه فراهم نمی‌شود.
۳. نقش شهرداری در تصویب طرح تفصیلی
اگرچه طرح جامع در سطح کلان و با نگاه راهبردی تدوین می‌شود، اما طرح تفصیلی مستقیما با مدیریت روزمره شهر و صدور مجوزهای ساخت‌وساز گره خورده است. در ایران، تصویب طرح‌های تفصیلی در کمیسیون ماده ۵ استان صورت می‌گیرد. شهرداری‌ها به‌عنوان دبیرخانه این کمیسیون عمل می‌کنند و از نظر کارشناسی نقش محوری دارند. دبیرخانه موظف است پیشنهادهای اصلاحی، تغییرات کاربری و انطباق آن‌ها با طرح جامع را بررسی و به کمیسیون ارائه کند. بنابراین می‌توان گفت که نقش شهرداری در تصویب طرح تفصیلی، نقشی عملیاتی و مؤثر است و بدون مداخله و کارشناسی شهرداری‌ها، تصمیمات کمیسیون فاقد پشتوانه اجرایی خواهد بود.
۴. شهرداری‌ها و اجرای طرح‌های جامع و تفصیلی
اجرای طرح‌ها مهم‌ترین بخش فرایند برنامه‌ریزی شهری است. شهرداری‌ها از طریق ابزارهای متعددی اجرای طرح‌های جامع و تفصیلی را پیگیری می‌کنند:
صدور پروانه ساختمانی و پایان‌کار: شهرداری‌ها با استناد به ضوابط طرح تفصیلی، نوع کاربری، تراکم ساختمانی، سطح اشغال و ارتفاع ساختمان را کنترل می‌کنند.
ابزارهای مالی و اقتصادی: اخذ عوارض نوسازی، عوارض تغییر کاربری و سایر منابع مالی، برای تأمین هزینه‌های اجرای طرح‌ها به کار می‌رود.
تملک و آزادسازی اراضی: در مواردی که طرح‌ها نیاز به احداث معبر یا فضای عمومی دارند، شهرداری‌ها از طریق تملک یا تهاتر زمین اقدام می‌کنند.
مدیریت پروژه‌های عمرانی: بسیاری از پروژه‌های پیش‌بینی‌شده در طرح‌ها مانند احداث معابر، پارک‌ها، فضاهای خدماتی و زیرساخت‌های شهری، توسط شهرداری اجرا می‌شوند.
این مجموعه اقدامات باعث می‌شود شهرداری‌ها حلقه اتصال طرح‌های مصوب با عرصه واقعی زندگی شهری باشند.
۵. چالش‌های شهرداری‌ها در زمینه اجرای طرح‌ها
با وجود نقش کلیدی، شهرداری‌ها در مسیر اجرای طرح‌های جامع و تفصیلی با چالش‌های متعددی مواجه‌اند:
عدم‌انطباق طرح‌ها با نیازهای واقعی شهر: بسیاری از طرح‌ها به‌صورت کلیشه‌ای و بدون توجه به ویژگی‌های بومی شهرها تهیه می‌شوند که اجرای آن‌ها را با مشکل روبه‌رو می‌کند.
کمبود منابع مالی: اجرای کامل طرح‌ها به منابع مالی هنگفتی نیاز دارد که شهرداری‌ها به‌تنهایی قادر به تأمین آن نیستند.
فشارهای اجتماعی و سیاسی: تغییر کاربری‌ها و اجرای ضوابط گاهی با مخالفت گروه‌های ذی‌نفع مواجه می‌شود و شهرداری را تحت فشار قرار می‌دهد.
ضعف در هماهنگی بین دستگاه‌ها: بسیاری از ارکان طرح‌ها نیازمند همکاری سایر سازمان‌ها مانند وزارت راه و شهرسازی، شرکت‌های خدماتی و بخش خصوصی است. عدم هماهنگی، سرعت اجرای طرح‌ها را کاهش می‌دهد.
۶. راهکارهای تقویت نقش شهرداری‌ها
برای ارتقای نقش شهرداری‌ها در تصویب و اجرای طرح‌های جامع و تفصیلی می‌توان چند راهکار ارائه کرد:
۱. تقویت ظرفیت کارشناسی در شهرداری‌ها: ایجاد واحدهای تخصصی شهرسازی و برنامه‌ریزی در شهرداری‌ها برای تحلیل و پایش مستمر طرح‌ها
2. افزایش اختیارات شهرداری‌ها در فرآیند تصویب: بازنگری در قوانین به‌گونه‌ای که شهرداری‌ها نقش فعال‌تر و تصمیم‌گیرنده‌تری در کمیسیون‌ها داشته باشند.
3. تأمین مالی پایدار: طراحی نظام مالیاتی شهری و منابع درآمدی پایدار برای شهرداری‌ها تا اجرای طرح‌ها محدود به درآمدهای ناپایدار نباشد.
4. افزایش شفافیت و مشارکت مردمی: اطلاع‌رسانی و جلب نظر شهروندان در مراحل تصویب و اجرای طرح‌ها، به کاهش مقاومت اجتماعی کمک می‌کند.
5. پایش و ارزیابی مستمر: شهرداری‌ها باید به‌طور دوره‌ای میزان تحقق اهداف طرح‌های جامع و تفصیلی را رصد کرده و گزارش‌های شفاف ارائه دهند.
جمع‌بندی
شهرداری‌ها به‌عنوان مهم‌ترین نهاد مدیریت شهری، نقشی دوگانه در تصویب و اجرای طرح‌های جامع و تفصیلی دارند: از یک‌سو در فرآیند تصویب، به‌عنوان مرجع کارشناسی و دبیرخانه کمیسیون‌ها ایفای نقش می‌کنند و از سوی دیگر در اجرای طرح‌ها، با ابزارهای حقوقی، مالی و اجرایی خود به تحقق اهداف آن کمک می‌نمایند. با این حال، چالش‌های ساختاری و مالی، مانع تحقق کامل ظرفیت‌های شهرداری‌ها در این حوزه شده است. ارتقای توان کارشناسی، تقویت اختیارات قانونی، تأمین مالی پایدار و جلب مشارکت عمومی می‌تواند جایگاه شهرداری‌ها را در فرآیند برنامه‌ریزی شهری تثبیت کرده و مسیر اجرای اثربخش‌تر طرح‌های جامع و تفصیلی را هموار سازد.