همزمان با شروع فصل نشای برنج، بازار استفاده از انواع سم و کود شیمیایی در گیلان و مازندران داغ است. از طرفی مصرف بی‌رویه و نامتعادل کودهای شیمیائی، عادی و عرفی شده است. گفته شده در گیلان و مازندران حداقل ۳۰ تا ۵۰ کیلوگرم در هر هکتار بیشتر از میانگین حد مجاز استاندارد جهانی، کود مصرف می‌شود. شالیکاران معتقدند؛ آنها همه تلاش خود را برای تولید محصول بیشتر و سالم‌تر انجام می‌دهند و خدمات جهاد کشاورزی، مقصر این اوضاع است. زیرا به شدت از کشاورزان فاصله گرفته است.
علاوه بر این‌ها برخی از کارشناسان می‌گویند؛ کودهای شیمیایی که در گیلان توزیع می‌شوند از کیفیت خاصی برخوردار نیستند. سوالاتی که در اینجا مطرح می‌شود این است که اساسا این افت کیفیت از چه زمانی آغاز شده است؟ این افت کیفیت چطور و چقدر بر روی تولید برنج یا سایر محصولات کشاورزی اثرگذار بوده است؟ آیا سموم و کودهای شیمیایی قبلا از خارج کشور وارد می‌شدند؟ کودهای شیمیایی بی‌کیفیت فعلی تولید کجا هستند؟
مدیرعامل شرکت خدمات حمایتی جهاد کشاورزی گیلان، چند روز قبل، از افزایش دو برابری توزیع سموم و انواع کودهای کشاورزی در سطح ۳۱۴ هزار هکتار از اراضی زراعی و باغی استان خبر داد. این در حالی است که همین حالا هم منابع آبی گیلان، اعم از زیرزمینی و رو زمینی به دلیل تماس فوق‌العاده با مزارع کشاورزی، وضعیت بسیار بحرانی دارند و دیگر مانند دهه‌های نه چندان دور از عزم راسخ برای آموزش به کشاورزان و مبارزه همه گیر بیولوژیکی در مزاع استان خبری نیست.
آنطور که مدیرعامل شرکت خدمات حمایتی جهاد کشاورزی گیلان اعلام می‌کند؛ سال گذشته بیش از ۱۱۲ هزار و ۳۳۰ لیتر و در سال ۱۴۰۲ هم ظاهرا حدود ۵۶ هزار و ۵۰۰ لیتر از سموم دفع آفات نباتی شامل قارچ‌کش‌ها، علف‌کش‌ها و سایر سموم دفع آفات نباتی در استان توزیع شده بود.
تلاش‌های شرکت خدمات حمایتی جهاد کشاورزی، در حالی است که به گفته خود مرکز حفظ نباتات سازمان جهاد کشاورزی گیلان، استفاده از مبارزه بیولوژیک با آفات حدود چهار برابر ارزان‌تر از شیوه استفاده از سموم کشاورزی است.
استفاده فله‌ای از کود شیمیایی و سموم در مزارع
«حسن علیزاده»، یکی از شالیکاران گیلانی در همین زمینه به مرور گفت: تنوع کودهای شیمیایی در بازار زیاد است و گاهی اوقات شالیکاران نمی‌دانند که باید از کدام نوع کود برای مزرعه شالی خود استفاده کنند. به گفته این شالیکار، استفاده از کود در مزارع برنج سلیقه‌ای و گاهی هم فله‌ای است. وی معتقد است: سالیان قبل کودها از روسیه وارد می‌شد و استفاده از آن واقعا تاثیرگذار بود و کشاورز تاثیرش را با چشم می‌دید. اما الان دیگر اینگونه نیست.
تنوع کودهای شیمیایی در بازار زیاد است و گاهی اوقات شالیکاران نمی‌دانند که باید از کدام نوع کود برای مزرعه خود استفاده کنند.استفاده از کود در مزارع برنج سلیقه‌ای و گاهی هم فله‌ای است. سالیان قبل کودها از روسیه وارد می‌شد و استفاده از آن واقعا تاثیرگذار بود و کشاورز تاثیرش را با چشم می‌دید. اما الان دیگر اینگونه نیست.
وی اضافه می‌کند: قسمت زیادی از برنجی که ما روی زمین‌ها کاشت می‌کنیم مصرف شخصی خانوار خودمان است. بنابراین تلاش می‌کنیم با وجود همه مشقات و موانعی که ایجاد کرده‌اند هر طور که شده ضمن تولید بیشتر، محصولی سالم تولید کنیم.
روسیه بزرگ‌ترین صادر کننده کودهای شیمیایی
طبق داده‌های موسسه جهانی کود، روسیه بزرگ‌ترین صادر‌کننده کودهای شیمیایی در جهان است. ۲۳ درصد از صادرات آمونیاک، ۱۴درصد از صادرات اوره، ۱۰درصد از صادرات فسفات فرآوری شده و ۲۱درصد از صادرات پتاس به روسیه اختصاص دارد. روسیه با ارزش صادرات تقریبا ۵/ ۱۲ میلیارد دلار، صادر‌کننده اصلی کودهای کشاورزی در سراسر جهان است. چین و کانادا نیز به ترتیب با ۵/ ۱۱ و ۶/ ۶میلیارد دلار در رتبه‌های بعدی قرار دارند.
جواب سر بالای خدمات کشاورزی به شالیکاران
«علی یوسفی» رییس شورای روستای بیالواست. وی در مورد نحوه استفاده از کود شیمیایی می‌گوید: تولید محصول سالم اولویت همه شالیکاران است. هر ساله برای مجموعا یک هکتار زمین زراعی که در آن برنج می‌کارم دو گونی ۵۰ کیلوگرمی کود سیاه و پتاس و نهایتا ۱۰۰ کیلوگرم کود سفید مصرف می‌کنم. اگر هم کود دیگری باشد که بخواهم استفاده کنم ابتدا از خدمات جهاد کشاورزی سوال می‌کنم که تاکنون اتفاق نیافتاده است.
وی ادامه داد: چند سال قبل کود و سم‌هایی از کشور چین واردات شده بود که وقتی مصرف می‌کردیم اصلا به درد نمی‌خورد. مورد دوم اینکه شرکت‌هایی هم هستند خلافکار. این شرکت‌ها کودهایی تولید می‌کنند که به هیچ وجه استاندارد نیست و اگر کشاورزی بر حسب شانس و اقبال از این کودها خریداری و مصرف کند، محصول برنجش در همان سال ۲۰ تا ۳۰ درصد دچار افت می‌شود.
علی یوسفی ضمن انتقاد از عملکرد خدمات جهاد کشاورزی و حضور کمرنگ آنها در بین شالیکاران و مزارع برنج اضافه کرد: کارشناسان خدمات کشاورزی در سال‌های گذشته به روستا می‌آمدند و در مورد نحوه کوددهی و سمپاشی، کشاورزان را تعلیم می‌دادند. اما الان اصلا مراجعه نمی‌کنند و وقتی خود ما به دنبال آنان می‌رویم می‌گویند وسیله نقلیه اگر باشد به روستا سری می‌زنند. با این حال وقتی وسیله نقلیه هم فراهم می‌کنیم باز هم به بهانه‌های مختلف از جمله شیفت کاری و مرخصی و از این قبیل، حاضر نیستند به مزارع برنج سرکشی کنند و مشکلات کشاورزان برنجکار را از نزدیک ببینند.
کودهای چینی کیفیت ندارند
«حسین ابراهیم زاده» کشاورزی از شهرستان شفت است. وی می‌گوید: ۵ سال پیش و در مقایسه با آن ۱۰ سال پیش اوضاع بهتر بود و وقتی کشاورزی برای بهبود تولید محصولش کود خارجی یا سم برای مبارزه با آفات استفاده می‌کرد نتیجه بهتری می‌گرفت. اما الان انگار چندان فرقی نمی‌کند که از چه کود یا چه برندی برای شالیزار استفاده شود. به گفته وی، کودها و سموم چینی کیفیت خوبی ندارند و جهاد کشاورزی هم دیگر مانند ۲۰ یا ۳۰ سال پیش علاقه‌ای به پایش روستاها و ترویج مبارزه بیولوژِکی از خود نشان نمی‌دهد.
کودها و سموم چینی کیفیت خوبی ندارند و جهاد کشاورزی هم دیگر مانند ۲۰ یا ۳۰ سال پیش علاقه‌ای به پایش روستاها و ترویج مبارزه بیولوژِکی از خود نشان نمی‌دهد.
تقریبا یک سال قبل، معاون زراعت وزارت جهاد کشاورزی هم ضمن تایید این موضوع گفته بود: کشاورزان از «بی‌کیفیتی و آشغال بودن» سم وارداتی چین برای دفع آفات محصولات کشاورزی ناراضی هستند.
استفاده از کود برای مزارع برنج، شبیه آزمون و خطاست
«خلیل امیدی» یکی دیگر از کشاورزانی است که در روستاهای اطراف شهرستان رشت مشغول شالیکاری است. وی می‌گوید: استفاده از کود برای مزارع برنج، شبیه آزمون و خطا شده است. مثلا اگر سال گذشته مقدار مشخصی کود در شالیزار استفاده شد و کشاورز نتیجه لازم را نگرفت امسال روش کوددهی خود از اوره و پتاس گرفته تا فسفات را در آماده‌سازی زمین، نیمه اول و دوم نشا، ظهور خوشه و گلدهی عوض می‌کند. وی که روی یک هکتار زمین، برنج رقم هاشمی کاشت می‌کند می‌گوید که سال گذشته برای یک هکتار زمین ۱۵۰ کیلوگرم فسفات، ۷۰ کیلوگرم پتاس و حدود ۶۰ کیلوگرم اوره مصرف کرده است.
خروج شرکت‌های واردکننده کود از ایران
«محمد امیدی» از فعالان و کارشناسان حوزه کشاورزی، معتقد است: به دلیل تورم، غالبا کشاورزان در‌خواست کودهای تولید داخل دارند. از سویی به دلیل کیفی نبودن کودهای داخلی، کشاورزان خواهان کودهای خارجی هستند. به همین دلیل بر سر یک دوراهی قرار گرفته‌‌‌اند.
این فعال حوزه کشاورزی افزود: بسیاری از شرکت‌های واردکننده و خارجی از ایران رفته‌‌‌اند و شرکت‌های خوب کمتر جایی در بازار ایران دارند. در شرایط فعلی کودهای آلی داخلی، توانسته‌اند اعتماد کشاورزان را جلب کنند، اما در اغلب کودهای تولید داخل، ذهنیت‌‌‌ها خوب نیست.
بازار داغ خرید و فروش کودها و سموم شیمیایی غیراستاندارد
«حمید غلامی» کارشناس حوزه کشاورزی هم در این خصوص به مرور گفت: با شروع فصل کاشت برنج در شالیزارها بازار خرید و فروش کودها و سموم شیمیایی غیراستاندارد، غیرمجاز، بی‌کیفیت و بدون اصالت کارخانه معتبر، داغ داغ می‌شود که هوشیاری مسئولین ذیربط استانی را بیش از پیش می‌طلبد.
کشاورز شالیکار برای رسیدن به کود به موقع و با قیمت ارزان با هدف کاهش هزینه‌ها، بدنبال خرید کودهای شیمیایی ارزان در بازار آزاد شده و متاسفانه بدون اطلاع و یا بدون دقت در نشانه‌های استاندارد بودن کود، اصالت کود و فروشگاه‌های معتبر عرضه‌کننده، کود را از بازار آزاد و از دست دلالان خرید می‌کند.
وی ضمن تأکید بر لزوم برخورد قانونی با شرکت‌های غیراستاندارد و حتی تقلبی عرضه‌کننده کو و سم می‌گوید: در سال‌های اخیر کاربرد و مصرف بیش از اندازه و بی‌رویه کودهای شیمیایی و سموم شیمیایی در شالیزارهای استان‌های شمالی، بقدری لجام گسیخته و بدون کنترل شده که حتی کشاورزانی که با مصرف مناسب و مجاز کودها و آفت‌کش‌های استاندارد، تمایل به تولید محصول سالم در شالیزارهای خود دارند هم از دست کشاورزان همسایه‌ای که مصرف بی رویه و بدتر از همه مصرف کودها و سموم شیمیایی غیرمجاز و تقلبی بی کیفیت را در اراضی شالیزاری خود بکار می‌گیرند، در امان نبوده و بایستی از پیامدهای مخرب چنین رفتارهایی هم در اراضی شالیزاری خود ضرر و زیان متحمل شوند.
نابودی زنبورهای تریکو گراما به دلیل سموم تقلبی
غلامی معتقد است: یقینا اراضی همجوار هم بشدت از کاربرد بی رویه کودها و آفت‌کش‌های ارزان قیمت تقلبی آسیب خواهند دید و بارها گزارش شده که کاربرد آفت‌کش‌های تقلبی و بی‌کیفیت درصد موفقیت روند مبارزه بیولوژیکی با کمک زنبورهای تریکو گراما در اراضی شالیزاری را کاملا کاهش داده و زنبورها در اثر استفاده بی‌رویه چنین سمومی بشدت نیست و نابود شده‌اند.
میانگین مصرف کود فسفات در شالیزارهای گیلان بیش از ۸۰ کیلوگرم در هکتار است( بطور میانگین ۳۰ تا ۴۰ کیلوگرم لازم است)که نشان از مصرف زیاد و بی رویه این نوع کود دارد.
این کارشناس حوزه کشاورزی اضافه می‌کند: هشدارهای کارشناسی می‌گوید که مصرف بی‌رویه و بیش از اندازه و بی‌موقع کودهای شیمیایی آنهم نامرغوب و تقلبی اثرات بسیار زیانبار و نامطلوبی بر محیط‌زیست و سلامت انسان دراد که از جمله آنها می‌توان به آلودگی آب‌های زیرزمینی و سطحی، مسمومیت خاک و تجمع فلزات سنگین و نیترات‌ها در خاک، و تجمع کادمیم در خاک‌های شالیزاری و دانه برنج، تجمیع مواد شیمیایی مضر در بافت‌های گیاهی، جانوری و انسانی که از این محصولات استفاده می‌کنند اشاره کرد.
وی ادامه داد: در چند ساله اخیر دولت و وزارت جهادکشاورزی با الکترونیکی کردن حواله انواع کودهای شیمیایی علاوه بر این که تا حدود زیادی جلوی قاچاق و توزیع کودهای شیمیایی تقلبی در بازار را گرفته است و توانسته تا حدودی نابسامانی در عرضه و مصرف انوام کودها و سموم کشاورزی در بازار آزاد را سامان دهد. اما این کافی نبوده و هنوز گزارشات زیادی در خصوص توزیع و خرید و فروش کودها و سموم تقلبی کشاورزی در بازار و رسیدن ارزان آنها به دست کشاورزان شالیکار گیلانی و مازندرانی ارائه می‌شود که جای بسی تامل دارد.
حمید غلامی افزود: طبق تحقیقات، مصرف کودهای مناسب و مجاز در شالیزارها یقینا میزان محصول برنج را افزایش خواهد داد (افزایش عملکرد ناشی از مصرف کود بطور متوسط حدود ۲۵ درصد در شالیزارها است) اما این افزایش محصول تابع عواملی از قبیل نحوه مصرف کود، مقدار مصرف، نوع کود بر اساس آزمون‌های خاک شالیزارها و شرایط اقلیمی و اکولوژیکی خواهد بود.
هشدار کارشناسی ما این است که شالیکاران در گیلان بایستی به دو موضوع مهم و حیاتی دقت زیاد داشته باشند. اول اینکه در مصرف کود حتما به موضوع مصرف میزان مناسب کود بر اساس آزمون خاک و تعیین درجه حاصلخیزی شالیزارهای خود دقت کنند. دوم اینکه به کیفیت و استاندارد بودن نوع کود مصرفی خود در شالیزارها اطلاعات دقیق داشته باشند و کیفیت را فدای کمیت کودهای ارزان قیمت تقلبی و غیرمجاز در بازار نکنند.
بسیاری از شرکت‌های واردکننده و خارجی از ایران رفته‌‌‌اند و شرکت‌های خوب کمتر جایی در بازار ایران دارند. در شرایط فعلی کودهای آلی داخلی، توانسته‌اند اعتماد کشاورزان را جلب کنند، اما در اغلب کودها، ذهنیت‌‌‌ها خوب نیست.
به گفته این کارشناس؛ همانطور که مصرف کودها باعث بالا رفتن میزان محصول در واحد سطح می‌شود، استفاده بیش از اندازه و مصرف کودهای تقلبی و بی‌کیفیت نیز حدود ۲۰ تا ۵۰ درصد می‌تواند در کاهش محصول مؤثر باشند.
استفاده از کود در شالیزارهای گیلان و مازندران، بیشتر از میانگین جهانی
وی اشاره‌ای هم به آمار میزان مصرف کودهای شیمیایی در شالیزارها داشت و گفت: در گیلان و مازندران حداقل ۳۰ تا ۵۰ کیلوگرم کود در هر هکتار بیشتر از میانگین حد مجاز استاندارد جهانی مصرف می‌شود. بطور مثال در مصرف کود ازته سفید در شالیزارهای گیلان، حداقل ۳۰ تا ۵۰ کیلوگرم بیشتر یعنی میانگین حدود ۱۵۰ تا۲۰۰ کیلوگرم در هکتار است. در حالیکه میانگین نرمال مصرف آن در هر هکتار، ۸۰ تا ۱۰۰ کیلوگرم داست. البته این بشرطی است که کودها و سموم استاندارد بوده و تقلبی نباشد حال اگر تقلبی و بی کیفیت و غیرمجاز هم باشد که مصیبت‌ها و مرثیه‌ها را باید شمرد.
وی اضافه کرد: میانگین مصرف کود فسفات در شالیزارهای گیلان بیش از ۸۰ کیلوگرم در هکتار است( بطور میانگین ۳۰ تا ۴۰ کیلوگرم لازم است)که نشان از مصرف زیاد و بی رویه این نوع کود دارد. ارقام ذکر شده نشانگر این است که در استان‌های شمالی مصرف بی‌رویه و نامتعادل کودهای شیمیائی و عدم استفاده بهینه از آنها به دلیل عدم انجام آزمون‌های خاک در شالیزارها که ممکن است هزینه‌های زیادی را هم بردوش شالیکار متحمل کند، آنقدر عادی و عرفی شده است که تقریبا همه پذیرفته‌اند که با مصرف بیشتر کود و سموم شیمیایی هم محصولشان بیشتر خواهد شد و هم کمتر دچار خسارات ناشی از آفات خواهند شد.
این در حالیست که شاید در مقطع زمانی بسیار کوتاه چنین شود، اما در دراز مدت هم خاک شالیزارها مسموم خواهد شد و هم گیاه و هم انسانی که از بقایای مانده سموم و کودهای شیمیایی در محصول مصرف می‌کند بشدت در معرض آسیب‌های جانی قرار خواهد گرفت. شیوع انواع سرطان‌های صعب العلاج گوارشی و…در شمال کشور خود موید این نکته است.
عواقب مصرف بی رویه و نامتعادل کودهای شیمیایی
غلامی تاکید کرد: مصرف بی‌رویه کودهای شیمیایی به ویژه کودهای غیرمجاز و تقلبی بی‌کیفیت در شالیزارها، نه تنها تأثیری در افزایش عملکرد محصولشان نخواهد داشت، بلکه به علت ایجاد اختلال در تغذیه گیاه موجب کاهش عملکرد گیاه و زمین می‌شود. مصرف بی رویه کودهای شیمیایی در کاهش و کمبود عناصر مغذی خاک (ریزمغذی ها مثل روی آهن و…)، مسمومیت خاک شالیزارها و افزایش تجمع عناصر خطرناکی چون کادمیم در خاک و پیکره گیاه برنج هم تأثیرگذار است.
این کارشناس حوزه کشاورزی معتقد است: طبق تحقیقات، هرگونه استفاده بی رویه و بدون توجه به زمان و مقدار مصرف کودهای شیمیایی، نه تنها اثری روی افزایش تولید نخواهد داشت، بلکه نتیجه‌ای معکوس داشته و ممکن است بین ۲۵ تا ۵۰ درصد موجب خسارت و کاهش تولید شود.
