هیجان ناشی از پی‌بردن به هویت کسانی که در نامگذاری خیابان‌های شهر انزلی حوالیِ صد سال قبل دخالت داشته‌اند و آشنایی با اسامی قدیمی که برخی از آنها تا این زمان نیز دوام آورده‌اند، می‌تواند برایمان تجربه‌ای شیرین باشد؛ بدین ترتیب گویی مزه‌ی حقایق تاریخی را می‌چشیم و به عمق رخدادهای گذشته نزدیکتر می‌شویم.
دانستن اینکه این کار چگونه و توسط چه کسی یا کسانی صورت گرفته، تا حدی جالب است، انگار راهی سفری در زمان می‌شویم و در این سفر، از هویت و طرز فکر کسانی که در نامگذاری این معابر موثر بودند، مطلع می‌شویم.
این آگاهی پرده از رویدادها و شخصیت‌هایی برمی‌دارد که در واپسین سال‌های حکومت قاجار، هویت شهری نظیر بندرانزلی را شکل داده‌اند و چنین شناختی بی‌تردید هنگامی که در خیابان‌های این شهر گام برمی‌داریم، برایمان احساس پیوندی عمیق با گذشته را به ارمغان می‌آورد.
علاوه براین، آشنایی و مرور تجربیات کسانی که در حیات اجتماعی و فرهنگی این شهر تاثیرگذار بوده‌اند، به نوعی کشف شخصیت‌های پنهان موثر در تاریخ این شهر محسوب می‌شود و نام‌هایی را هم که انتخاب کرده‌اند، بازتاب‌دهنده ارزش‌ها و میراث رسیده به مردمِ آن زمان است.
شاعره ایرانی سرکار خانم پروین اعتصامی، در زمان ریاست کتابخانه مرکزی دانشسرای عالی
در بازدید ولیعهد از کتابخانه، به همراه وزیر معارف وقت
به گمانم ما نیز در خلال آشنایی با این افراد و حفظ میراث معنوی و ارزش‌های فرهنگی که آنان پی‌ریزی کردند، حتی‌الامکان می‌بایست راهی را که آغاز کردند ادامه دهیم و در هر تصمیم و کُنشی، ولو در محدوده‌ی شهری و در حد نامگذاری یک مکان، به یاد داشته باشیم که بخشی از زنجیره‌ای هستیم که تاریخ این شهر را می‌سازند.
در واقع درک و احترام به تصمیمات ارزشمند گذشته، یعنی درک مسئولیت‌های کنونی و ساختن آینده‌ای که فرزندانمان هم به آن افتخار کنند. بی‌شک اسناد مکتوب تاریخی(مکاتبات، یادداشت‌ها، گزارش‌ها) یکی از مهم‌ترین منابع اطلاعات برای پژوهش‌های تاریخی و شناخت وقایع گذشته به‌شمار می‌روند.
با مرور چنین اسنادی، می‌توانیم به لایه‌های عمیق‌تری از تاریخ محلی پی برده و به فهم بهتری از رویدادهای مختلف، چگونگی اتفاقات و شرایط اجتماعی، فرهنگی شهرمان در گذشته دست یابیم.
خوشبختانه بندرانزلی به واسطه‌ی موقعیت منحصر بفرد تجاری، مراودات بین‌ا‌لمللی و همین‌طور وجود نهادهای اداری غنی و متعددش در بیش از یکصد سال پیش، از زمان قاجار، اطلاعاتی ارزشمند از گذشته را در دل اسناد و مدارکش به یادگار گذاشته؛ از جمله‌ی این اسناد، سندی در قالب یک گزارش در مورد چگونگی نامگذاری خیابان‌های زیبای این شهر در دورهی قاجار است که در این یادداشت به آن پرداخته شده است.
می‌دانیم که در دورهی قاجار، وزارتخانه‌ای به نام وزارت «معارف، اوقاف و صنایع مستظرفه» وجود داشت که پاره‌ای از امور کشور مانند تعلیم و تربیت، بررسی صلاحیت علمی پزشکان و داروسازان، امور مربوط به وقف‌ها و همچنین برخی موارد فرهنگی مربوط به حوزه‌ی شهری مانند نامگذاری خیابان‌ها و معابر، توسط این وزارتخانه صورت می‌گرفت؛ این وزارتخانه بعدها در دورهی پهلوی به دو وزارتخانه‌ی علوم و آموزش و پرورش تبدیل شد.
باید توجه داشت که در آغاز قرن گذشته، بندرانزلی به موازات توسعه‌ی شهری، در آستانه‌ی تحولات فرهنگی وسیعی بود. مسئول اداره‌ی معارف استان گیلان که به تازگی از تحصیلات خود در اروپا بازگشته بود، به‌عنوان یکی از پیشگامان این تغییرات نقش ویژه‌ای ایفا کرد.
دکتر عیسی صدیق اعلم، مسئول معارف وقت گیلان و طوالش
او که پس از چند سمت در کشور به ریاست اداره‌ی معارف استان گیلان منصوب شده بود، ضمن بازدیدی که از مراکز فرهنگی، مدارس و شهرِ درحال توسعه‌ی بندر انزلی داشت، ضمن گزارش وضعیت مدارس شهر، پیشنهاداتی را برای بهبود وضعیت ارائه کرد.
وی همچنین در راستای تلاش برای ارتقاء فرهنگی شهر، تصمیم گرفت نام خیابان‌های مهم بندرانزلی را با الهام از اسامی شاعران و اندیشمندان برجسته‌ی ایرانی انتخاب کند. این ماجرا از طریق نامه‌هایی که او به وزیر فرهنگ و معارف وقت نوشته است، آشکار می‌شود و نشان از تلاش‌های او برای پیوند فرهنگ کهن ایرانی با چهره‌ی نوین شهر بندرانزلی دارد. اما این شخص که بود و چگونه این کارها را انجام داد؟
او کسی نیست جز «عیسی صدیق اعلم»، مردی که راه خود را از تنگناهای سنتی آموزش و فرهنگ ایران به سوی مدرنیته باز کرد. دکتر صدیق یکی از برجسته‌ترین شخصیت‌های علمی و فرهنگی ایران در قرن بیستم بود.
او در سال ۱۲۷۳ شمسی در تهران متولد شد و پس از اتمام تحصیلات ابتدایی و متوسطه در ایران، در سال ۱۲۹۰، هنگامی که دورهی جدیدی از تاریخ ایران پس از انقلاب مشروطه آغاز شده بود، به‌عنوان یکی از اولین گروه‌های دانشجویان اعزامی به خارج از کشور، راهی فرانسه شد.
وی در آنجا نه تنها با سیستم‌های آموزشی پیشرفته آشنا شد، بلکه تجربه‌ی مهمی از زندگی سیاسی و اجتماعی اروپا به دست آورد و پس از اتمام دورهی دانشسرای ورسای، از دانشگاه پاریس لیسانس ریاضی گرفت.
«عیسی صدیق اعلم»، مردی که راه خود را از تنگناهای سنتی آموزش و فرهنگ ایران به سوی مدرنیته باز کرد. دکتر صدیق یکی از برجسته‌ترین شخصیت‌های علمی و فرهنگی ایران در قرن بیستم بود.
ولی ماجراجویی‌های علمی او به اینجا ختم نشد. عیسی صدیق برای مدتی به انگلستان رفت و در دانشگاه کمبریج به‌عنوان دستیار شرق‌شناس و ایران‌شناس نامی و محقق برجسته‌ی ادبیات فارسی، پرفسور «ادوارد براون»، به تدریس و پژوهش پرداخت.
لازم به ذکر است که پروفسور براون صاحب تألیفات بسیاری در زمینه‌ی ایران‌شناسی، تاریخ و ادبیات فارسی از جمله کتاب ارزشمند «تاریخ ادبیات ایران» در چهار جلد است که از منابع مهم پژوهش در زمینه‌ی ادبیات ایران به‌شمار می‌آید.
گفتنی‌ست، دکتر صدیق که در رشته‌های مختلف علوم تربیتی و مدیریت آموزش عالی تحصیل کرده بود در اواخر دورهی قاجار، به جهت اینکه به عنوان یکی از پیشگامان اصلاحات در نظام آموزشی کشور شناخته شده بود، به درخواست وزیر معارف وقت ممتازالسلطنه، احمدشاه به وی لقب «صدیق اعلم» داد.
وی در سال‌های بعد مقارن با اوایل دورهی پهلوی، به دعوت دانشگاه کلمبیا به آمریکا رفت و مدرک دکترای فلسفه را از این دانشگاه دریافت کرد.
همانگونه که گفتیم، او که روزگاری رئیس اداره‌ی معارف گیلان بود و بارها هنگام سرکشی به بندرانزلی، زیبایی و جذابیت این شهر را ستوده بود، پس از گذشت بیش از ده سال، در حالی که برای سفر به آمریکا به اینجا آمده بود با شهری روبه‌رو می‌شود که بندرپهلوی نام گرفته بود. خیابان‌های آشنایی که خودش روزی آنها را به نام بزرگان فرهنگ و ادب آراسته بود، خاطرات گذشته را برایش زنده می‌کرد. او سپس با یک کشتی روسی از بندرانزلی راهی باکو شد و اما پس از بازگشت به ایران، به درخواست دولت، تهیه‌ی طرح تاسیس «دارالفنون تهران» به وی داده شد.
سند مربوط به گزارش دکتر صدیق اعلم ، رئیس اداره معارف گیلان و طوالش
به وزیر معارف در سال ۱۲۹۸خورشیدی، در خصوص نامگذاری خیابان‌های بندرانزلی.
او که از پیشگامان واژه‌گزینی محسوب می‌شد، برای اولین بار واژه‌ی «دانشگاه» را بجای دارالفنون بکار برد و ضمن مشارکت در تهیه‌ی طرح تأسیس مرکز علمی متمرکزی در پایتخت، نام «دانشگاه تهران» را برای آن برگزید و خود مدت سه سال ریاست واستادی این دانشگاه را برعهده داشت .
صدیق که در اواخر دورهی رضا شاه ریاست دانشسرای عالی را بر عهده گرفته بود در سال ۱۳۱۵ شاعر نامدار ایرانی، «پروین اعتصامی» را به سمت رئیس کتابخانه‌ی دانشسرای عالی منصوب کرد.
از مهم‌ترین دستاوردهای او، تأسیس و ساماندهی مدارس جدید، تدوین برنامه‌های آموزشی مدرن و تلاش برای گسترش تحصیلات عالی در ایران بود.
عیسی صدیق اعلم، پس از استعفای رضا شاه، در کابینه‌ی فروغی به وزارت معارف رسید و برای پنج دوره همچنان وزیر معارف بود از سال ۱۳۲۸ به بعد نیز، پنج دوره به عنوان سناتور انتخابی تهران در مجلس سنا برگزیده شد.
همانگونه که در آغاز گفته شد، موضوع نامگذاری خیابان‌های بندرانزلی مربوط می‌شود به دورانی که ایشان پس از بازگشت از اروپا، برای مدتی در اواخر قاجار، رییس معارف گیلان بودند.
پرفسور صدیق در آن مقطع ضمن بازدید از شهر و مدارس بندرانزلی، اقداماتی را برای بهبود شرایط مدارس و همچنین نامگذاری خیابان‌های این شهر انجام داد.
او این کار را به‌عنوان یکی از زیباترین یادگارهای سفر خود معرفی می‌کرد و چگونگی آن را طی گزارشی به وزارت معارف اعلام داشت که درادامه نگاهی خواهیم انداخت به این سند.
بندرانزلی به واسطه‌ی موقعیت منحصر بفرد تجاری، مراودات بین‌ا‌لمللی و همین‌طور وجود نهادهای اداری غنی و متعددش در بیش از یکصد سال پیش، از زمان قاجار، اطلاعاتی ارزشمندی از گذشته را در دل اسناد و مدارکش به یادگار گذاشته است.
بنا بر آنچه از مفاد این گزارش می‌خوانیم، وی در اولین سفر خود در زمان عهده‌داری ریاست معارف گیلان، روز دوشنبه چهاردهم دی ماه سال ۱۲۹۸ به انزلی رفت وپس از مشورتی صمیمانه با بزرگان محلی، تجار و اعضای شورای بلدیه، پیشنهاد داد که اسامی خیابان‌های مهم شهر را تغییر داده وبا نام‌های بزرگان ادب و فرهنگ ایران جایگزین کنند.
افراد ذی‌ربط بلدیه (شهرداری) نیز با این پیشنهاد دکتر صدیق موافقت کردند، چرا که از زمان تصدی پست ریاست معارف استان، وی را به‌عنوان فردی عالم و دنیادیده می‌شناختند و می‌دانستند که این تغییراسامی روح تازه‌ای به خیابان‌های بندرانزلی خواهد بخشید و افتخار به بزرگان ایران‌زمین را با هر قدم در دل رهگذران زنده خواهد کرد.
عیسی صدیق در کنار پرفسور ادوارد براون، شرق‌شناس و ایران‌شناس ، دانشگاه کمبریج.۱۹۱۷
به پیشنهاد ایشان، دو خیابان بزرگ و بی‌نظیر انزلی که به تعبیر خود وی، نظیرش درهیچ کجای ایران نبود و همچنین گردشگاهی عمومی، به‌دلیل اینکه بسیار مورد توجه مردم محلی و مخصوصاً مسافران خارجی قرار داشتند، به افتخار شاعران افسانه‌ای ایران زمین، سعدی و قاآنی، نامگذاری شدند.
همچنین برخی دیگر از خیابان‌های این شهر نیز، بنا بر سندی که از گزارش وی به وزارت معارف درج شده، به نام چهره‌های ماندگاری چون حافظ، ناصر خسرو، ابن‌سینا و دیگر بزرگان مزین شدند. گویی هر کوچه و گذرگاه به داستانی از شکوه و زیبایی ادبیات ایران جان می‌بخشد. و البته هنوز هم هستند کسانی در این شهر که از بین این اسامیِ یادگار گذشته، نظیر قاآنی، حافظ و ناصر خسرو استفاده می‌کنند.
بی‌تردید وجه تسمیه‌ی این اسامی تا حدود زیادی به علاقه‌ی ایشان به پروفسور براون و معاشرت با این استاد ایران‌شناس واستاد زبان و تاریخ دانشگاه کمبریج مربوط می‌شد.
همچنین دکتر صدیق در این جلسه برای بزرگداشت ایشان، پیشنهاد کرد تا خیابان قدیمی و تاریخی شمس‌العماره، به پاس خدمات ارزشمند پروفسور ادوارد براون، به نام او تغییر یابد که البته باید گفت، شوربختانه در حال حاضر اثری از این خیابان باقی نمانده است.
این تغییر، در آن زمان این خیابان را همچون صفحه‌ای زنده از تاریخ کرد که شکوه گذشته را زمزمه می‌کند، شکوه عمارتی که هر جهانگردی در بدو ورود به سرحد انزلی، از آن یاد می‌کرد اما متاسفانه بر اثر شرایط نامساعد جوّی چندان نپایید و فروپاشید.
از نظر مکان‌یابی، براساس بررسی‌های شخصی، به گمانم خیابان موسوم به شمس‌العماره می‌بایست در سمت جنوبی این عمارت بوده باشد. برج پنج طبقه‌ی انزلی یا عمارت شمس‌العماره که به دستور ناصرالدین شاه بناشده بود، بر اساس شواهد، مقابل فرمانداری فعلی قرار داشت.
نهایتاً پس از تصویب و مشخص کردن اسامی جدید برای خیابان‌های بندرانزلی هم‌زمان با حضور آقای دکتر صدیق در بندرانزلی، تابلوهای قدیمی خیابان‌ها برداشته و تابلوهای جدیدی، با دقت و عشقی خاص، با این نام‌های پرافتخار جایگزین شدند.
این اقدامات، نه صرفاً تغییری در نام‌ها، بلکه حرکتی ارزشمند در راستای معرفی فرهنگ و ادب ایران، در قاب شهری بود که در منظر رهگذران داخلی و خصوصاً خارجی قرار داشت .گامی کوچک برای بزرگداشت میراثی ماندگار که صدایش باید همچنان از پسِ غبار تاریخ، در هنگام قدم زدن در این معابر، در حافظه‌ی ما طنین انداز باشد.
«پژوهشگر تاریخ انزلی»