آنان که زخم بر تن سبز طبیعت می‌نشانند، همان کسانی هستند که سیلابها را توان می‌بخشند تا آبادی‌ها را ویران کنند.
تردیدی وجود ندارد که سیلاب‌های جاری در گیلان با آسیب‌هایی که بر پوشش گیاهی این خطه وارد آمده بی‌ارتباط نیست.
وقتی صدای اره‌های برقی در جنگل‌ها می‌پیچد، دستان سودجو به حریم رودخانه‌ها دست درازی می‌کنند، حفظ مراتع نادیده انگاشته می‌شود و یا آن زمان که تغییر کاربری‌ها به سرعت گسترش می‌یابند، بلایایی چون هجوم سیلابها در تاریکی غفلت و تعدی آدمی قد می‌کشد.
براساس اعلام سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری در سال ۱۳۹۷، حدود ۵۵.۵ درصد از مساحت کشور یعنی معادل ۹۱ میلیون هکتار از عرصه‌ی حوزه‌های آبخیز کشور سیل‌خیز است. و البته در این میان باید گفت، بخش‌های مختلفی از گیلان نیز همواره در معرض تهدید و وقوع سیلابها بوده است. نگاهی کوتاه به اخبار سال‌های اخیر در گیلان خود حاکی از این موضوع است. به عنوان مثال، اواخر شهریور سال گذشته طغیان رودخانه‌ها در پیِ بارندگی شدید، سبب وارد آمدن خسارت به ۴۰ منزل مسکونی و هکتارها باغ کیوی در ۳ روستای تالش شد. و باز در اردیبهشت ماه سال ۱۴۰۱، طغیان رودخانه و جاری شدن سیل در رضوانشهر به تخریب بیش از ۲۰ هکتار از شالیزارهای برنج و بخش زیادی از سردهنه‌های کشاورزی این شهرستان انجامید. همچنین تیرماه امسال نیز جاری شدن سیلی دهشتناک در برخی روستاهای بخش خورگامِ رودبار به فوت ۳ جوان انجامید.
ازاین رو گفت‌وگویی ترتیب دادیم با «امید جاهد» کنشگر محیط زیست و دانشجوی دکترای زمین‌شناسی تا درباره‌ی تاثیر کاهش پوشش گیاهی در وقوع سیل بیشتر بدانیم.
عوامل متعددی از جمله تغییرات اقلیمی و عدم رعایت حریم رودخانه‌ها بر افزایش شدت و خسارات ناشی از سیل در دهه‌های اخیر مؤثر بوده است.
س: به نظر شما عوامل موثر بر جاری شدن سیلابها به ویژه در سال‌های اخیر چه بوده است؟
ج: عوامل متعددی از جمله تغییرات اقلیمی و عدم رعایت حریم رودخانه‌ها، بر افزایش شدت و خسارات ناشی از سیل در دهه‌های اخیر مؤثر بوده است. اما موضوعی که فعالان محیط زیست به آن توجه ویژه دارند، ارتباط بین تضعیف پوشش گیاهی با شدت و دوره‌ی بازگشت سیل‌هاست.
س:پوشش گیاهی چگونه می‌تواند در این امر دخیل باشد؟
ج: برای توضیح اینکه پوشش گیاهی می‌تواند چه نقشی در کاهش وقوع سیل داشته باشد، ابتدا باید ببینیم سیل چگونه تشکیل می‌شود. اگر فارغ از تعاریف پیچیده‌ی علمی، به‌طور عامیانه پدیده‌ی سیل را افزایش ناگهانی جریان آب یک رودخانه نسبت به حالت عادی آن در نظر بگیریم، این اتفاق زمانی رخ می‌دهد که طی یک بارندگی شدید، حجم زیادی از آب جاری، در بازه‌ی زمانی کوتاهی، به دره‌ی یک رودخانه هجوم می‌آورد.
بنابراین می‌توان گفت؛ تعیین‌کننده‌ترین عامل در وقوع سیل، زمان است. در واقع، سیل هنگامی تشکیل می‌شود که آب باران، بلافاصله پس از برخورد به زمین جاری شده و جویبارهای کوچکی تشکیل می‌دهد. درست مانند مویرگ‌های بدن انسان، از به هم پیوستن این جویبارهای کوچک، جویبارهای بزرگ و بزرگتر تشکیل می‌شود و در نهایت تمام این جویبارهای موقتی به شاخه‌ی اصلی رودخانه متصل می‌شوند.
تصوری که اغلب ما از سیل در ذهن داریم، مربوط است به پایین‌دستِ رودخانه که احیاناً به محل سکونت ما نزدیک است، اما در کوهستان‌ها، جویبارهای کوچک، آب‌های جاری اطراف خود را زهکشی می‌کنند و از به هم پیوستن این جویبارها، جریان‌های بزرگتر تشکیل می‌شوند. دره‌های کوچکی که طی فرایند موسوم به فرسایش خندقی ایجاد می‌شوند، شبکه‌ای از جویبارها را شکل می‌دهند که قادرند در سریع‌ترین زمان ممکن حجم عظیمی از آب را از نقاط دوردست کوهستان، به دره‌های اصلی سرازیر کنند.
تخریب مراتع صرفاً به معنای حذف کامل پوشش‌گیاهی نیست، بلکه کاهش تراکم یا حتی تغییر در جمعیت گونه‌های گیاهی نیز جزو نشانه‌های تخریب محسوب می‌شوند.
س: اگر ممکن است درباره‌ی اهمیت «زمان» در جاری شدن سیلاب بیشتر توضیح دهید.
ج: برای روشن‌تر شدن اهمیت فاکتور زمان در وقوع سیل، فرض کنید، بعد از یک رگبار بهاری، در هر ۱۰ دقیقه، ۱۰۰ هزار لیتر آب به یک دره‌ی اصلی وارد شده و بدون خارج شدن از بستر و ایجاد خسارت تخلیه می‌شود. حال اگر همین مقدار آب، در هر ۱ دقیقه به این دره وارد شود، احتمالا با یک سیل فاجعه بار روبرو خواهیم شد.
باتوجه به مثال مذکور، ازآنجایی‌که فکرکردن به دست‌کاری ظرفیت دره در عبوردهی آب، غیرمعقول و خارج از توان انسان است، بنابراین برای جلوگیری از وقوع سیل تنها یک گزینه پیش رو داریم و آن این است که تا حد ممکن، مدت‌زمان ورود آب‌های جاری به دره‌ی اصلی را به تأخیر بیندازیم. به عبارت ساده‌تر در مثال فرضی که داشتیم، اگر بتوانیم کاری کنیم که آن ۱۰۰ هزار لیتر رواناب ناشی از بارندگی، در مدت ۳۰ دقیقه از حوضه‌ی آبریز وارد شاخه‌ی اصلی رودخانه شود، احتمالاً شاهد وقوع هیچ سیلی نخواهیم بود.
اما چگونه می‌توان دست به چنین کار اعجاب‌انگیزی زد؟ برخی از عواملی که سرعت خروج آب از حوضه‌ی آبریز و هجوم آن به دره را کنترل می‌کنند، غیر قابل دست‌کاری هستند، از جمله شیب حوضه‌ی آبریز، شدت بارندگی و نوع خاک حوضه‌ی آبریز؛ ولی در اینمیان یک عامل وجود دارد که تأثیر شگفت‌انگیز آن بر کنترل سرعت و مقدار رواناب ناشی از بارندگی توسط صدها پژوهش علمی به اثبات رسیده و آن پوشش گیاهی است.
س: پوشش گیاهی با چه مکانیسمی می‌تواند در کاهش سیلابها موثر باشد؟
ج: وجود پوشش گیاهی، مانع از برخورد مستقیم قطرات باران با زمین و جاری‌شدن سریع آب و تشکیل جویبارهای کوچک می‌شود و بدین ترتیب، ضمن افزایش نفوذ آب به زمین و تغذیه‌ی سفره‌های آب زیرزمینی، موجب خروج تدریجی آب باران از حوضه می‌شود. تجربه‌ی عینی نحوه‌ی عملکرد پوشش گیاهی در کنترل تشکیل رواناب، به‌راحتی حین ایستادن زیر یک درخت در هنگام بارش باران و یا آبیاری چمن‌ها، قابل‌لمس است.
موضوع تأثیر پوشش گیاهی، زمانی جالب‌تر می‌شود که بدانیم مطالعات نشان می‌دهند، نه‌تنها وجود و عدم وجود پوشش گیاهی بر شدت سیل، اثر مستقیم دارد، بلکه تراکم و نوع پوشش گیاهی نیز در این زمینه مؤثر است. به‌عنوان‌مثال، گونه‌های راش و ممرز در مواقع بارندگی شدید، حدود ۲۰ درصد از آب باران را از جاری‌شدن سریع بازمی‌دارند که مقدار قابل‌توجهی است. اما توانایی گونه‌های مختلف اقاقیا در این زمینه، به دلیل تراکم بالای شاخ‌وبرگ آن، به شکل شگفت‌انگیزی، حدود ۴۰ درصد است؛ بنابراین، نه‌تنها تضعیف پوشش گیاهی، بلکه تغییرات ایجاد شده در جمعیت گونه‌های گیاهی غالب نیز از عوامل اثرگذار محسوب می‌شود.
برابر آمار سال ۱۳۹۹، سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور، اراضی فاقد پوشش گیاهی استان گیلان در میان ۳ استان شمالی، تقریباً به‌اندازه‌ی مجموع ۲ استان دیگر است.
س: با توجه به وضعیت موجود، به نظر شما چه راهکارهایی برای مقابله باسیلاب‌ها و کاهش وقوع آن وجود دارد؟
ج: درباره‌ی راهکارهای مقابله با سیل باید عرض کنم، این اقدامات را عموماً می‌توان به دو دسته‌ی اقدامات پیشگیرانه و اقدامات پس از وقوع سیل تقسیم کرد. در علم مدیریت بحران، به‌دلیل هزینه‌های ۷ تا ۹برابری عملیات امداد و نجات و بازسازی در مقایسه با اقدامات پیشگیرانه، همواره تأکید بر پیشگیری از وقوع این بحران‌هاست. لازم به ذکر است، راهکارهای پیشگیری از وقوع سیل نیز به دو گروه اصلی تقسیم می‌شوند که شاملِ راهکارهای سازه‌ای و راهکارهای غیرسازه‌ای است. راهکارهای سازه‌ای، عملاً مشکل اصلی را حل نمی‌کنند و صرفاً از واردشدن خسارات جانی و مالی جلوگیری می‌کنند.
اما اقدامات غیرسازه‌ای که مهم‌ترین رکن آن جلوگیری از تخریب پوشش گیاهی و تقویت آن است، موجب حل ریشه‌ای مساله می‌شوند گفتنی است که درحال‌حاضر، بر اساس تخمین‌های کارشناسان، تنها در یک دهه‌ی اخیر، بیش از ۵/۱میلیون هکتار از مساحت جنگل‌های کشور ازبین‌رفته است. قاچاق چوب، زمین‌خواری، ساخت‌وسازهای غیراصولی، توسعه‌ی کشاورزی، تغییرات اقلیمی، معدنکاری، آتش‌سوزی، آفات طبیعی، فرسایش خاک و… اصلی‌ترین دلایل این تخریب وسیع هستند. مراتع غیرجنگلی نیز به دلایل متعددی از جمله حضور جمعیت مازاد بر توان مرتع یعنی ۲ برابر وضع مطلوب؛ وجود دام مازاد بر ظرفیت چرای مراتع به میزان ۲/۲ برابر بیش از حد مجاز؛ بالارفتن ارزش زمین و فراهم آمدن انگیزه‌های تخریب؛ تغییر کاربری نامتناسب مراتع کشور؛ فقر دانشِ بهره‌برداران و سرمایه مرتع‌داران جهت اعمال مدیریت اصولی بر مراتع به‌شدت در حال تخریب هسند. و البته این وضعیت در استان گیلان به‌مراتب نگران‌کننده‌تر است.
س: اوضاع و احوال گیلان نسبت به دیگر استان‌های شمالی کشور چگونه است؟
ج: برابر آمار سال ۱۳۹۹، سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور، اراضی فاقد پوشش گیاهی استان گیلان در میان ۳ استان شمالی، تقریباً به‌اندازه‌ی مجموع ۲ استان دیگر است. جالب‌تر اینکه مساحت این اراضی در استان گیلان، حتی از استان کردستان بیشتر بوده و بیش از ۲ برابر استان اردبیل است. اما نکته‌‌ی دیگری که در اغلب ارزیابی‌ها مغفول می‌ماند این است که تخریب مراتع صرفاً به معنای حذف کامل پوشش‌گیاهی نیست، بلکه کاهش تراکم یا حتی تغییر در جمعیت گونه‌های گیاهی نیز جزو نشانه‌های تخریب محسوب می‌شوند.
به‌این‌ترتیب، بی‌تردید مفیدترین، کم‌هزینه‌ترین و در دسترس‌ترین راهکار موجود، برای جلوگیری از نزدیک شدن گیلان به نقطه‌ی بازگشت‌ناپذیر درزمینه سیل‌خیزی، تقویت پوشش گیاهی و جلوگیری از تخریب بیشتر آن است.
نظرات بسته شده است.