مهاجرت و فرصت دستیابی به زندگی بهتر بی‌تردید از حقوق بنیادین همه انسان‌ها محسوب می‌شود؛ اما شکی نیست که جامعه میزبان نیز باید توان و شرایط لازم برای پذیرش مهاجران را داشته باشد .
گیلان که از چند دهه پیش با بحران‌های مختلف محیطزیستی،اقتصادی، اجتماعی و ضعف زیرساختها و امکانات لازم برای جمعیت دو و نیم میلیون نفری خود مواجه بوده با افزایش روند مهاجرت به این استان با چالش ها و معضلات جدیدی روبه‌رو شده است.
مساله ای که جامعه شناسان و صاحب نظران را به هشدار در خصوص تبعات منفی آن و لزوم برنامه ریزی علمی و اصولی و مدیریت این امر واداشته است.
دکتر رضا علیزاده جامعه شناس و عضو هیات علمی دانشگاه گیلان در واپسین روزهای سال 1403 و در حالی که خبرها از تشدید بحران کم آبی در پایتخت و رویای وزارت راه و شهرسازی برای احداث 20 میلیون واحد در قالب بلندمرتبه سازی در شمال کشور حکایت دارد طی جلسه کرسی در دانشگاه به بررسی ابعاد مختلف این موضوع پرداخت.
***
این پژوهشگر با بیان این که مهاجرت حق طبیعی همه انسان‌هاست و هیچ‌کس نمی‌تواند آن را ممنوع کند تصریح کرد: مهاجرت در هیچ کشوری بدون قاعده و قانون صورت نمی‌گیرد.
وی تاکیدکرد: این پدیده که از آن بعنوان مهاجرت معکوس یاد می‌شود در سال‌های اخیر به دلیل عواملی همچون تغییرات اقلیمی، آلودگی هوا، بحران آب و افزایش هزینه‌های زندگی در شهرهای بزرگ؛ به‌ویژه در استان‌های مازندران و گیلان مشهود است.
علیزاده با اشاره به این که طبق برخی پیش‌بینی‌ها، جمعیت استان گیلان به دلیل سیل مهاجرت طی ده سال آینده دو برابر خواهد شد گفت : با توجه به ظرفیت های گیلان و امکانات فعلی این امر می‌تواند بحران‌های مهاجرتی ایجاد کند.
طبق برخی پیش‌بینی‌ها، جمعیت استان گیلان به دلیل سیل مهاجرت طی ده سال آینده دو برابر خواهد شد.با توجه به ظرفیت های گیلان و امکانات فعلی این امر می‌تواند بحران‌های مهاجرتی ایجاد کند
آمار سرشماری در سال های ۱۳۹۵ و ۱۳۸۵ نشان می‌دهد که گیلان از یک استان مهاجرفرست به یک استان مهاجرپذیر تبدیل شده است.
وی مهاجرت به گیلان را شامل سه گروه عمده مهاجرت از روستا به شهر، مهاجرت از سایر استان‌ها، به‌ویژه یزد، اصفهان، تهران و خوزستان، به قصد سکونت دائمی؛ و همچنین پدیده‌ی مسکن دومی یا اقامت دومی دانست که در آن افراد از شهرهای دیگر در گیلان خانه یا زمین خریداری کرده و به‌طور موقت یا فصلی در گیلان ساکن می شوند.
گیلان پای در گل چه مشکلاتی است؟
این پژوهشگر اجتماعی با اشاره به این که سامانه‌ای استانی یا ملی برای ثبت و نظارت بر وضعیت زمین‌ها و معاملات آن‌ها وجود ندارد و بخش زیادی از داده‌های موجود نیز حاصل تحقیقات دانشگاهی و پژوهشی است، یکی از ضروریات را رصد دقیق مهاجرت به گیلان از طریق ایجاد سامانه ای برای پایش زمین دانست.
آمارها نشان می‌دهند؛میانگین فقر در گیلان از میانگین کشوری بالاتر است به نحوی که این استان به لحاظ تعداد افراد تحت پوشش کمیته امداد در رتبه چهارم کشور قرار دارد. همچنین، نسبت شاغلان به افراد دریافت‌کننده بیمه بیکاری در استان نگران‌کننده است.
علیزاده با اشاره به این امر تصریح کرد:: در کنار این عوامل، فقر یکی از دلایل اصلی فروش زمین توسط روستاییان محسوب می‌شود که روند مهاجرت معکوس را تشدید می‌کند.
به گفته وی یکی از نتایج مهاجرت میتوانست سرمایه گذاری باشد اما متاسفانه میزان سرمایه‌گذاری در گیلان پایین است و این امر مانع توسعه پایدار استان شده است.
این پژوهشگر اجتماعی اذعان داشت: گیلان در برخی شاخص‌های اجتماعی وضعیت نامطلوبی دارد؛ ازجمله نرخ بالای خودکشی، سالمندی و کاهش نرخ باروری که همگی نشان‌دهنده روند نگران‌کننده‌ای در آینده استان هستند.
گیلان از چند دهه پیش با بحران‌های مختلف محیطزیستی،اقتصادی، اجتماعی و ضعف زیرساختها و امکانات لازم برای جمعیت دو و نیم میلیون نفری خود مواجه بوده. با افزایش روند مهاجرت، استان با چالش ها و معضلات جدیدی روبه‌رو شده است
مهاجرت معکوس؛ فرصت یا تهدید؟
در بسیاری از کشورها، مهاجرت معکوس از شهر به روستا به‌عنوان راهکاری برای کاهش مشکلات شهری، کاهش آلودگی و افزایش تولید کشاورزی تشویق می‌شود.
مزایای مهاجرت معکوس در جهان، رونق کشاورزی و دامداری، کاهش تراکم شهری و توزیع مجدد اشتغال، کاهش فشار روانی و اجتماعی در شهرها، توسعه راه‌های روستایی و بهبود زیرساختها است.
علیزاده با بیان این مطلب تصریح کرد: روند مهاجرت معکوس در گیلان به دلیل فقدان برنامه‌ریزی مناسب، بیشتر آسیب‌زا بوده است.
تغییر کاربری گسترده زمین‌های کشاورزی به ویلاسازی، افزایش قیمت زمین و مسکن در روستاها، و به تبع آن فشار اقتصادی بر بومیان، تخریب محیط‌زیست به دلیل گسترش ساخت‌وسازهای غیرمجاز، افزایش فشار بر منابع طبیعی و فزونی نیاز به خدمات شهری و روستایی از جمله آسیب های وارده ناشی از مهاجرت معکوس به گیلان است.
رضا علیزاده با بیان این که یکی از دلایل عمده‌ی از بین رفتن زمین‌های کشاورزی در گیلان، علاوه بر فقر، قوانین ارث در اسلام است افزود: زمین‌های کشاورزی پس از تقسیم میان وراث به قطعات کوچک‌تر تبدیل شده و اغلب به فروش می‌رسند، زیرا وارثان تمایلی به ادامه کشاورزی ندارند.
این در حالی است که در برخی کشورها مانند سوئیس، دولت این زمین‌های خرد شده را از صاحبانشان خریداری کرده و زمین‌های جایگزین در اختیار آن‌ها قرار می‌دهد تا هم یکپارچگی زمین‌های کشاورزی حفظ شود و هم تولید کشاورزی دچار اختلال نشود.
این پژوهشگر با اشاره به این که داده های موجود نشان می‌دهد که ۹۰ درصد مهاجران به گیلان به دلیل مزیت‌های طبیعی، اکوتوریسم و بحران‌های آبی در سایر استان‌ها این مقصد را انتخاب می‌کنند متذکر شد: طبق پیش‌بینی‌ها تا سال ۱۴۱۰، جابه‌جایی جمعیتی در این استان دو برابر خواهد شد.
به گفته وی نتایج بررسی‌های میدانی در شهرستان شفت و فومن با مشارکت ۹۸ دهیار در این مناطق نشان داد که ۴۰ درصد آن‌ها معتقدند بین ۱۰ تا ۴۰ درصد از زمین‌های کشاورزی به غیربومی‌ها فروخته شده است.
۳۴ درصد دیگر این میزان را حدود ۱۰ درصد برآورد کرده‌اند. ۷۰ درصد دهیاران به مشکلاتی مانند انباشت زباله، چالش‌های فرهنگی، و ساخت‌وسازهای غیرمجاز در زمین‌های کشاورزی اشاره کردند. تنها ۹ درصد از دهیاران گفتند مهاجران در این مناطق در زمینه ایجاد استخر پرورش ماهی یا گلخانه سرمایه گذاری کرده و بومیان را به کار گماشته‌اند.
وی همچنین خاطرنشان کرد: بر اساس مطالعه‌ای در رودسر در مصاحبه با ۱3۰ مهاجر غیربومی، میانگین سنی این گروه ۵۲ سال است، که نشان‌دهنده‌ی مهاجرت گسترده‌ی بازنشستگان و افراد در شرف بازنشستگی به این استان است، همچنین 60 درصد از این مهاجران در ۱۰ سال اخیر به گیلان آمده‌اند.
این پژوهشگر اجتماعی با اشاره به این که ۷۰ درصد از بومیان که زمین‌های خود را فروخته‌اند، از این تصمیم ناراضی‌اند گفت: سازه‌های جدید و متفاوت، معماری سنتی روستاهای گیلان را دستخوش تغییر کرده و بحران هویتی در میان روستاییان ایجاد کرده این مسئله احساس تبعیض و محرومیت را در میان بومیان تشدید کرده است.
به گفته وی مطالعات نشان داده است که برخی مهاجران در روستاها دچار “طرد اجتماعی” شده‌اند، که خود می‌تواند زمینه‌ساز افزایش جرم، درگیری‌های قومی و ناهنجاری‌های اجتماعی شود.
برخی مهاجران در روستاها دچار “طرد اجتماعی” شده‌اند، که خود می‌تواند زمینه‌ساز افزایش جرم، درگیری‌های قومی و ناهنجاری‌های اجتماعی شود
وی با اشاره به این که زمین‌های کشاورزی به تدریج از بین می‌روند و سرمایه‌گذاری اقتصادی قابل توجهی از سوی مهاجران در روستاها صورت نمی‌گیرد افزود: از طرفی ورود گسترده‌ی مهاجران سالخورده به استان، در کنار سالمندی جمعیت بومی، باعث افزایش هزینه‌های نگهداری از سالمندان خواهد شد.
علیزاده تصریح کرد: مسئله‌ی دفع زباله در گیلان که از مشکلات بزرگ استان است، با افزایش مهاجرت وخیم‌تر می‌شود، زیرا در بسیاری از روستاهای گیلان سیستم مناسبی برای مدیریت زباله وجود ندارد.
وی با اشاره به برخی ناهنجاری های ناشی از مهاجرت های غیرکنترل شده گفت: گزارش‌ها نشان می‌دهند که برخی ویلاهای غیربومی‌ها به محل وقوع جرائم اخلاقی تبدیل شده‌اند. برخی سرقت‌های بزرگ توسط غیربومی‌ها انجام می‌شود؛ در برخی موارد، سارقان خانه‌هایی را در روستاها اجاره کرده و اموال مسروقه را در آن‌ها مخفی می‌کنند.
روند مهاجرت شهروندان عراقی به ایران نیز در لایه‌های پنهان اجتماعی گیلان در حال رخ دادن است و این خرید و انتقال زمین و مسکن از طریق افراد ایرانی انجام می‌شود
لزوم سیاست‌گذاری دقیق در حوزه مهاجرت
این استاد دانشگاه یکی از اقدامات لازم در زمینه مدیریت مهاجرت را ایجاد یک سامانه‌ی ملی برای ثبت اطلاعات جمعیتی و معاملات زمین در روستاها دانست که می‌تواند به جلوگیری از سوداگری و اختلافات مربوط به فروش زمین کمک کند.
وی متذکر شد: روند مهاجرت شهروندان عراقی به ایران نیز در لایه‌های پنهان اجتماعی گیلان در حال رخ دادن است و این خرید و انتقال زمین و مسکن از طریق افراد ایرانی انجام می‌شود.
دکتر علیزاده همچنین طرح هادی را در بسیاری موارد موجب سردرگمی روستاییان در تعیین مالکیت زمین دانست و گفت: بخشی از زمین‌ها تحت مالکیت منابع طبیعی قرار دارند و این موضوع مشکلات حقوقی برای روستاییان ایجاد کرده است.
وی افزود: فقر یکی از مهم‌ترین عوامل فروش زمین توسط روستاییان است و همچنین قاچاق چوب صنوبر و تخریب جنگل‌ها به دلیل نیاز مالی برخی روستاییان گسترش یافته است.
اثرات مهاجرت معکوس در گیلان
با توجه به داده‌های موجود، به نظر می‌رسد مهاجرت معکوس در گیلان نه تنها مزایای مورد انتظار را به همراه نداشته، بلکه مشکلات متعددی نیز ایجاد کرده است.
آمارها نشان می‌دهد که ۳۰ درصد از استان گیلان در سال ۱۴۰۳ دچار تنش آبی بوده است.
این استاد دانشگاه با اشاره به این مساله افزود: مناطق شمالی ایران (گیلان، مازندران و گلستان) 32 نماینده در مجلس دارند. این نمایندگان می‌توانند از طریق طرح‌های قانونی، قوانین کارآمدتری برای کنترل مهاجرت، تغییر کاربری زمین و حفظ منابع طبیعی ارائه دهند.
دکتر علیزاده با بیان این مطلب متذکر شد: روند افزایش مهاجران و تبدیل روستاها به مناطق مسکونی جدید بدون برنامه‌ریزی دقیق، می‌تواند در آینده بحران‌های جدی در زمینه‌های اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی به وجود آورد. برای مدیریت این وضعیت، سیاست‌گذاری‌های دقیق، نظارت بر تغییر کاربری زمین‌ها و ایجاد فرصت‌های شغلی پایدار در استان ضروری است.
وی با بیان این که بدون سیاست‌گذاری دقیق و کنترل‌شده، روند تخریب منابع طبیعی، فقر و بحران‌های اجتماعی تشدید خواهد شد تاکید کرد: مهاجرت باید به شکلی مدیریت شود که هم نیازهای بومیان حفظ شود و هم مهاجران بتوانند به شکلی پایدار در این مناطق زندگی کنند.
علیزاده همچنین ایجاد فضای نقد و گفتمان عمومی درباره‌ی بحران مهاجرت به گیلان و حساس‌سازی افکار عمومی و سیاست‌گذاران به این مساله، فیلم‌سازی و مستندسازی در این حوزه را در افزایش آگاهی عمومی درباره‌ی پیامدهای مهاجرت غیربومی‌ها موثر دانست.
روستاهای گیلان با ناترازی‌های متعددی در زمینه انرژی، آب، برق و گاز مواجه‌اند. درحالی‌که برخی از افراد، میلیاردها تومان برای ساخت ویلا در روستاها هزینه می‌کنند، اما از پرداخت عوارض ناچیز سر باز می‌زنند
گرشگرانی که ساکن شدند
«دکتر تیمور آمار» دانشیار دانشگاه آزاد رشت بعنوان ناقد در این جلسه گفت: در دهه‌های ۶۰ و ۷۰، روند مهاجرت از روستا به شهر غالب بود، اما اکنون روند معکوس شده است. ما این پدیده را “مهاجرت معکوس” می‌نامیم.
این پژوهشگر با اشاره به این که مسکن دومی یا اقامت دومی می‌تواند با مفهوم “جمعیت شناور” مورد تحلیل قرار گیرد افزود: بر اساس تعریف‌های رایج، مهاجر کسی است که حداقل شش ماه در یک منطقه ساکن شود، درحالی‌که بسیاری از این افراد، ساکنان موقت و فصلی محسوب می‌شوند. بااین‌حال، تأثیرات آن‌ها بر اقتصاد، محیط‌زیست و جامعه محلی بسیار محسوس است.
به گفته وی تصاحب زمین توسط این افراد از اوایل دهه ۸۰ آغاز شد. بسیاری از آن‌ها ابتدا به‌عنوان گردشگر به منطقه آمدند، اما پس از بررسی قیمت‌ها، زمین و خانه‌های قدیمی را با قیمت‌های پایین خریداری کردند و آن را به‌عنوان سرمایه‌گذاری یا اقامتگاه تفریحی استفاده کردند.
آمار خاطرنشان کرد: احداث بزرگراه رشت-قزوین نیز دسترسی به این مناطق را تسهیل کرد و باعث شد که عبور و مرور و مسافرت‌های آخر هفته افزایش یابد.
تیمور آمار با اشاره به چالش‌های زیرساختی و عدم توازن در توسعه روستایی گفت: روستاهای گیلان با ناترازی‌های متعددی در زمینه انرژی، آب، برق و گاز مواجه‌اند. برای نمونه، گاز برخی مناطق روستایی به دلیل کمبود منابع قطع شد، درحالی‌که برخی از افراد، میلیاردها تومان برای ساخت ویلا در روستاها هزینه می‌کنند، اما از پرداخت عوارض ناچیز سر باز می‌زنند.
وی با تاکید بر لزوم بررسی ابعاد اجتماعی و اقتصادی مهاجرت به گیلان و تهدیدهای اجتماعی و فرهنگی ناشی از آن متذکر شد: البته نباید نگاه صفر و صدی به این موضوع داشت، زیرا این مهاجرت‌ها علاوه بر چالش‌ها، فرصت‌هایی نیز به همراه دارند.
با وضع قوانین مهاجرتی خاص برای تشویق سرمایه‌گذاری و اشتغال‌زایی و ایجاد فرصت‌های شغلی و وضع عوارض برای خانه‌های خالی در روستاها می‌توان مهاجرت و افزایش بهره وری در روستاها را کنترل کرد
دکتر آمار با اشاره بر لزوم تدوین سیاست‌های مناسب برای بهره‌برداری مثبت از این جریان مهاجرتی گفت: باید سیاست‌های هدفمند و انگیزشی تدوین شود.
این استاد دانشگاه، ایجاد یک کارگروه در استانداری به ریاست استاندار و تشکیل صندوق توسعه روستایی برای سرمایه‌گذاری در مناطق نیازمند ، وضع قوانین مهاجرتی خاص برای تشویق سرمایه‌گذاری و اشتغال‌زایی در گیلان، ارائه مشوق‌های اقتصادی به افرادی که با ایجاد فرصت‌های شغلی به توسعه استان کمک می‌کنند، وضع عوارض برای خانه‌های خالی در روستاها را از جمله راهکارها برای کنترل مهاجرت، کاهش تبعات منفی و افزایش بهره وری از آن عنوان کرد.
دکتر آمار، عدم همراهی مسئولان با جامعه علمی را سد راه بهره مندی از نظرات کارشناسی خواند و افزود: ما ایده‌های عملیاتی داریم، اما اجرای آن‌ها نیازمند همراهی مسئولان و نمایندگان مجلس است.
دکتر آمار با ابراز تاسف از این که بسیاری از تصمیم‌گیران از ورود به این مسائل پرهیز می‌کنند و به آن به چشم یک دردسر می‌نگرند متذکر شد: اگر سیاست‌گذاران همراهی نکنند، این مسائل در حد ایده باقی خواهند ماند.
تلاش برای تبدیل مهاجرت معکوس به فرصت
مدیریت مؤثر مهاجرت به گیلان نیازمند یک رویکرد جامع و هماهنگ است که تمامی ابعاد اجتماعی، اقتصادی و محیطزیستی را در برگیرد. ضروری است که سیاست‌گذاران، پژوهشگران و مسئولان اجرایی با هم‌افزایی و اتخاذ تصمیمات علمی، به تنظیم سیاست‌های مهاجرتی پایدار پرداخته و از تبدیل این پدیده به یک بحران جلوگیری کنند.
