چله نشینی تاریخ در قدیمی‌ترین مسجد رشت

صبح روز جمعه ۱۶ آذرماه، پانزدهمین رویداد «محله گردی مادران و کودکان» به همت کتابفروشی ماهی سیاه در محله مسجد صفی رشت برگزار شد.

 

در این رویداد، تاریخ این محله از جمله قتل شاهزاده صفوی، استقرار کنسولگری روسیه در جوار مسجدصفی، برپایی نخستین انتخابات انجمن بلدیه رشت در قدیمی ترین مسجد رشت، احداث خیابان شهناز، راه اندازی نخستین تلفن و راه اندازی رادیو رشت بازخوانی شد و کودکان با حضور درخانه تاریخی لولمانی و عمارت تلفنخانه، از نزدیک با احیا و تغییرکاربری دو بنای تاریخی در این محله آشنا شدند.

 

 مدیر اجرایی این برنامه، با اشاره به پشینه تاریخی محلات هفتگانه رشت گفت: طبق قدیمی‌ترین نقشه رشت- که در سال ۱۲۴۹ خورشیدی کشیده شده- شهر دارای ۷محله بود و هرمحله، یک یا چند گذر و ناحیه داشت. محله بازار بزرگترین محله رشت بود. در اتصال بازار و گذر بادی‌الله، قدیمی‌ترین مسجد رشت را داریم که در طول تاریخ نام‌های متفاوتی داشت؛ ابتدا سفیده مسجد، بعد مسجد شهیدیه و اکنون مسجد صفی خوانده می‌شود.

بنای اصلی این مسجد در دوره تیموری گذاشته شده و در ادوار بعدی چندین بار مرمت شده است. مسجد، مناره کوتاه آجری به سبک مناره های دوره سلجوقی دارد.

مهری شیرمحمدی، افزود: این مسجد محل چله نشینی شیخ صفی الدین اردبیلی، جدشاهان صفوی، بود. وی، چاهی در این مکان حفر کرد که بعدها چاه امام زمان نامیده شد.

طبق قدیمی ترین نقشه رشت- که در سال ۱۲۴۹ خورشیدی کشیده شده- شهر دارای ۷محله بود و هرمحله، یک یا چند گذر و ناحیه داشت. محله بازار بزرگترین محله رشت بود. در اتصال بازار و گذر بادی الله، قدیمی‌ترین مسجد رشت را داریم که ابتدا سفیده مسجد، بعد مسجد شهیدیه و اکنون مسجد صفی خوانده می‌شود

در سال‌ ۱۰۲۳ قمری دسیسه گران به شاه عباس صفوی خبر دادند که ولیعهدش، صفی میرزا، قصد توطئه علیه او را دارد و شاه عباس، دستور قتل «صفی میرزا» را در «محرم ۱۰۲۴ قمری» صادرکرد. صفی میرزا کشته و درمحدوده مسجد دفن می شود. مدتی بعد که بی‌گناهی صفی میرزا ثابت می شود، شاه عباس دستور داد محل شهادت را محصور کرده، بقعه ای برایش بسازند و نامش را «شهیدیه» می‌گذارند و این بقعه، پناهگاه مقصران و مجرمان می‌شود و برای نگهداری «شهیدیه» نیز موقوفاتی تعیین و «میرزا حسنعلی» نامی از عرفای اصفهان را متولی و نگهبان بقعه قرار می‌دهند.

 

پس از قتل شاهزاده صفی، نام مسجد به «شهیدیه» و بعدها به «مسجد صفی» تغییر می‌یابد. در جوار این مسجد حجره مرد زرگری بود که زمانیکه شاه اسماعیل صفوی از اردبیل فرار کرد، ملازم او شد و پس از سلطنت شاه اسماعیل، او عنوان «امیرالامرائی» را دریافت کرد.

این مسجد محل چله نشینی شیخ صفی الدین اردبیلی، جدشاهان صفوی، بود. وی، چاهی در این مکان حفر کرد که بعدها چاه امام زمان نامیده شد

وی، با اشاره به تصویر قدیمی از این مسجد که «پاول یاکویچ پیاستسکی» پزشک، نقاش و جهانگرد روسی در سال ۱۸۹۵ میلادی  آن را به تصویر کشیده است، گفت: در این نقاشی، مسجد دارای پنجره‌های ارسی با شیشه‌های رنگی پرکار و سقف هم سفال پوش بوده است. این اثر هنری اکنون در «موزه آرمیتاژ» روسیه نگهدای می‌شود.

 

شیرمحمدی، با اشاره به برگزاری نخستین انتخابات انجمن شهر در مسجد صفی گفت: این انتخابات در ۱۹خرداد ۱۲۸۶ خورشیدی برگزار شد. طی آن انتخابات- که زنان حق شرکت در آن را نداشتند- ۱۷۷۶ نفر از جمعیت ۳۰هزار نفری رشت، پای صندوق های رای رفتند.

این فعال فرهنگی، با اشاره به حضور برخی از دولت های اروپایی در رشت، گفت: کشورهای انگلیس، روسیه، فرانسه، شهبندری یا عثمانی(ترکیه امروزی) صاحب کنسولگری یا نایب کنسولگری در رشت بودند و ساختمان کنسولگری روسیه، عمارت و باغ بزرگی درست در جوار مسجد صفی بود و عوامل روسیه ضمن نظارت و دخالت در امور شهر، از نزدیک تحولات و از همه مهمتر بر تجارت ابریشم اعمال نفوذ داشتند و در سرکوب و دستگیری مشروطه خواهان گیلان نیز نقش مهمی ایفا کردند.

 

در این رویداد، مادران و کودکان با حضور در خانه تاریخی لولمانی، روایت احیا و مرمت خانه تاریخی را شنیدند که تا چندماه پیش از این انبار کالای بازاریان بود و اکنون به عنوان نخستین بوتیک هتل رشت، میزبان گردشگرانی است که ترجیح می‌دهند در خانه ای سفال پوش اقامت کنند.

 

خانه ترابی، یکی دیگر از بناهای تاریخی در محدوده خیابان شهناز سابق است که راهنمای برنامه درباره این خانه گفت: طبق کتیبه مندرج بر آجرچینی نزدیک به بام، در سال ۱۳۴۷ قمری (۱۳۰۷ خورشیدی) ساخته شده است.

 

این بنا ملک «میرزا ابوتراب ترابی» بود. وی یکی از تجار بازار رشت بود، از همدان به رشت آمده و در بازار رشت حجره داشت. این خانه بسیار بزرگتر بوده و در طول زمان از وسعت آن کاسته می‌شود. از جمله حیاط آن در زمان احداث خیابان شهناز از بین می‌رود.  بنا بالکنی هم روبه خیابان داشته که سالها قبل شهرداری برای رفعه خطر آن را تخریب می‌کند.

خانه ترابی، یکی دیگر از بناهای تاریخی در محدوده خیابان شهناز سابق است که طبق کتیبه مندرج بر آجرچینی نزدیک به بام، در سال ۱۳۴۷ قمری (۱۳۰۷ خورشیدی) ساخته شده است

عمارت تاریخی تلفنخانه، دیگر بنایی بود که اکنون بخشی از آن به عنوان رستوران تلفنخانه تغییرکاربری یافته است. شیرمحمدی با اشاره به سال ساخت بنا گفت: حاج آقا کوچصفهانی معروف به کریم اُف، با سفر به آلمان چند دستگاه تلفن خریداری می‌کند و ابتدا در سرای محتشم در بازار، تلفنخانه راه اندازی می‌شود. سپس با ساخت این عمارت در سال ۱۳۱۱، ساختمان تلفنخانه به این مکان منتقل می‌شود.

 

بعدها با دولتی شدن مخابرات، شادروان جهانگیر سرتیپ پور، بانی راه اندازی رادیو رشت در طبقه آخر همین ساختمان می‌شود و بسیاری از اخبار گیلان و موسیقی های فولکوریک خواننده های گیلانی در همین مکان ضبط و پخش می‌شد.

مدیر کتابفروشی ماهی سیاه نیز در این برنامه گفت: سلسله برنامه های رشت گردی مادران و کودکان، از سال ۱۳۹۸ آغاز شد و علاوه بر رشت گردی، در برخی از شهرهای گیلان نیز برنامه های رویداد محور برگزار کردیم. قبلا برنامه فصلی برگزار می‌شد ولی به دلیل درخواست های مکرر تا روز رشت، این رویداد هفتگی برگزار می‌شود و علاقمندان برای شرکت در این برنامه می‌توانند از پیج کتابفروشی ماهی سیاه، از زمان برگزاری مطلع شوند.

 

دلارآم جباری با بیان اینکه این رویدادهای محله‌گردی، در شناخت هویت‌های محلات رشت نقش موثری دارد، افزود: این برنامه ها همواره مورد استقبال قرار می‌گیرد و اگر کودکان حتی یک نکته و یا یک خاطره خوب از این برنامه ها در یاد داشته باشند، می‌توان امیدوار بود در بزرگسالی برای حفظ هویت های بومی و منطقه ای خود تلاش بیشتری داشته باشند.