کشاورزی گیلان با خطر بزرگ تنش آبی مواجه است

با احداث سد مخزنی سفیدرود با گنجایش اولیه ۱۸۰۰ میلیون متر مکعب، اجرای شبکه‌های آبیاری در دشت گیلان از سال ۱۳۴۰ آغاز و کشت برنج توسعه پیدا کرد.

بر اساس گزارش‌های موجود، مساحت جغرافیایی تحت پوشش شبکه‌های آبیاری سفیدرود در حدود ۲۸۴۱۸۰ هکتار است که در قالب ۱۷ واحد عمرانی شکل گرفته است. از این اراضی حدود ۱۸۹۸۳۳ هکتار ناخالص تحت کشت برنج است که مساحت خالص تحت کشت سالانه آن معادل ۱۶۷۰۰۰ هکتار برآورد می‌شود.

واحدهای عمرانی شبکه آبیاری سفیدرود در سمت راست رودخانه سفیدرود شامل واحدهای D1 تا D5، در ساحل چپ رودخانه سفیدرود شامل واحدهای G1 تا G7 و در ناحیه فومنات شامل واحدهای F1 تا F5  است.

لازم به ذکر است؛ کل مساحت اراضی شالیزاری در قالب طرح ساماندهی شبکه آبیاری توسط شرکت مهندسین مشاور سوگراه ۱۶۳۳۵۸ هکتار ناخالص پیش‌بینی شده بود که در شرایط فعلی کشت آن به ۲۶۵۰۰ هکتار افزایش پیدا کرده است.

بر اساس آخرین آمار و اطلاعات گـردآوری شده، حجم کل مصارف آب سالیانه در سطح استان گیلان حدود ۰۷/۳ میلیارد مترمکعب است که حدود ۷۴/۲ میلیـارد مترمکعب آن (۸۹ درصد) از منابع آب‌های سطحی و حدود ۳۳۲ میلیون مترمکعب (۱۱ درصد) از منابع آب‌های زیرزمینی تأمین می‌شود.

بر این اساس، حدود ۴/۸۷ درصـد از ا‌ین منابع (حـدود ۶۸/۲ میلیـارد مترمکعب) در بخش کشاورزی، ۱/۹ درصـد (حـدود ۲۸۱ میلیـون مترمکعب) جهت مصرف شرب و بهداشت و حدود ۵/۳ درصد باقی‌مانده نیز در بخش صنعت مورد مصـرف قرار مـی‌گیرد.

متوسـط بارندگی سالانه در سطح گیلان، حدود ۱۱۰۰ میلیمتر و معادل ۹/۱۴ میلیارد مترمکعب بوده کـه از ایـن مقـدار، حـدود ۹/۷ میلیارد مترمکعب (۵۳ درصد) به صورت تبخیر و تعرق از دسترس خارج می‌شود؛ بنابراین، حجم آب‌های تجدید شونده استان از منـابع داخلی، حدود ۷ میلیارد مترمکعب و با احتساب ۱/۲ میلیارد مترمکعب آب‌های ورودی به استان از طریق رودخانه سفیدرود، حدود ۱/۹ میلیارد مترمکعب، برآورد شده که معادل ۷ درصد کل آب‌های تجدید شونده کشور است.

از آنجایی که گیلان را منطقـه پر باران دانسته‌اند تدابیر اساسی و علمی برای بروز خشکسالی صورت نگرفته و بیش‌تر زمین‌های کشاورزی بر اساس نظام سنتی آبیاری می‌شوند. به همین علت در هنگام بروز کم‌آبی خسارت فراوانی به کشاورزان وارد می‌شود.

گیلان۴/۳ درصد جمعیت کشور را داراست و ۳/۷ در‌صد آب تجدید شونده کشور را در اختیار دارد که این امر نشان دهنده وضعیت مطلوب استان به منظور ظرفیت آب است. ولی بسیاری ازآب‌هـا در فصول غیر کشاورزی از دسترس خارج می‌شوند، بیش از ۷۰ درصد آب تجدید شونده «قابل برگشت در کشاوری» در گیلان نابهنگام است و در فصول غیر زراعی اتفاق می‌افتد که توسط متولیان بخش تامین و توزیع آب مهار نمی‌شود.

همانطور که اشاره شد، منبع اصلی تامین آب مورد نیاز در بخش کشاورزی استان، سد سفیدرود است. با گذشت زمان زیاد از ساخت و بهره‌برداری از سد سفید‌رود، ظرفیت ذخیره آن به دلیل رسوب‌گذاری و نیز افزایش بهره‌برداری از منابع آب سطحی در بخش‌های بالادستی حوضه آبریز، بسیار کاهش یافته و در سال های اخیر، به سختی به عدد ۹۰۰ میلیون متر مکعب، یعنی نصف ظرفیت اسمی آن می‌رسد.

در طول دهه‌های اخیر، سدهای طالقان با ظرفیت ۴۲۰ میلیون متر مکعب، و بیش از ۱۲ سد در حوضه آبریز سفید رود با ظرفیت بیش از ۷۰۰ میلیون متر مکعب احداث شده است که در حال ذخیره و مصرف آورد جریان آبی در بخش های بالادست حوضه آبریز هستند.

در کنار آن، با توسعه تکنولوژی و استفاده از تجهیزات کم هزینه نظیر پمپ‌ها و خطوط انتقال با لوله‌های پلی اتیلن، برداشت و انتقال آب در مسیر دره‌های منتهی به این رودخانه به طرز چشم‌گیری افزایش یافته است.

احداث و توسعه باغات مختلف در دره‌های حوضه آبریز این رودخانه، نشانگر این وضعیت است. براساس آمار ایستگاه‌های اندازه‌گیری در بالادست سد سفید رود، میانگین آورد سالیانه رودخانه‌های منتهی به سد سفید رود قبل از سال ۱۳۶۰، ۵ میلیارد متر مکعب، بین ۱۳۶۰ تا ۱۳۸۰، معادل ۲/۴ میلیارد متر مکعب، از ۱۳۸۰ تا ۱۳۹۰، معادل ۲/۲ میلیارد متر مکعب و در ده سال اخیر، به کمتر از ۷/۱ رسیده است. در کنار این موضوع، باید به این مساله مهم هم اشاره کرد که به موازات کاهش آورد جریان آب در پشت سد سفید رود، کیفیت آب بویژه از نظر شوری نیز کاهش محسوسی پیدا کرده است.

به عنوان جمع‌بندی باید بگویم حال و آینده پیش‌رو در بخش کشاورزی گیلان با خطر بزرگ تنش آبی مواجه است. اگرچه در دو سال اخیر، با وجود کاهش چشمگیر آب ذخیره شده در پشت سد، بارش‌های مناسب در ابتدای فصل زراعی در کشت برنج باعث شد که با تلاش کشاورزان و متولیان، از منابع آب داخلی یعنی رودخانه‌ها و زهکش‌ها، بخشی از نیاز آبی در ابتدای فصل زراعی و نیز دوره‌هایی در طول فصل زراعی تامین شده و تنش آبی تا حد زیادی کاهش پیدا کند اما، نمی‌توان به آن امید دائم بست.

البته باید اشاره کرد، که در نتیجه فشار مضاعف بر استفاده از منابع آبی داخلی، که بخشی از آن‌ها، رودخانه‌های منتهی به تالاب هستند، شاهد خشک شدن و یا کم آب شدن شدید این رودخانه‌ها در بازه‌های پایین دست و مجاور تالاب و آسیب به اکوسیستم آن هستیم.

بدیهی است، برای کاهش معضلاب اجتماعی و اقتصادی پیش‌رو در زمینه تامین و توزیع آب، لازم است مجموعه‌ای از اقدامات شامل تامین منابع مالی برای ایجاد ذخیره‌گاه‌های مناسب و کم آسیب به محیط زیست، توسعه آب بندان‌ها، نوسازی شبکه آبیاری سفیدرود و تجهیز آن به سامانه‌های اندازه‌گیری دبی، ایجاد تشکل‌های آب بران و واگذاری بخشی از امور به کشاورزان، در دستور کار قرار گیرد.

دانشیار گروه مهندسی آب دانشگاه گیلان*