کشاورزی گیلان با خطر بزرگ تنش آبی مواجه است

با احداث سد مخزنی سفیدرود با گنجایش اولیه 1800 میلیون متر مکعب، اجرای شبکه‌های آبیاری در دشت گیلان از سال 1340 آغاز و کشت برنج توسعه پیدا کرد.

بر اساس گزارش‌های موجود، مساحت جغرافیایی تحت پوشش شبکه‌های آبیاری سفیدرود در حدود 284180 هکتار است که در قالب 17 واحد عمرانی شکل گرفته است. از این اراضی حدود 189833 هکتار ناخالص تحت کشت برنج است که مساحت خالص تحت کشت سالانه آن معادل 167000 هکتار برآورد می‌شود.

واحدهای عمرانی شبکه آبیاری سفیدرود در سمت راست رودخانه سفیدرود شامل واحدهای D1 تا D5، در ساحل چپ رودخانه سفیدرود شامل واحدهای G1 تا G7 و در ناحیه فومنات شامل واحدهای F1 تا F5  است.

لازم به ذکر است؛ کل مساحت اراضی شالیزاری در قالب طرح ساماندهی شبکه آبیاری توسط شرکت مهندسین مشاور سوگراه 163358 هکتار ناخالص پیش‌بینی شده بود که در شرایط فعلی کشت آن به 26500 هکتار افزایش پیدا کرده است.

بر اساس آخرین آمار و اطلاعات گـردآوري شده، حجم کل مصارف آب سالیانه در سطح استان گیلان حدود 07/3 میلیارد مترمکعب است که حدود 74/2 میلیـارد مترمکعب آن (89 درصد) از منابع آب‌هاي سطحی و حدود 332 میلیون مترمکعب (11 درصد) از منابع آب‌هاي زیرزمینی تأمین می‌شود.

بر این اساس، حدود 4/87 درصـد از ا‌ین منابع (حـدود 68/2 میلیـارد مترمکعب) در بخش کشاورزي، 1/9 درصـد (حـدود 281 میلیـون مترمکعب) جهت مصرف شرب و بهداشت و حدود 5/3 درصد باقی‌مانده نیز در بخش صنعت مورد مصـرف قرار مـی‌گیرد.

متوسـط بارندگی سالانه در سطح گیلان، حدود 1100 میلیمتر و معادل 9/14 میلیارد مترمکعب بوده کـه از ایـن مقـدار، حـدود 9/7 میلیارد مترمکعب (53 درصد) به صورت تبخیر و تعرق از دسترس خارج می‌شود؛ بنابراین، حجم آب‌هاي تجدید شونده استان از منـابع داخلی، حدود 7 میلیارد مترمکعب و با احتساب 1/2 میلیارد مترمکعب آب‌هاي ورودي به استان از طریق رودخانه سفیدرود، حدود 1/9 میلیارد مترمکعب، برآورد شده که معادل 7 درصد کل آب‌هاي تجدید شونده کشور است.

از آنجايی که گیلان را منطقـه پر باران دانسته‌اند تدابیر اساسی و علمی براي بروز خشکسالی صورت نگرفته و بیش‌تر زمین‌هاي کشاورزي بر اساس نظام سنتی آبیاري می‌شوند. به همین علت در هنگام بروز کم‌آبی خسارت فراوانی به کشاورزان وارد می‌شود.

گیلان4/3 درصد جمعیت کشور را داراست و 3/7 در‌صد آب تجدید شونده کشور را در اختیار دارد که این امر نشان دهنده وضعیت مطلوب استان به منظور ظرفیت آب است. ولی بسیاري ازآب‌هـا در فصول غیر کشاورزي از دسترس خارج می‌شوند، بیش از 70 درصد آب تجدید شونده «قابل برگشت در کشاوري» در گیلان نابهنگام است و در فصول غیر زراعی اتفاق می‌افتد که توسط متولیان بخش تامین و توزیع آب مهار نمی‌شود.

همانطور که اشاره شد، منبع اصلی تامین آب مورد نیاز در بخش کشاورزی استان، سد سفیدرود است. با گذشت زمان زیاد از ساخت و بهره‌برداری از سد سفید‌رود، ظرفیت ذخیره آن به دلیل رسوب‌گذاری و نیز افزایش بهره‌برداری از منابع آب سطحی در بخش‌های بالادستی حوضه آبریز، بسیار کاهش یافته و در سال های اخیر، به سختی به عدد 900 میلیون متر مکعب، یعنی نصف ظرفیت اسمی آن می‌رسد.

در طول دهه‌های اخیر، سدهای طالقان با ظرفیت 420 میلیون متر مکعب، و بیش از 12 سد در حوضه آبریز سفید رود با ظرفیت بیش از 700 میلیون متر مکعب احداث شده است که در حال ذخیره و مصرف آورد جریان آبی در بخش های بالادست حوضه آبریز هستند.

در کنار آن، با توسعه تکنولوژی و استفاده از تجهیزات کم هزینه نظیر پمپ‌ها و خطوط انتقال با لوله‌های پلی اتیلن، برداشت و انتقال آب در مسیر دره‌های منتهی به این رودخانه به طرز چشم‌گیری افزایش یافته است.

احداث و توسعه باغات مختلف در دره‌های حوضه آبریز این رودخانه، نشانگر این وضعیت است. براساس آمار ایستگاه‌های اندازه‌گیری در بالادست سد سفید رود، میانگین آورد سالیانه رودخانه‌های منتهی به سد سفید رود قبل از سال 1360، 5 میلیارد متر مکعب، بین 1360 تا 1380، معادل 2/4 میلیارد متر مکعب، از 1380 تا 1390، معادل 2/2 میلیارد متر مکعب و در ده سال اخیر، به کمتر از 7/1 رسیده است. در کنار این موضوع، باید به این مساله مهم هم اشاره کرد که به موازات کاهش آورد جریان آب در پشت سد سفید رود، کیفیت آب بویژه از نظر شوری نیز کاهش محسوسی پیدا کرده است.

به عنوان جمع‌بندی باید بگویم حال و آینده پیش‌رو در بخش کشاورزی گیلان با خطر بزرگ تنش آبی مواجه است. اگرچه در دو سال اخیر، با وجود کاهش چشمگیر آب ذخیره شده در پشت سد، بارش‌های مناسب در ابتدای فصل زراعی در کشت برنج باعث شد که با تلاش کشاورزان و متولیان، از منابع آب داخلی یعنی رودخانه‌ها و زهکش‌ها، بخشی از نیاز آبی در ابتدای فصل زراعی و نیز دوره‌هایی در طول فصل زراعی تامین شده و تنش آبی تا حد زیادی کاهش پیدا کند اما، نمی‌توان به آن امید دائم بست.

البته باید اشاره کرد، که در نتیجه فشار مضاعف بر استفاده از منابع آبی داخلی، که بخشی از آن‌ها، رودخانه‌های منتهی به تالاب هستند، شاهد خشک شدن و یا کم آب شدن شدید این رودخانه‌ها در بازه‌های پایین دست و مجاور تالاب و آسیب به اکوسیستم آن هستیم.

بدیهی است، برای کاهش معضلاب اجتماعی و اقتصادی پیش‌رو در زمینه تامین و توزیع آب، لازم است مجموعه‌ای از اقدامات شامل تامین منابع مالی برای ایجاد ذخیره‌گاه‌های مناسب و کم آسیب به محیط زیست، توسعه آب بندان‌ها، نوسازی شبکه آبیاری سفیدرود و تجهیز آن به سامانه‌های اندازه‌گیری دبی، ایجاد تشکل‌های آب بران و واگذاری بخشی از امور به کشاورزان، در دستور کار قرار گیرد.

دانشیار گروه مهندسی آب دانشگاه گیلان*