اگرچه گیلان یکی از مناطق پرآب و پر بارش کشور است اما این استان در چند سال اخیر به دلیل کم بارشی در فصل پاییز و زمستان و کاهش ذخایر آبی سد سفید رود که اصلی ترین منبع تامین آب زراعی گیلان، در فصل کشت و برداشت است با تنش های آبی مواجه می شود.
در چند سال اخیر کم آبی زراعی و خشکسالی شدید در فصل کشت به مهمترین چالش کشاورزی استان تبدیل شده که به‌گفته مسئولان و کارشناسان، مهمترین دلیل بروز این وضعیت کاهش بارندگی‌ها و کاهش حجم آب ورودی به رودخانه های این استان بوده است. به این موضوع باید افزایش دمای هوا در زمستان و بهار و ذوب‌شدن زودهنگام برف ارتفاعات را به‌عنوان یکی از منابع تأمین آب استان افزود.
پیشتر بنا برگزارشات سازمان آب منطقه ای گیلان؛ در پایان سال آبی گذشته (پایان شهریور و پاییز امسال) مخازن سدهای گیلان به خصوص سد سفید رود ذخیره آبی خوبی نداشتند و به رغم شدت بارندگی ها در اوایل بهمن پیش بینی می‌شود؛ گیلان سال آبی جدید را با وضعیت نامناسب از نظر ذخایر آبی آغاز کند.
اراضی دامنه های پر شیب و کوهستانی که بیشتر شامل باغات فندق و زیتون و گیاهان دارویی است عمدتا از طریق بارشها و ذوب برفها تغذیه می‌شوند که طی چند سال اخیر با تنش های کم آبی ناشی از کم بارشی مواجه شده اند.
پیش بینی می‌شود درحالیکه سال زراعی یا سال آبی گذشته با ذخایر ۶۰ درصدی ظرفیت مخازن سدهای گیلان آغاز شده بود، امسال گیلان سال زراعی جدید را با ذخیره کمتر از ۴۵ درصدی آب در مخزن سد سفید رود بعنوان اصلی ترین شبکه آبیاری آغاز کند که هشدار جدی برای کشاورزی استان محسوب می‌شود.
طبق آمارها؛ سالانه مجموع نیاز آبی گیلان سه میلیارد و ۳۰۰ میلیون مترمکعب در بخش‌ها و مصارف مختلف است که معادل ۹۲ درصد آن در بخش کشاورزی استفاده می‌شود. بیشترین بخش آب‌بر کشاورزی استان نیز شالیزارها هستد.
از مجموع ۲۳۸ هزار هکتار اراضی شالیزاری و کشاورزی استان چیزی در حدود ۱۷۲ هزار هکتار اراضی تحت شبکه آبیاری سد سفید رود قرار دارند و مابقی اراضی از طریق آب بندانها، بارشهای فصلی و رودخانه ها و چاه های زیر زمینی آب مورد نیاز خود را تامین می‌کنند. این درحالیست که آب بندان‌های گیلان نیز در صورت ذخیره دو تا سه متری آب، تامین کننده نیاز آبی ۳۰ هزار هکتار از اراضی کشاورزی استان خواهند بود. در این میان اراضی در دامنه های پر شیب و کوهستانی که بیشتر شامل باغات فندق و زیتون و گیاهان دارویی است عمدتا از طریق بارشها و ذوب برفها تغذیه می‌شوند که طی چند سال اخیر با تنش های کم آبی ناشی از کم بارشی مواجه شده اند.
طبق پیش بینی کارشناسان؛ امسال کشاورزان گیلانی احتمالا با سال سخت آبی مواجه می‌شوند و از همین حالا نشانه‌های خشکسالی و تنش های آبی با کم بارشی ها در سراسر گیلان خود را نشان داده اما این تنش ها برای مناطق کوهستانی گیلان از سالهای گذشته آغاز شده و دشوارتر خواهد بود.
کشاورزان حاضر به تغییر نوع کشت محصولات خود نیستند
جهاد کشاورزی برای مدیریت منابع آبی مورد نیاز کشت و مقابله با کاهش تهدیدات تنش آبی، همواره راهکارهای توجه به وضعیت آب و هوایی برای افزایش تاب آوری محصولات در مقابل کم آبی، تغییر الگوی کشت و جلوگیری از کشت برخی محصولات آب بر در اراضی جلگه ای و پر شیب را به کشاورزان توصیه کرده است. راهکارهایی که تاکنون چندان مورد استقبال کشاورزان قرار نگرفته است.
در همین رابطه «حمید منشی زاده» مدیر هماهنگی ترویج جهاد کشاورزی گیلان از مقاومت کشاورزان در برابر تغییر نوع کشت به مرور می‌گوید: کشاورزان به آسانی حاضر به تغییر نوع کشت محصولات خود نیستند. از اینرو جهاد کشاورزی برای صرفه جویی در مصرف و مدیریت منابع آبی موجود تلاش می‌کند چگونگی مدیریت بهینه آب را به کشاورزان آموزش دهد.
منشی زاده با اشاره به زراعت برنج بعنوان محصول آب بر در استان، به کشت این محصول بر اساس تقویم زراعی با توجه به تنش های آبی پیش رو تاکید می‌کند و می‌گوید: در سه سال گذشته با توجه به خشکسالی و کم بارشی که در فصل کشت داشتیم با رها سازی به موقع آب، اجازه ندادیم مزارع ما بی آب بمانند.
درحالیکه ارضای کشاورزی و باغات استان در سالهای اخیر با کم بارشی و تنش های آبی مواجه شده اند اما کشاورزان حاضر به تغییر الگوی کشت و کاهش کشت محصولات آب بر نیستند.
مدیر ترویج کشاورزی گیلان، یکی از راهکاری کاهش تنش آبی در فصل زراعت را ترغیب کشاورزان به کشت ارقام جدید مقاوم به خشکی و کم آبی عنوان می‌کند و می افزاید: موسسه تحقیقات برنج استان سه رقم آنام،کیان و هستی را بعنوان رقم های مقاوم به کم آبی و خشکی در استان معرفی کرده است که نسبت به سایر ارقام پرطرفدار استان (علی کاظمی، هاشمی و شیرودی) به آب کمتری نیازمند هستند. اما متاسفانه با توجه به اینکه این ارقام درکشتهای آزمایشی پرمحصول و عملکرد خوبی داشتند چندان مورد استقبال قرار نگرفتند و برخی از کشاورزان با تغییر نام این ارقام تلاش کردند محصول خود را بفروش برسانند.
در حال حاضر چیزی کمتر از ۱۵ درصد کشاورزان گیلانی حاضر به کشت ارقام جدید شده اند. با این حال جهاد کشاورزی و موسسه تحقیقات برنج در صدد است با تولید بیشتر بذر رقم کیان، در سال زراعی جدید کشاورزان بیشتری را به کشت این محصول در سطح وسیع تری از اراضی ترغیب کند.
منشی زاده تاکید کرد: در حال حاضر چیزی کمتر از ۱۵ درصد کشاورزان گیلانی حاضر به کشت ارقام جدید شده اند. با این حال جهاد کشاورزی و موسسه تحقیقات برنج در صدد است با تولید بیشتر بذر رقم کیان، در سال زراعی جدید کشاورزان بیشتری را به کشت این محصول در سطح وسیع تری از اراضی ترغیب کند. در حال حاضر ۱ میلیون و۲۰۰ تن از بذر رقم کیان تولید شده است.
مدیر ترویج کشاورزی گیلان به کشت هندوانه بعنوان محصول پر آب بر نیز اشاره می‌کند و می‌گوید: در این حوزه نیز کشاورزان هنداونه کار رغبتی برای تغییر یا کاهش کشت نشان نمی‌دهند و ما تلاش داریم برای هندوانه نیز رقم نیازمند به آب کمتر را تولید کنیم.
ساخت سامانه استحصال آب از مه
در عین حال که جهاد کشاورزی گیلان از بی رغبتی کشاورزان برای تغییر الگوی کشت خبر می‌دهد و به دنبال راهکارهای تولید ارقام مقاوم به کم آبی است، یک محقق فندق در منطقه اشکورات رودسر موفق به استحصال آب از مه در ارتفاعات شده است. سامانه ای که پیش از این در کشورهای دیگر مورد استقبال قرار گرفته است.
«کوروش کمالی» استادیار پژوهشی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی گیلان، با اختراع دستگاه استحصال آب از مه تلاش کرده تنش آبی در باغات فندق را به حداقل برساند.
این پژوهشگر گیلانی در گفت و گو با مرور؛ از مه بعنوان ظرفیت محیطی ارزشمندی یاد می‌کند که توان تاب آوری باغات را در مقابله با کم آبی افزایش می‌دهد.
کمالی هدف از ساخت این سامانه را کمک به آبیاری باغات در ماه های خشک و کم بارش عنوان می‌کند و می‌گوید: باغداران و کشاورزان ارتفاعات بالادست از ظرفیت مغفول مانده مه برای آبیاری باغات خود بی اطلاع هستند در حالیکه مه سرمایه و پتانسیل ارزشمندی است که نباید از آن برای تکمیل آبیاری باغات غافل شد.
وی با بیان اینکه طی سالهای اخیر باغداران فندق کار در ماههای تیر و مرداد با تنش های آبیاری مواجه می‌شوند می افزاید: این سامانه می‌تواند در کاهش کم آبی برای باغات بسیار موثر باشد.
محقق ایستگاه تحقیقات فندق اشکورات در ادامه وجود مه را شرط لازم برای استفاده از این سامانه بیان کرده و می‌گوید: علاوه بر اینکه محتوای رطوبتی مه بسیار مهم است، بیشینه تمرکز مه و سرعت و جهت باد نیز برای جمع آوری آب مهم است. چراکه این سامانه در جهت عمود بر وزش باد مستقر شده و باد می‌تواند با فشار، قطرات موجود بروی توری ها را به مخزن سامانه منتقل کند.
استادیار پژوهشی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی گیلان، می افزاید: این سامانه فعلا در فاز پزوهشی قرار دارد و به دنبال جمع آوری داده های مختلف هستیم. اینکه در طول سال چند روز مه آلود داریم و میزان استحصال آب در روز چقدر خواهد بود. آنچیزی که در دوسال اخیر از داده های موجود دریافت کردیم متوجه شدیم این منطقه در طول سال ۷۰ روز مه آلود دارد و این سامانه قادر است در هر یک متر مربع حدود ۵۰۰ لیتر آب جمع آوری کند. این درحالیست که فندق در طول دوره رشد خود به ۲۰ متر مکعب آب نیاز دارد.
کمالی با تاکید به استفاده بهینه از این سامانه برای جمع آوری آب از مه تاکید می‌کند: کشاورزان باید در کنار این سامانه با انجام عملیات بهباغی نسبت به کاهش تبخیر از باغات خود اقدام کنند. شخم پابیل، استفاده از لاشبرگ درختان بعنوان مالچ گیاهی در باغات، علاوه بر اینکه سهم تبخیر را کاهش می‌دهد موجب مدیریت منابع آب موجود در باغات می‌شود.
محقق ایستگاه تحقیقات فندق؛ مناطق کوهستانی شهرستانهای رودبار، تالش و رودسر را از مناطق مستعد نصب این سامانه ها برای استحصال آب از مه عنوان می‌کند و می افزاید: برای آبیاری تکمیلی باغات در مناطق بالادست استان باید از ظرفیتهای محیطی مه استفاده شود و در این راستا نیاز به تجاری سازی و سرمایه گذاری در سطح گسترده داریم. هر چند که دولت باید در حوزه تامین آب کشاورزی نگاه حاکمیتی داشته باشد.
لازم به ذکر است: سامانه استحصال آب از مه در باغات اشکورات رودسر موفق به دریافت جایزه بنیاد جهانی انرژی در گروه آب در سال ۲۰۲۲ و دستاورد برتر سازمان تحقیقات و آموزش و ترویج کشاورزی در سال ۱۴۰۱ شده است. این سامانه همچنین شایسته تقدیر از سوی پدافند غیر عامل کشور شد.
۸۵ درصد باغات فندق کشور در گیلان قرار دارد و این استان بزرگترین تولید کننده فندق کشور است. سطح زیر کشت باغات فندق در گیلان ۱۹ هزار و ۴۳۶ هکتار بوده و شهرستان های رودسر، املش، سیاهکل، رودبار، تالش و آستارا مهمترین شهرستان های تولید کننده فندق هستند.