به بهانه‌ی انتشار کتاب رشت به روایت پنج نقشه تاریخی؛
کلاس درس از روبرت واهانیان
دوران کارشناسی ارشد و مصاحبه شفاهی با روبرت واهانیان فرصت خوبی بود برای آموختن از مردی دقیق و درخشان با نثری عالی و زبانی صریح که از ایشان بسیار آموخته‌ام. در ویدئوهایی که در فضای مجازی منتشر کرده‌ام دلسوزانه پیام داده‌اند و نکاتی اضافه کرده‌اند. حتی از تماشا کردن وی هنگام نوشتن می‌توان دقت و سخت‌کوشی را آموخت.
شاید گزاف نباشد اگر بگویم او یکی از تأثیرگذار‌ترین انسان‌های رشت است.
آقای واهانیان طی سال‌ها سر وکار داشتن با قلم در بسیاری عرصه‌ها کار کرد. شاید اگر کتاب ایشان منتشر نمی‌شد، مرمت برج ساعت ساختمان شهرداری بعد از زلزله مرگبار ۶۹ و به یادگار گذاشتن آن برای مردم رشت برای عمر وی کفایت می‌کرد. برج ساعت آنقدر با وسواس مرمت شده است که با نگاه کردن به آن حتی تصور اینکه این‌بنا مدتی وجود نداشت ممکن نیست.
با توجه به مطالعه و تجربه‌‌ی اندکی که در زمینه رشت‌شناسی دارم و با اجازه استاد واهانیان با مرور این کتاب که اولین از نوع خود در سطح ایران است، ایرادات جزئی به شرح زیر دیدم :
صفحه ۱۷ در ایرادات به کار ذوالفقار خان مهندس، نبود نام گورستان مدیریه آمده است. این گورستان بعد از سال ۱۲۹۰ و واقعه باغ مدیریه ساخته شد و در ۱۲۴۹ وجود نداشته است. ضمن اینکه محدوده رشت حتی تا هفتاد سال پس از این نقشه محصور به دو رودخانه زرجوب و گوهررود بوده است و دلیل نیامدن نام سلیمان داراب نه بی دقتی ذوالفقار خان که وجود این روستا در خارج از شهر رشت بوده است همان‌طور که گورستان ارامنه خارج از رشت بوده است.
سلیمان داراب تا سال ۱۳۸۵ یک روستا در حاشیه شهر به حساب می‌آمد. البته در فصل آخر کتاب به همین مورد بعنوان دلیل نبود نام سلیمان داراب در نقشه ذوالفقار خان مهندس اشاره شده است.
در صفحه ۱۸، راسته شیطان بازار در قرق کارگزاری آمده است که منبع آن معرفی نشده است. در حالیکه این بازار در مکان فعلی بازار مهران در خیابان شریعتی قرار داشت و هنوز به این نام شناخته می‌شود و بعد از انقلاب نام آن تغییر یافت.
در صفحه ۱۹ در بخش بازار مرکزی رشت، با توجه به وجود گذر مابین حمام ابوطالب و حمام شهریار، این گذر صرفا عملکرد تجاری نداشته و منزل اعیان رشت با محوریت خاندان اکبر بوده که اسامی آن‌ها در نقشه نیامده است.
در صفحه ۲۲ تکیه و مسجد بی نام همان مسجد خورگامی، امام موسی کاظم فعلی هست. همچنین مسجد کرف آباد از قلم افتاده است.
در صفحه ۲۳ قسمت بازار و بازارچه نام سراهای رشت آمده و قسمت کاروانسرا فاقد نام و نشان نامیده شده در حالیکه در رشت به کاروانسرا همان سرا گفته می‌شد و هنوز می‌شود.
در جداول نقشه ۱۲۹۶ سراها و کاروانسراها یکی شده است که باعث تضاد در جدول نقشه ۱۲۴۹ با ۱۲۹۶ شده است. ضمن اینکه اگر بنا بر تحلیل نقشه است آوردن عبارت “بدون ذکر نام در نقشه ” بدون توضیح درباره آن باعث سردرگمی مخاطب می‌شود.
که به دفعات در جداول مربوط به نقشه ۱۲۹۶ اتفاق افتاده است. مثلا در توضیحات بازار ارامنه آمده است: بدون ذکر نام در نقشه ولی به منبع آن اشاره نشده است .همچنین در محله کیاب در صفحه ۴۳ مرکز وجوهات جنبش جنگل که خانه حاج احمد کسمایی بوده از قلم افتاده است.
در صفحه ۴۲ در لیست بیمارستان‌ها به بیمارستانی تحت عنوان مریض‌خانه ملی در مکان فعلی دبیرستان شهیدبهشتی اشاره شده است و اگر قرار بر اشاره به مکان‌های فاقد نشان در نقشه است، بیمارستان آقا سید علی آقا در قرق کارگزاری ارجح به نظر می‌رسید. ضمن اینکه در ملی بودن یا تحت نظر بلدیه بودن مریض‌خانه ذکر شده محل اختلاف است که پژوهش جداگانه می‌طلبد.
در صفحه ۴۴ در لیست باغ‌های محله زاهدان باغ مستشاری از قلم افتاده است.
در نقشه ۱۳۲۷ تفکیک کوچه‌ها به محلات هفتگانه انجام نشده است که باعث می‌شود کتاب روایی فصول اولیه را نداشته باشد هرچند دلیل آن ذکر شده است اما می‌شد با مرزبندی نقشه‌های پیشین در اینجا نیز اسامی محلات بیاید.
در بخش معرفی قرق‌ها نیاز به یک توضیح از تعریف قرق احساس می‌شود چون بدون هیچ تعریفی صرفا اسامی قرق‌ها آمده است. که معمولا مکانی اداری، نظامی یا مذهبی با کارکرد خاص و محصور بوده‌اند که امروزه جز اسم نشانی از آن‌ها نیست. جدای از عدم ارائه تعریف قرق، نام برخی قرق‌ها نیامده است.
بطور مثال در خیابان سعدی پشت خط ماشین در نقشه ۱۳۲۷ قرق بی‌نام داریم که به آن اشاره نشده است. قرق شاپور هم در محله کیاب ذکر شده است که با توجه به جانمایی آن در نزدیکی چهارراه میکاییل و مرز خمیران زاهدان و خمیران کیاب و بازار، خمیران کیاب درست‌تر به نظر می‌رسد. همچنین در جنب کلانتری ۵ نیز یک قرق از قلم افتاده است.
نکته جالب توجه در نقشه ۱۳۲۷ ذکر نام تنها یک قبرستان است که آن هم قبرستان ارامنه است و قبرستان‌های مدیریه و تازه آباد با نشان قبور اما بدون نام جانمایی شده است. همچنین نکته جالب دیگر ذکر مسیر کرد محله تحت عنوان جاده قدیم لاهیجان است.
بیشترین جزئیات کتاب به نقشه ۱۳۳۲ پرداخته است و جز دو مورد که به نظر این‌جانب رسید تمام نقشه در کتاب به دقت پیاده شده است. مورد اول اشتباه فاحش نقشه در نوشتن نام زیر کوچه بر کوچه جلوی مدرسه ارامنه و دخانیات بر خلاف تمام نقشه‌های پیشین و حافظه شفاهی ماست. و نکته دوم جانمایی زایشگاه خیابان رضاشاه کبیر ( شریعتی فعلی ) یک کوچه بعد از محل اصلی آن که برای نقشه‌ای با این دقت عجیب به نظر می‌رسد.
در فصل آخر بررسی مقابله‌ای سه سفرنامه با نقشه ۱۲۴۹ خود به‌اندازه یک کتاب جداگانه ارزشمند است و مباحث مطرح در خصوص مسجد کاسه فروشان و از قلم افتادن آن در نقشه ۱۲۴۹ جالب توجه است. البته به نظر بنده جانمایی کاملی از محل فعلی مسجد انجام شده است و تنها نام آن ذکر نشده است.
فصل آخر کتاب ایده مناسبی برای سایر پژوهشگران است تا به بررسی مقابله‌ای نقشه‌های رشت با سفرنامه‌های موجود بپردازند که خود یک کلاس درس از روبرت واهانیان است.
