شرکتهای دانش بنیان از جمله زیرمجموعه های صنایع نوین در کشورهستند. اما گیلان سهم کمی از این شرکتها دارد. در گیلان از حدود ۳ هزار واحد صنعتی ، تنها ۵۳ واحد در زمره‌ی صنایع نوین و شرکتهای دانش بنیان قرار دارند. تا جاییکه «سورنا ستاری» معاون علمی و فناوری رییس جمهور نیز با سفر به گیلان تاکید کرد این استان در حوزه‌ی زیر ساختهای دانش بنیان درعقب ماندگی زیادی نسبت به کل کشور قرار دارد.
شرکتهای دانش بنیان، مسیر توسعهی پایدار
صنایع نوین یکی از مهم‌ترین شاخه‌های فعالیت سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران است. با شروع برنامه‌ی سوم توسعهی کشور و از سال ۱۳۸۷ مأموریت این سازمان در جهت ایجاد فناوریهای پیشرفته (High-tech) مانند الکترونیک و میکروالکترونیک و شاخصهای مرتبط با آن، بیوتکنولوژی، مواد جدید و فناوری اطلاعات و ارتباطات شد.
کالای تولید شده توسط صنایع نو نیازمند معرفی و حمایت دولت دربسته های تبلیغاتی است. دولت با دراختیار داشتن رسانه می تواند محصولات دانش بنیان یا صنایع نوین را در سبد معرفی خود به مردم قرار بدهد.
نگاهی گذرا به فرآیند توسعهی صنعتی درکشورهای توسعه یافته بیانگر این است که رویکرد اصلی این کشورها درتوسعه‌ی صنعتی، راه اندازی صنایع دانش بنیان و ایجاد ارزش‌افزوده از مسیر توسعهی صنایع نوین و پیشرفته بوده است. از این رو فناوریهای پیشرفته و صنایع نوین، ارتباط زیادی با علم و نوآوری داشته و منجربه ایجاد محصولات و خدمات جدید می‌شوند. اما جایگاه گیلان در صنایع نو و دانش بنیان در کشور کجاست؟ این صنایع با چه چالش هایی مواجه هستند؟ ارزش افزوده‌ی این صنایع درایجاد ثروت و حمایت از ایده های صنعتی چه میزان است؟ آیا با محیط زیست استان سازگارند؟
طولانی شدن پروسه‌ی تسهیلات برای دانش بنیان ها
«شهریار نصری» مدیرعامل یکی از شرکتهای نوآور و کارشناس حوزه‌ی الکترونیک استان در این رابطه به مرور می‌گوید: به دلیل اینکه این صنایع پیش از این در کشور نمونه‌ی مشابه نداشتند با مشکلات زیادی مواجه هستند. مشکل این شرکتها، عدم شناخت مشتری و بازار از کالای تولید شده توسط آنهاست. این در حالیست که کالای تولید شده توسط صنایع نو نیازمند معرفی و حمایت دولت دربسته های تبلیغاتی است. دولت با در اختیار داشتن رسانه می تواند محصولات دانش بنیان یا صنایع نوین را در سبد معرفی خود به مردم قرار بدهد. ضمن اینکه سیستم و ارکان دولتی نیز ابتدا باید نیاز خود را از این کالاها تامین کنند.
این مدیرعامل شرکت دانش بنیان با اشاره به اینکه نوع خدمات، تولید و نیروی انسانی دراین شرکتها با سایر شرکتهای صنعتی و تولیدی متفاوت است ادامه می‌دهد: واحدهای دانش بنیان در دریافت تسهیلات از بانکها با مشکل مواجه هستند. سایر شرکتها و کالاهای تولید شده توسط صنایع قدیمی شناخته شده و درسیستم و اشل بانکی ، بیمه و مالیات تعریف شده اند. اما دانش بنیانها و صنایع نوین برای بانکها کاملا نامشهود وغیرقابل فهم هستند. حتی بیمه‌ی کالا و پرداخت مالیات یکی از چالش های پیش روی این شرکتها است.
در حالیکه طبق مصوبه‌ی دولت شرکتهای دانش بنیان از مالیات معاف هستند اما سازمان تامین اجتماعی و اداره‌ی مالیات درباره‌ی این معافیت توجیه نبوده و کالای تولید شده توسط این شرکتها را نمی‌شناسند. همین مساله انرژی و توان شرکتها و صنایع نوین را می‌گیرد. به همین دلیل بسیاری از نخبه ها و افراد دارای ایده مجبور به خروج از کشور شده اند.
حمایت صندوقهای نوآوری و شکوفایی از صنایع نو و دانش بنیان کاملا عقیم و مجازی است و کاربردی در فضای واقعی ندارد. هیچ کارگروهی وجود ندارد که میزان تسهیلات مورد نیاز این شرکتها را اندازه گیری کند. اعضای کارگروها نیز از جنس دانش بنیان نیستند.
نصری درادامه اضافه می‌کند: صنایعی که در زمینه‌ی تکنولوژی فعالیت دارند با وجود اینکه برای دولت اثبات شده اند اما چندان شناخته شده نیستند. از این‌رو نباید با صنایع قدیمی مقایسه شوند. با وجود اینکه سرمایه گذاری در صنایع نو و دانش بنیان پربازده است و اشتغالش محقق شده و با تکنولوژی توسعه می یابند اما این شرکتها نیازمند ترجمه‌ی زبان فنی و ایجاد قاعده و قانون برای سایردستگاهها هستند. این موضوع حلقه‌ی مفقوده‌ی این صنایع بوده و عملا کالاهایی که تولید می شوند به دلیل نبود قوانین حمایتی به تولید انبوه نمی‌رسند.
این تولید کننده در خصوص حمایت صندوقهای نوآوری و شکوفایی از صنایع نو و دانش بنیان معتقد است: دراین بخش بحث تسهیلات مطرح نیست، بلکه عملا حمایت این صندوقها کاملا عقیم و مجازی است و کاربردی در فضای واقعی ندارد. سنگین بودن بازپرداخت وامها موجب شده بسیاری از این شرکتها اصلا وارد عرصه دریافت تسهیلات نشوند. از سوی دیگر هیچ کارگروهی وجود ندارد که میزان تسهیلات مورد نیاز این شرکتها را اندازه گیری کند. چراکه اعضای کارگروه ها از جنس شرکتهای دانش بنیان نیستند و دغدغه تولید کنندگان دانش بنیان و هایتک را ندارند.
نصری ، طولانی شدن پروسه های دریافت تسهیلات تا تولید کالا و عرضه آن در کشور را موجب حذف از بازار رقابتی و ورود محصولات مشابه به بازارعنوان کرد و ادامه داد: زمان عامل مهمی در تولید و عرضه‌ی کالای هایتک یا دانش بنیان است.
استقرار فیزیکی و نبود فضای مناسب معضل اصلی صنایع نو
اما طرح تاسیس این شرکتها تا پیش از این فقط در پارکهای علم و فناوری و با حمایتهای اندک مطرح بود. پارکهای علم و فناوری که واسطه‌ی بین ایده و تکنولوژی هستند، ایده‌های شرکتهای دانش بنیان را در مسیر رسیدن به تولید حمایت می‌کنند.
در پارک علم وفناوری گیلان بیش از ۳۰۰ شرکت فناور و موسسات زیر مجموعه از جمله دانش بنیان قرار دارند. این شرکتها تا چه اندازه توانسته اند جایگاه خود را در تولید وصنعت استان پیدا کنند؟
«علی باستی» رییس پارک علم و فناوری گیلان با بیان اینکه ۳۵۲ شرکت فناور در استان داریم که درآمد حساب شده آنها بیش از ۲۰ میلیارد تومان است به مرور می‌گوید: محصولات این شرکتها با پیچیدگی های خاص خود همراه هستند. در دنیا این صنایع بر اساس مراکز نوآوری و خلاقیت تعریف شده اند. درصنایع هایتک محصولاتی تولید می شوند که به دلیل تحریمها امکان واردات آنها وجود ندارد.
رییس پارک علم و فناوری گیلان در خصوص حمایتهای اولیه از ایده های نو توسط این شرکتها ادامه داد: بخشی از این حمایت ها ، ورود سرمای گذار بخش خصوصی علاوه بر دولت است. در پارک علم گیلان از تولیداتی پذیرش و داوری می‌شود که توسط شرکتهای دانش بنیان تولید و نوآوری داشته باشند . بیش از ۸۰ درصد شرکتهای تحت حمایت پارک علم و فناوری نو و ۲۰ درصد نیز در سالهای گذشته پذیرش شده اند.
باستی، مکان استقرار فیزیکی و تهیه فضای مناسب برای این شرکتها را از جمله مشکلات آنها بیان می‌کند و می‌گوید: تغییرات نرخ ارز و تورم در کشور در میزان سرمایه گذاری توسط این شرکتها تاثیر گذار و مخل است. عدم ثبات مالی و نبود مواد اولیه به دلیل تحریم نیز در فعالیت انها بی تاثیر نیست.
رییس پارک علم و فناوری گیلان ساخت پهباد سم پاشی در مزارع، دستگاه تصفیه کننده ویروس کرونا، کنتور هوشمند گاز، تولید سم حشره کش بر پایه عصاره گیاهی، استخرهای پیش ساخته‌ی پرورش ماهی، تولید کود آلی استرلیزه شده از فضولات طیور و حصارها الکترونیکی بازدارنده را از جمله تولیدات صنایع نو بر پایه شرکتهای دانش بنیان تحت حمایت های پارک علم و فناوری در گیلان اعلام کرد.
جایگاه گیلان در صنایع نو و پیشرفته خوب نیست
بر خلاف حمایتهای پارک علم وفناوری گیلان از شرکتهای دانش بنیان و فناور در گیلان اما جایگاه این شرکتها در سازمان صنعت و معدن و گیلان بسیار ناچیز است. قوانین سخت و نبود ارزیاب های بیمه ای و مالیاتی و تعریف نشدن در سیستم بانکی مشکلات مضاعفی ر ا برای صاحبین ایده در صنایع نو به دنبال داشته است. بطوریکه اخذ مجوز صنایع پیشرفته و نو در گیلان خواهانی ندارد و ایده های صنعتی و دانش بنیان در همان مراحل اولیه خود توقف می‌کنند یا سر از کشورهای دیگر در می آورند.
«اسماعیل مقدس» رییس اداره‌ی آموزش و پژوهش و فناوری سازمان صنعت و معدن و تجارت گیلان از وجود ۵۳ واحد صنایع نو و دانش بنیان درمراکز صنعتی استان خبر می‌دهد و به مرور می‌گوید: ازاین حیث جایگاه خوبی درکشور نداریم. در حالیکه درسطح کشور ۵۱۲۸ واحد صنعتی دانش بنیان فعالیت دارند. در این بخش نیازمند فرهنگ سازی و حمایتهای مشاوره ای با شرکتهایی که شرایط دانش بنیان شدن دارند هستیم. خیلی از این واحدها شرایط لازم را دارند اما از چگونگی ورود به عرصه آگاه نیستند.
وی در خصوص تفکیک این شرکتها از صنایع عادی ادامه می‌دهد: هر صنعتی می‌تواند در زمزه‌ی صنایع نو قرار بگیرد. شرکتها دانش بنیان هم در زیرمجموعه‌ی این صنایع قرار دارند. صنایع نو به دو دسته‌ی تولیدی ۱ و تولیدی نوع ۲ تقسیم می شوند. شرکتهای دانش بنیان گیلان که دارای ایده هستند می‌توانند درهر دو نوع تولیدی حضور داشته باشند.
در تولیدی نوع یک فقط یک محصول تولید دارند، اما شرکتهای تولیدی نوع ۲ دارای تولیدات متنوع هستند که ممکن است یکی از آنها دانش بنیان باشد. در حال حاضر در گیلان از ۵۳ واحد دانش بنیان ، ۲۶ واحد تولیدی نوع یک و ۲۴ واحد نیز تولیدی نوع دو هستند. بیشتر این شرکتها در حوزه های فناوری و اطلاعات و ارتباطات، برق و الکترونیک، وسایل و ملزومات پزشکی و فناوریهای زیستی در گیلان فعالیت دارند.
مقدس فعالیت و تولیدات این شرکتها را در حوزه های فناوری اطلاعات، برق و الکترونیک و ملزومات پزشکی و فناوری زیستی عنوان کرد و ادامه داد: شرط پذیرش و حمایت سازمان صمت گیلان از شرکتهای دانش بنیان، ثبت نام در سامانه‌ی معاونت علمی و فناوری نهاد رییس جمهوری و تایید ارزیابی و تشخیص فعالیت است. سازمان صنایع گیلان نیز آن دسته از شرکتهایی که تولیدات آنها قابلیت دانش بنیان شدن را دارند بعد از مشاوره به این سامانه معرفی می کند.
صنایع نو و شرکتهای دانش بنیان که درخواست اخذ مجوز می‌کنند به خاطر سختگیریها و فرایند طولانی در وزارت خانه به دنبال مجوز صنایع پیشرفته نمی‌روند و به صورت عادی درخواست مجوز دارند. از این رو در بخش صنایع هایتک و پیشرفته درخواستی وجود ندارد.
وی در پاسخ به مشکلات بیمه ای و مالیاتی این شرکتها بیان کرد: قبول داریم. باید دستور العمل های جدید مالیاتی برای این شرکتها تعریف شود. درحال حاضر واحدهای تولیدی نوع ۱ که تولیدات متنوع دارند مشمول مالیات هستند اما تولیدی های نوع ۲ چون بخش کوچکی را تشکیل می‌دهند از معالیات معاف هستند و این قوانین باید در سیستم های مالیاتی تعریف شود که لازمه اش ورود از سوی وزرات خانه صمت است. در بحث بیمه‌ی تولیدات نیز دستورالعمل های بیمه ای کمتر تعریف شده اند و انگیزه های تولید کننده برای سازمان تامین اجتماعی تعریف شده نیست.
مقدس درباره صنایع هایتک نیز ادامه داد: در این بخش نیز آمار دقیق نداریم. به دلیل اینکه همه‌ی صنایع نو و شرکتهای دانش بنیان که درخواست اخذ مجوز می‌کنند به خاطر سختگیری ها و فرایند طولانی در وزارت خانه به دنبال مجوز صنایع پیشرفته نمی روند و به صورت عادی درخواست مجوز دارند. از این رو در بخش صنایع هایتک و پیشرفته درخواستی وجود ندارد. لذا عمده‌ی مجوزهای این شرکتها و صنایع نو به صورت صنایع عادی صادر شده است.
مقدس در خصوص رعایت مسایل زیست محیطی توسط این شرکتها می‌گوید: پیش از این شرکتهای دانش بنیان برای استقرار خود در مراکز صنعتی، ملزم به اخذ استعلامات زیست محیطی نبودند اما بعد از شکایت محیط زیست اکنون استعلام زیست محیطی این شرکتها مانند سایر صنایع الزامی شده است.