مجموعه مقالات همایش آل‌بویه با عنوان «جستارهایی در زمینه تاریخ و فرهنگ بویهیان»، به کوشش عباس پناهی منتشر شد. این مجموعه توسط انتشارات سپیدرود رشت و با حمایت حوزه هنری گیلان منتشر شده و حاوی برخی از مقالات برگزیده همایشی است که در سال ۱۳۹۹ در دانشگاه گیلان برگزار شد.
«عباس پناهی» در گفت‌وگو با مرور، درباره زادگاه بویهیان یعنی سرزمین دیلم، توضیح داد: دیلم، پیش از این‌که در سده‌های نخستین اسلامی تبدیل به سرزمینی ترسناک برای حکومت‌های عرب و برخی از امیران ایرانی وابسته به خلافت شود، در عصر باستان، یکی از ایالات مهم ساسانیان شمرده می‌شد.
دیلم، پیش‌تر «پتشخوارگر» و قلمرو حکومت «گیلانشاه» از پادشاهان باستانی این سرزمین بوده و مورخان پیرامون جنگاوری و ورزیدگی ایشان، بسیار نوشته‌اند. بعدها دیلمیان جزو جنگ‌جویان ماهر ارتش ساسانی شدند و مهارت آن‌ها در جنگ، موجب اهمیت دستۀ دیلمی در سپاه ساسانی شد.
استاد تاریخ و مطالعات ایران‌شناسی دانشگاه گیلان، جغرافیای دیلمیان را شرح داد و گفت: دیلمستان، سرزمین پهناوری بود که از باختر به سفیدرود و از خاور به چالوس و در بخش‌هایی از کوهستان البرز را هم در بر می‌گرفت.
دیلم بزرگ از سفیدرود تا رود سُرخانی (چابکسر امروزی) و دیلم خاصه از این پهنه تا چالوس کشیده بود و از جنوب با کلاردشت، طالقان، الموت و قزوین همسایه بوده است. پس از حذف حکومت‌ها و امیران دیلمی، از سده نهم ه.ق، دیلمیان با این‌که از نظر سیاسی و نظامی فاقد قدرت بودند، به حیات فکری خود ادامه دادند.
پناهی، با اشاره به مقاومت دیلمیان در برابر اعراب، افزود: پس از چیرگی‌های نخستین اعراب بر ایران، شاهد ایستادگی دیلمیان در برابر اعراب هستیم و نام دیلمیان، لرزه بر پیکر اعراب می‌انداخت. به همین دلیل، برای حفاظت از قلمرو ایران مرکزی، پایگاه ثابت نظامی در قزوین برای دفع هجوم دیلمیان در برابر اعراب تاسیس کردند.
سرزمین دیلم، به جهت جان‌فشانی آنان هرگز توسط اعراب فتح نشد و در نتیجه، به پایگاه ضد امویان و عباسیان با پناه دادن مخالفان بدل شد و آهنگ فروپاشی خلافت عباسی، با همین دیپلماسی نواخته شد و بعدها با گسترش قدرت علویان و صفاریان بر ضعف خلافت افزوده گشت و سرانجام با تصرف بغداد توسط بویهیان، ناقوس مرگ خلافت عباسی نواخته شد.احمد بویهی عضو کوچک این خاندان، بغداد را تصرف و بر خلافت سیاسی عباسیان با ترویج فرهگی شیعی، پایان داد.
این مورخ افزود: بخش بزرگی از مبانی فکری شیعیان، نتیجۀ کارکرد فرهنگی بویهیان است. و با توجه به ریشۀ ایرانی بویهیان، شاهد تجدید حیات فرهنگ باستانی و شاهنشاهی ساسانی، بهویژه در عصر عضدالدوله دیلمی هستیم.
بنابراین، میراث بویهیان، بستر دوبارۀ خیزش فرهنگ ایران در سراسر این پهنه بود. به‌گونه‌ای که با حذف بویهیان، این حرکت حتی در دستگاه حاکمان ترک‌‌نژاد از حرکت باز نایستاد. پس از سرنگونی آل‌بویه در بغداد و نواحی داخلی ایران، امیران دیلمی کوچکی در کوهستان‌های مرکزی البرز به حیات خود ادامه دادند و حکومت اسماعیایان نزاری، و کیائیان، بخشی از همین ادامه حیات است.
عباس پناهی، درباره مجموعه مقالات همایش نیز توضیح داد: سال ۱۳۹۹ به همت دانشگاه گیلان، همایشی برای بازخوانی تاریخ و فرهنگ آل‌بویه برگزار شد و از بین مقالات ارسالی به دبیرخانه، مقالاتی در موضوعات مختلفی همچون؛ تحولات تاریخی عصر آل بویه، اوضاع اقتصادی، اندیشه سیاسی، فرهنگی و مذهبی، هنر و معماری و تاریخ‌نگاری برای انتشار آماده شد.
وی افزود: مقالاتی با عنوان « واکاوی روابط سیاسی ـ نظامی قرمطیان بحرین با آل بویه»، «بررسی وضعیت بیمارستان‌ها در دوره آل‌بویه» و «فراز و فرود روابط آل‌زیار و آل‌بویه» مقالاتی هستند که به تاریخ سیاسی و اجتماعی عصر آل‌بویه می‌پردازد. و مقالات؛ «موقعیت اقتصادی خوزستان در دورۀ آل بویه» و «سکههای آل‌بویه» به شرایط و اوضاع اقتصادی عصر آل‌بویه می‌پردازد.
این مورخ، ضمن توضیح اندیشه سیاسی بویهیان، گفت: در این مجموعه مقالات، «ایران‌گراییِ آل‌بویه» و «مؤلفه‌های تحکیم و تثبیت قدرت سیاسی آل‌بویه» مورد بررسی قرار گرفته است و پیرامون، جایگاه فرهنگی و مذهبی بویهیان نیز مقالاتی با عناوین؛ «اقدامات معز‌الدوله درباره شعائر شیعه در شهر بغداد»، «واکاوی زمینه‌های مدارای دینی و مذهبی در ملک‌داری بویهیان»، «تلقی متفکران مسلمان از علوم طبیعی و نسبت آن با نهاد تعلیم و تربیت ایران در دوران آل‌بویه»،« بازکاوی نقش مؤلفه‌های فرهنگی در شکل‌گیری رنسانس اسلامی طی دورۀ آل‌بویه»، «نقش امرای آل‌بویه در گسترش اندیشه تقریب مذاهب طی سده‌های چهارم و پنجم (هـ.ق)»، «تجزیه و تحلیل روابط مذهبی بویهیان با خلافت عباسی»، «نقش و جایگاه کبوتر در فرهنگ و تمدن اسلامی با تمرکز بر عصر آل بویه» و « تحلیلی بر سیاست مذهبی آل بویه در برابر تشیع امامی» از جمله این موارد است.
عباس پناهی، شمایل‌نگاری مذهبی ـ شیعی آل‌بویه را هم تداوم بخش تعزیه‌خوانی در دوره صفوی خواند و افزود: در این مجموعه مقالات همچنین به تحلیل محتوای برخی از کتاب این دوره پرداخته شده است.