سایه‌ی دهشتناک کرونا با گذشت افزون بر ۵ سال از آغاز شیوعش همچنان در کوچه‌های ذهن مردم پرسه می‌زند و بخشی ازنگرانی‌ها در حوزه‌ی سلامت را به خود اختصاص داده است. عوارض جسمی و روحی باقی‌مانده از ابتلا به کرونا یا تزریق واکسن موضوعی است که در شبکه‌های اجتماعی و بسیاری از محافل خانوادگی و دوستانه به آن پرداخته می‌شود و البته که این موضوع مهم نیازمند بررسی‌های علمی و اطلاع‌رسانی دقیق و شفاف ازسوی متولیان بهداشت و درمان است.
واقعیت این است که هم‌زمان با شیوع کرونا موجی از وحشت جوامع مختلف بشری را فرا گرفت و انسان‌ها با چالش‌های بسیار مواجه شدند. محدود شدن روابط فامیلی و اجتماعی، وحشت ابتلا به بیماری، نگرانی برای سلامت افراد خانواده، کاهش درآمدها، مرگ‌ومیر و سوگ و همه‌ی این موارد غباری از اندوه بر چهره‌ی مردم نشاند. اما اکنون پس از گذشت پنج سال از آغازشیوع کرونا، دامنه‌ی نگرانی‌ها ابعاد دیگری یافته است.
سرگردان در میان حرف‌ها
شیوع بیماری کووید-۱۹ در ووهان چین در دسامبر ۲۰۱۹ آغاز شد، در ایران نیز پاندمی این ویروس به‌صورت رسمی در ۳۰ بهمن ۱۳۹۸ تأیید شد. ازآن هنگام تا به امروز، داده‌های فراوانی درباره‌ی کرونا به خصوص در فضای مجازی به اشتراک گذاشته شده است. ازاین رو اقشار مختلف در مواجهه با انبوه اطلاعات مختلف و چه بسا ضد و نقیض برداشت‌های متفاوتی پیدا کرده‌اند.
یک بانوی ۶۴ ساله ازاهالی انزلی در گفت وگو با مرور اظهار کرد: من سه نوبت واکسن کرونا دریافت کردم، اما یکی ازدوستانم به سبب عوارض احتمالی اقدام به واکسیناسیون نکرد. حالا این تردید با من همیشه هست که آیا کار درستی انجام دادم یا خیر. بعضی وقت‌ها فکر می‌کنم، تپش قلب و ضعف حافظه و پایین آمدن سطح سیستم ایمنی بدنم ممکن است بر اثر تزریق واکسن کرونا باشد. البته موضوع دیگری نیزدر این میان وجود دارد و آن عوارضی است که شاید ابتلا به کرونا داشته است.
ازاین شهروند، پرسیدم اگر در آینده بیماری دیگری شیوع یابد، واکسن می‌زند یا خیر و او
پاسخ داد: نمی‌دانم، باید فکرکنم.
هم‌زمان با شیوع کرونا موجی از وحشت جوامع مختلف بشری را فرا گرفت و انسان‌ها با چالش‌های بسیار مواجه شدند. و اما اکنون پس از گذشت پنج سال از آغازشیوع کرونا، دامنه‌ی نگرانی‌ها ابعاد دیگری یافته است
آثار کرونا بر سلامت روان
تردیدی وجود ندارد که شیوع کرونا اضطراب فراوانی را برمردم تحمیل کرد. اختلالات اضطرابی، افسردگی و سوگ از جمله مواردی بودند که در آن زمان بسیار به آن می‌اندیشیدیم.
«محمدجواد زحمتکش» دانش‌آموخته‌ی دکترای روانشناسی و مدرس دانشگاه دراین باره به مرور گفت: در عرصه‌ی تاثیرات روانی کرونا باید به دو جنبه توجه داشته باشیم؛ یعنی ابتدا باید تعیین کنیم که در مورد اختلالات و یا بیماری‌های روانی صحبت می‌کنیم و یا به وجود علائم و نشانه‌ها در افراد و ابعاد روانشناختی آن می‌پردازیم.
گفتنی است که در مورد اختلالات روانی، دست کم من مطلبی نخوانده‌ام که الزاما شیوع کرونا به تنهایی باعث بروز اختلالات روانشناختی بشود، اما باید توجه داشت که شیوع کرونا به سبب ویژگی‌هایی که به همراه داشته، موجب مواردی شده، ازجمله سطح اضطراب عمومی را در جامعه بالاتر برده و همچنین افزایش اضطراب و ترسِ ابتلا به کرونا منتج به این بوده که اگر افرادی دارای زمینه‌های وسواسی بودند، رفتارهای وسواس گونه‌تری ازخود نشان دهند.
همچنین کاهش درآمد و ضعف گردش مالی در جامعه سبب ضعیف شدن سبد خرید خانوار و در ادامه کاهش روحیه، انگیزه و نشاط بوده است. باید گفت، چنین مواردی قطعا بر مردم اثرگذار بوده اما در باب این که الزاما منتج به اختلال شده یا نه، جای بحث وجود دارد.
وی در ادامه‌ی اظهاراتش یادآور شد: پس ازگذشت چند سال از پاندمی کرونا، هنوز افرادی را می‌بینیم که به ضدعفونی دستانشان می‌پردازند و یا از ماسک و دستکش استفاده می‌کنند. حال اگر این تصور برای ما ایجاد شود که این موضوع به سبب پاندمی کرونا ایجاد شده، اشتباه است. بدین معنا که اگر زمینه‌ی وسواس در انسانی وجود داشته باشد، این امر می‌تواند بر سوژه‌ای که دستش می‌رسد، سوار شود.
بعنوان مثال آن فردی که قرار بوده در سنی خاص دچار وسواس شود، اگر رسیدنش به آن سن، هم‌زمان با وقوع پاندمی کرونا باشد، وسواسش در زمینه‌ی بهداشت نمود پیدا کرده است. حال اگر شیوع کرونا اتفاق نمی‌افتاد، ممکن بود این آدم در همان سن دچار وسواس دیگری مثلا چک کردن چندین باره‌ی قفل در یا شیر گاز شود.
در واقع اگر زمینه‌ی وسواس در شخصی بخواهد ظهور پیدا کند، می‌گردد تا سوژه‌ای در محیط اطراف پیدا کند و بر اساس همان خود را نشان می‌دهد، ولی آن سوژه، الزاما عامل وقوع وسواس نیست. بنابراین در مورد شیوع کرونا باید گفت، این امر الزاما منتج به اختلالات نشده اما قطعا زمینه‌ساز بروز بعضی علامت‌ها در افراد شده است.
محمد جواد زحمتکش: متاسفانه جامعه‌ی علمی و رسانه‌ای ایران به سرعت از ماجرای پاندمی کرونا عبور کرده در صورتی که هنوز باید به فکر باشیم که تفکر و نگرش موجود را نسبت به آن اصلاح کنیم
این روانشناس درباره‌ی صحبتهایی که پیرامون عوارض واکسن مطرح می‌شود، گفت:
حتی اگر واکسن عوارض جانبی هم داشته باشد، باید گفت همین واکسن بوده که باعث شده امروز آدم‌هایی زنده هستند تا بخواهند درباره‌ی عوارض جانبی آن احساس نگرانی کنند. لازم به ذکر است که این بحث هزینه فایده است. باید توجه داشت که بعضی وقت‌ها مداخلات ومواردی هستند که عوارضی نیز ممکن است، با خود داشته باشند که اگر هم داشته باشند، بهترین گزینه برای پرداختن به آن، توجه به شواهد علمی و مقالاتی است که در مورد این مسئله شکل گرفته است.
باید دید آیا شواهد حاکی از این است که آن حجم از عوارض وجود داشته یا خیر. بنابراین من فکر می‌کنم بخش زیادی ازصحبت‌هایی که می‌شنویم، شاید نوعی پروپاگاندا باشد که بین مردم رواج یافته و این باور ایجاد شده که چنین اتفاقی افتاده است.
اهمیت حفظ اعتماد عمومی
مواردی شنیده‌ام که مثلا واکسن منجر به نازایی یا سقط جنین شده، اما به واقع برای شخص خودم این موضوع باورپذیر نیست. با همه‌ی این اوصاف لازم است ازسوی مسؤولان تدابیری در راستای مراقبت از اعتماد عمومی اندیشیده شود.
زحمتکش با بیان این جمله، اظهار کرد: اگر اعتماد عمومی نسبت به خدمات بهداشت و درمان آسیب ببیند و خدای نکرده، بار دیگر چنین شرایطی پیش بیاید، مردم به سرعت نسبت به آن جبهه می‌گیرند و عملا مشارکت‌شان در واکسیناسیون کم می‌شود. بنابراین طبیعتا راهکاری که وجود دارد این است که شواهد را بیشتر به اطلاع مردم برسانند.
وی تصریح کرد: متأسفانه جامعه‌ی علمی و رسانه‌ای ایران به سرعت از ماجرای پاندمی کرونا عبور کرده در صورتی که هنوز باید به فکر باشیم که تفکر و نگرش موجود را نسبت به آن اصلاح کنیم.
از این رو فکر می‌کنم رسانه‌ها نقش عمده‌ای در این موضوع دارد و بهتر است کمک کنند و همان‌گونه که در زمان شیوع در رابطه با رعایت بهداشت و حفظ فاصله‌ی اجتماعی مانور رسانه‌ای داده می‌شد، اکنون نیزباید یک سری آگاه‌سازی‌ها در مورد واکسیناسیون انجام گیرد تا ازایجاد مقاومت ذهنی ممانعت بعمل آید.
اهمیت واکسن‌ها
تاثیر واکسن کرونا بر سلامت مردم، موضوعی مهم است که باید از سوی متولیان و کارشناسان امر برای مردم تشریح شود. «عبدالرضا دزفولی» پزشک متخصص بیماری‌های عفونی در گفت‌وگو با مرور اظهار کرد: واکسن‌ها به دنبال انجام تحقیقاتی در یک دوره‌ی مشخص برای کنترل شیوع بیماری‌هایی که می‌توانند صدمات بسیاری بر سلامت انسان وارد آورند، ساخته می‌شوند و این که عوارضی دارند یا خیر در جریان عمل واکسیناسیون مشخص می‌شود.
مثلا واکسن فلج اطفال در سالهای دهه‌ی ۱۹۵۰ ساخته شد و در همان موقع یعنی سال ۱۹۵۲حدود ۶۰ هزار بچه به‌طور طبیعی مبتلا به فلج اطفال شدند و در همان سال ۳ هزار بچه فوت کردند. ولی عوارض واکسناسیون فلج اطفال در سالهای بعد سالانه فقط یک در هر ۲/۴ میلیون نفر عنوان شد. بنابراین ما یک نوع هزینه اثربخشی را در نظر می‌گیریم. باید ببینیم که اگر تزریق کنیم چقدر هزینه و تاثیر برای ما دارد و اگر استفاده نکنیم، چقدر به جامعه‌ی بشری آسیب وارد می‌شود. لازم به ذکر است واکسن‌هایی که تا کنون ساخته شده‌اند، دارای ارزش حیاتی در کنترل بسیاری از بیماری‌های خطرناک و کشنده‌ای بوده‌اند که بشر تا امروز با آن مواجه شده است. همچنین باید بدانیم که خوشبختانه بشر موفق شده، واکسن‌هایی بسازد که کمترین عوارض را داشته باشند.
وی با بیان این که در جریان پاندمی کووید حدود ۷۰۱ میلیون نفر در کل دنیا به کرونا مبتلا شدند، گفت: کرونا حدود ۶۹۶۸۰۰۰ نفر مرگ و میر به دنبال داشت و اگر کار بسیار بزرگ و تاثیرگذار و نجات‌بخش واکسیناسیون انجام نمی‌شد، کووید می‌توانست تلفات بسیار وحشتناک‌تری در پی داشته باشد و ضربه‌ی بسیار سختی بر حیات بشری وارد کند.
عوارض واکسن کرونا
این پزشک یادآور شد: عوارض واکسن‌های کرونا خیلی نادر و بسیاری ازاین عوارض موقت و قابل برگشت بود. واقعیت این است که یک سری عوارض کلی در مورد همه‌ی واکسن‌ها مثل درد، تورم محل تزریق، قرمز شدن، تب، خستگی، سردرد و گاهی وقت‌ها اسهال، درد مفاصل، فلج عصب صورتی و در مواردی بسیار نادر شوک آنا فیلاکسی که می‌تواند حتی منجربه مرگ شود، دیده‌ایم که این عوارض در مقایسه با تاثیرنجات‌بخشی که واکسن در کل حیات آدم‌ها بر زمین دارد، ناچیز است. گذشته ازعوارض عمومی همه‌ی واکسن‌ها، در مورد عوارض واکسن کرونا باید گفت دو عارضه خیلی مهم بوده که شامل التهاب عضله‌ی قلب (میوکاردیت) و همچنین التهاب پرده‌ی قلب (پریکاردیت) بود که البته بیشتر در رابطه با واکسن‌های مدرنا و فایزر مشاهده شد که به روش mRNA ساخته شده بودند، دیده شده که احتمال بروز عوارض فوق ۲/۱۳ برابر جمعیت عادی است.
درمورد آسترازنکا هم عارضه‌ی ایجاد لخته خون دیده می‌شد که این عارضه هم میزانش بسیار کم و عمدتا قابل برگشت بود و در زمان کوتاهی پس ازتزریق مشاهده می‌شد، یعنی بعد ازگذشت بیش از یک ماه از زمان تزریق، کمتر شاهد عوارضی بودیم. در این میان باید توجه داشت که روش ساخت mRNA روشی نو و انقلابی بسیارمفید در تولید واکسن‌های جدید محسوب می‌شود که منتج به ساخت واکسن با سرعت خیلی خوب شد.
دزفولی تصریح کرد: نکاتی که در مورد عوارض بیان شد، بر اساس مطالعات متاآنالیز است. این مطالعات بر اساس جمع‌آوری حجم انبوهی از چندین مطالعه انجام گرفته از سوی موسسه‌های متعدد است که بصورت تکه تکه جمع‌آوری و بررسی می‌شود.
در ضمن باید توجه داشت، عوارضی که ازآن صحبت کردیم در مطالعه‌ی متاآنالیزی است که حدود ۵۸ میلیون مورد تزریق واکسن لحاظ شده است. در این راستا موضوع خیلی مهمی که وجود دارد، این است که دست کم بر اساس مشاهدات ما تا به حال عوارضی که پس از گذشت یک ماه از واکسیناسیون به آن شکل گزارش شده باشد در مقالات به‌طور مشخص ندیدم که عنوان یا کار شود. در واقع حتما این عوارض وجود نداشته که مورد بررسی قرار نگرفته است.
در ضمن باید توجه داشت که فعلا زمان کوتاهی از پاندمی کووید گذشته و هنوز باید سالهای سال بگذرد تا مثلا به احتمال بروز عوارض خاصی که در طولانی‌مدت از واکسن‌ها به‌وجود می‌آید، پرداخته شود. ولی خوشبختانه تا به حال غیر از همین عوارض نادر، موقت و قابل برگشتی که ذکر کردم، موردی گزارش نشده است.
بنابراین تبلیغاتی که در مورد عوارض واکسن انجام می‌گیرد و یا این که بعضی افراد اختلالات نقاط مختلف بدن خویش را به واکسن ربط می‌دهند، هیچ کدام پایه‌ی علمی ندارد و به هیچ وجه قابل استناد نیست.
عبدالرضا دزفولی: تبلیغاتی که در مورد عوارض واکسن انجام می‌گیرد و بعضی افراد که اختلالات نقاط مختلف بدن خویش را به واکسن ربط می‌دهند، هیچ کدام پایه‌ی علمی ندارد و به هیچ وجه قابل استناد نیست
عوارض طولانی مدت کرونا
عوارض طولانی‌مدت کووید چیست؟ این پرسشی است که برای ما مطرح است؛ این که عوارض ویروس کرونا بر سلامت عمومی مبتلایان پس از بهبود چیست؟ دزفولی در این باره یادآور شد: ما نمی‌دانیم افرادی که مبتلا به کرونا شدند در آینده آیا ممکن است به عوارض و علایم بالینی خاصی مبتلا شوند یا خیر؟
مثلا در مورد سرخک می‌دانیم که افراد مبتلا ممکن است در سنین بالا دچار یک سری عوارض مغزی شوند. حال ولی در مورد کووید ما نمی‌دانیم که ده، پانزده سال دیگر آیا می‌تواند روی سلامتی افراد تاثیر بگذارد یا خیر. بنابراین در این عرصه مقایسه‌ی عوارض در بین افرادی که واکسن نزده‌اند یا پس از تزریق واکسن مبتلا شده‌اند، می‌تواند لحاظ شود، که البته لازم است زمانی بگذرد تا مورد بررسی قرار بگیرد.
کرونا ازکجا آمد؟
درباره‌ی منشاء شیوع ویروس کووید حرف و سخنان بسیاری شنیده‌ایم. دزفولی دراین باره چنین شرح داد: کووید یک بیماری زنوز (مشترک بین انسان وحیوان) نظیر هاری، تب مالت، سالمونلا و… است.
بنابراین هر جا که زنجیره‌ی انسانی و حیوانی این ارتباط گسسته شود، عامل بیماری‌زا ممکن است از حیوان وارد جامعه‌ی انسانی شود. واقعیت این است متخصصان سازمان بهداشت جهانی و دانشمندان چینی سال ۲۰۲۱ در کمیسیونی مشترک موضوع منشا بیماری کووید را بررسی کردند و تا الان قوی‌ترین تئوری که در مورد این بیماری وجود دارد، زنوز بودن بیماری و انتقال آن ازطریق یک واسط در یک بازار محلی هونان در چین بوده است.
لازم به ذکر است، در مورد بیماری‌هایی ازاین دست سه فرضیه وجود دارد وگفته می‌شود به شکل طبیعی یا به صورت تصادفی و یا این که به صورت عامدانه وارد زنجیره‌ی انسانی می‌شود و اما در مورد داستان کووید با توجه به نقشه‌برداری‌های ژنتیکی که از این ویروس انجام گرفت، تمرکزشان روی بازار بود. می‌دانیم کووید ازخانواده‌ی ویروس سارس است که قبل ازآن در چین گزارش و به اصطلاح موارد کاملا مستندی ازآن دیده شده بود. در ژانویه ۲۰۲۰ مقامات چینی بازاری که ویروس کووید در آن بود را پاک کردند، اما آنها حیوانات زنده را آزمایش نکردند. چرا که متوجه نبودند، حیوانات موجود در بازار هم بدون آن که علائم بالینی خاصی داشته باشند، ممکن است این ویروس را داشته باشند. بعد اما مشخص شد که حیوانات آلوده وجود داشتند و طبیعتا از طریق رفت‌وآمد مردم وخریداری این حیوانات، ویروس وارد زنجیره‌ی انسانی شد.
وی افزود: در مورد نشت آزمایشگاهی در چین هم باید گفت، خیلی ازدانشمندان به خاطر فاصله‌ی ژنتیکی موجود بین ویروس آزمایشگاهی و ویروسی که در بیرون است از پذیرش این تئوری خودداری می‌کنند ولی هنوز جا برای کار وجود دارد.
عدم وجود مشارکت مردم، می‌تواند به سلامت عمومی جامعه آسیب بزند. ازاین رو ما باید مزایا و دست‌آوردهای واکسیناسیون کووید را تبدیل به آموزش‌های مدون و دایمی کنیم تا بتواند در جامعه موثر باشد و جلوی پاندمی‌های بعدی گرفته شود
چرا که می‌دانید پاسخ این سوال جنبه‌های سیاسی و رقابتی هم در درون خود دارد. اما اگر ما معیارمان سازمان بهداشت جهانی و افراد صاحب نظر در این زمینه باشد، فعلا قوی‌ترین تئوری همان زنوزبودن بیماری و انتقال آن بطور طبیعی در یک بازار فروش حیوانات قابل خوردن مورد استفاده در آن منطقه بوده است.
اهمیت تقویت مشارکت مردم
موفقیت در مهار پاندمی‌ها با مشارکت مردم در امر واکیسناسیون ممکن می‌شود. دزفولی در این باره بیان کرد: می‌دانیم که در برخی از ایالات آمریکا شیوع سرخک مجددا زیاد شده و بخشی از این موضوع به سبب تبلیغاتی بوده که علیه واکسیناسیون در جریان پاندمی کووید صورت گرفت. بدین معنا که در همان جریان کووید عده‌ای واکسن نزدند و حتی نگذاشتند فرزندانشان واکسن‌های معمول زمان کودکی مثل سرخک، دیفتری، کزاز و …را دریافت کنند.
این خود نشان‌دهنده این است که عدم وجود مشارکت مردم، می‌تواند به سلامت عمومی جامعه آسیب بزند. ازاین رو ما باید مزایا و دست‌آوردهای واکسیناسیون کووید را تبدیل به آموزش‌های مدون و دایمی کنیم تا بتواند در جامعه مؤثر باشد و جلوی پاندمی‌های بعدی گرفته شود.
یک بخش ازاین موضوع هم مربوط به وظایف مسؤولان بهداشت جامعه و حکمرانی است که باید درباره‌ی مفهوم پاندمی و عوارض واکس نزدن بصورت علمی برای مردم توضیح دهند. همچنین درباره‌ی مزایای نجات‌بخشی واکسن در رسانه‌ها اطلاع‌رسانی بیشتری انجام شود. جالب است بدانید کشور ما علی‌رغم این که در خیلی موارد دچار ضعف است اما یکی از کشورهایی است که دارای پوشش خوب واکسیناسیون هستند. بعنوان مثال پوشش واکسیناسیون سرخک ایران حتی بیشتر از کشور آمریکاست.
این پزشک در ادامه‌ی اظهاراتش تأکید کرد: لازم است غیر از اقدامات عملی که در مورد واکسن انجام می‌شود، پایه‌های تفکر علمی برخورد با پدیده‌ها در مدارس از همان ابتدا به دانش آموزان آموزش داده شود و مبارزه‌ای جدی با خرافات وتفکرات شبه علمی و ضد علمی در واحدهای آموزشی گنجانده شود تا در مقاطع پاندمی‌ها افکار شبه علم یا ضد علم مانعی برای نجات جان مردم ایجاد نکند.
ضرورت آمادگی برای پاندمی‌ها
آمادگی برای مقابله با شیوع بیماری‌ها امری بسیار ضروری است. دزفولی در بخشی از سخنانش اظهار کرد: سه‌گانه‌ی مهمی برای تقویت آماده‌سازی در برابر پاندمی‌ها وجود دارد. نخست آن که در مورد اتصال انسان و محیط و حیوان دارای استراتژی واحدی باشیم. قبلا ۶۰ درصد ازشیوع بیماری‌هایی از این دست که در انسان‌ها دیده نشده بود از بیماری‌های زنوزطبیعی بود، از این رو باید قوانین دقیق‌تری برای جداسازی بازارهای حیوانی انسانی انجام شود؛ به خصوص در مورد دخالت انسان‌ها درپروسه‌ی جنگل‌زدایی که در حال اتفاق است، به ویژه تجربه‌ی ویروس زیکا در آمریکای لاتین یا بیماری ابولا در آفریقا، که در واقع علتش به خاطر ورود انسان به زنجیره‌ی طبیعی جنگل‌های بکر آن مناطق بود.
و اما قسمت دوم توجه به اقدامات ایمنی کار در آزمایشگاه‌هاست تا جلوی رهایی ناخواسته‌ی ویروس گرفته شود. البته قسمت سوم هم در مورد دستکاری‌های ژنتیکی است که به هر حال برای ساختن واکسن و مواردی نظیر آن تحقیقات انجام می‌گیرد و باید تحت کنترل شدید به این امور پرداخته شود. در این راستا گفتنی است که سال ۲۰۲۳ کمیته‌ی مشورتی ملی آمریکا چارچوب سختی را برای انجام چنین کارهایی در این کشور تهیه کردند.
این پزشک متخصص بیماری‌های عفونی در پایان اظهار کرد: پاندمی کرونا یک تجربه‌ی بسیار دراماتیک، سخت و پرتلفات برای انسان بود و نشان داد که انسان تا چه میزان آسیب‌پذیر است و باید حتما با توجه به افزایش جمعیت و تلاش برای پیدا کردن منابع جدید غذایی و مسائل مختلفی که در توسعه‌های اجتماعی وجود دارد، نسبت به این امر حساس باشیم که ورود انسان به محیط‌های حیوانی و طبیعی می‌تواند خطراتی نظیر ورود ویروس یا میکروب‌هایی به جامعه‌ی بشری به دنبال داشته باشد که ممکن است آمادگی قبلی برای مواجهه با آن نداشته باشیم.
و سرانجام باید گفت؛ پاندمی کووید با وجود دردناک بودنش، تجارب بسیار ارزشمندی برای ما داشت که یکی ازمهم‌ترین آنها ساخت واکسن بود که به نظرم بسیار قابل ستایش و تقدیر است.
