طی چند ماه اخیر، موضوع حذف ارز ترجیحی (نیمایی) و پیامدهای آن بر اقتصاد کشور به یکی از مباحث حساس و چالش‌برانگیز تبدیل شده است.
ارز نیمایی، که با هدف حمایت از تولید داخلی، مهار تورم و تأمین کالاهای اساسی با قیمتی مقرون به صرفه طراحی شده بود، به مرور زمان با انتقادات گسترده‌ای مواجه شد.
از جمله مهم‌ترین ایراداتی که به این سیاست وارد می‌شود، می‌توان به ایجاد فرصت‌های رانت‌جویانه، گسترش فساد و افزایش وابستگی به واردات نهاده‌های کشاورزی اشاره کرد. این مسائل باعث شده تا بسیاری از کارشناسان و سیاست‌گذاران به لزوم اصلاح یا حتی حذف این نظام ارزی فکر کنند. اما پرسش اساسی این است که آیا حذف ارز نیمایی واقعاً می‌تواند به تقویت استقلال کشاورزی داخلی منجر شود؟
از سوی دیگر، بخش کشاورزی ایران با چالش‌های عمیقی مواجه است که حذف ارز نیمایی ممکن است آنها را تشدید کند. این چالش‌ها شامل وابستگی مزمن به واردات نهاده‌های کشاورزی، کاهش بهره‌وری تولید، اثرات تغییرات اقلیمی و نوسانات مداوم نرخ ارز است. در چنین شرایطی، حذف ارز نیمایی به احتمال زیاد فشار اقتصادی بیشتری بر کشاورزان تحمیل می‌کند و هزینه‌های تولید را به شکل چشمگیری افزایش می‌دهد.
در همین رابطه «محمود هوشیارفرد» عضو هیات علمی مرکز تحقیقات کشاورزی گیلان در مصاحبه‌ای با مرور با اشاره به زوایای مختلف حذف ارز نیمایی در بخش کشاورزی و راهکارهای کاهش فشار اقتصادی ناشی از این تغییر صحبت کرد و گفت؛ اگر این راهکارها به درستی اجرایی نشوند، ممکن است نه تنها به استقلال کشاورزی کمکی نکنند، بلکه اقتصاد این بخش حیاتی را در معرض مخاطرات جدی‌تری قرار دهند.
***
آیا حذف ارز نیمایی به استقلال بیشتر کشاورزی داخلی کمک می‌کند یا واردات همچنان بر بازار غالب خواهد بود؟
-نرخ ارز در نظام یکپارچه ارزی باختصار “نیما” گفته می‌شود . واردکنندگان کالاهای ضروری و اساسی، واسطه ای و سرمایه ای برای تامین ارز مورد نیاز از ارز نیمایی استفاده می‌کنند.
ارز ترجیحی کالاهای اساسی از منابع ارزی حاصل از صادرات نفت و مابقی از از منابع بدست آمده از صادرات غیرنفتی تامین می‌شود در واقع هدف از تعیین نرخ نیمایی حمایت از تولید داخل، کنترل تورم و تامین اقلام اساسی با قیمت مناسب برای مصرف کنندگان و تولیدکنندگان داخلی است.
اعتقاد بر این است تخصیص ارز نیمایی برای واردات مواد اولیه تولید و واحدهای تولیدی داخل کشور ضروری است. تصمیمات در این بخش باید به گونه ای باشد که تولیدکننده و مصرف کننده داخلی متحمل ضرر و زیان نشوند.
البته تخصیص ارز باید منجر به رقابت بین تولیدکنندگان داخلی بخش کشاورزی در جهت بهبود کیفیت محصول تولیدی و توان رقابت با محصولات وارداتی (خارجی) باشد که تدریجاً حذف واردات و صادرات تولید مازاد بر نیاز داخل و ارز آوری را فراهم سازد. به عبارت دیگر، تولیدکنندگان محصولات و ادوات و ماشین آلات کشاورزی باید با تعهد بیشتر و تلاش مضاعف کیفیت محصولات خود را افزایش دهند.
با حذف ارز ترجیحی یک مسابقه بین تولیدکنندگان داخلی و واردکنندگان شکل می‌گیرد و مانع اجرای طرح های توسعه ای در صنعت کشاورزی می‌شود
در این بخش باید از نوسانات و افزایش شدید نرخ ارز، که البته شرایط بازار تعیین کننده آن است، جلوگیری شود. زیرا برای تولید کننده و واحدهای تولیدی مشکلات نقدینگی را بوجود خواهد آورد. بنابراین تخصیص ارز نیمایی حمایت از تولید کننده و مصرف کننده خواهد بود.
حذف ارز نیمایی باعث افزایش هزینه واردات، هزینه تولید و تورم می‌شود. البته با حذف ارز ترجیحی یک مسابقه بین تولیدکنندگان داخلی و واردکنندگان شکل می‌گیرد و مانع اجرای طرح های توسعه ای در صنعت کشاورزی می‌شود.
آیا حمایت ارزی از واردات در بلندمدت خدشه ای به خودکفایی در تولیدات کشاورزی وارد نمی‌کند؟
-بنابر آمارها، 90 درصد نهاده های کشاورزی وارداتی هستند. حمایت ارزی ازواردات نهاده های کشاورزی مانند کود، آفتکش های شیمیایی کم خطر و موثر و بیولوژیک و نیز کنجاله سویا و ذرت دانه ای اگر چه درکوتاه مدت ضروری است و لیکن باید تدریجاً و در بلندمدت حذف شود. زیرا، مثلاً واردات برنج با ارز نیمایی در واقع پرداخت یارانه به کشاورز و تولیدکننده خارجی است؟!
امروز، حدوداً بیش از 40 درصد ارز تخصیصی ترجیحی بخش کشاورزی مربوط به واردات نهاده های دام و طیور است و ادامه این مسئله نباید برای کشورمان در بلندمدت قابل قبول و پذیرش باشد. سیاست درست و منطقی، تخصیص یارانه به نهاده های مورد نیاز کشاورزان و تقویت تولید داخل به جای یارانه واردات است.
زیرا، سیاست ما رسیدن به استقلال کشاورزی است و همه تصمیمات باید تابع کمک به استقلال بیشتر کشاورزی داخلی باشند. اما متاسفانه بدلایلی از جمله بیش اظهاری، قیمت نهاده وارداتی گرانتر از هزینه واقعی واردکننده نهاده، ارز بری دارد.
بنابراین، نباید حمایت ارزی برای واردات باعث غفلت از سیاست های توسعه ای در این زمینه ها گردد. زیرا، در بلند مدت به کاهش بهره وری در تولید داخل خواهد.
سیاست درست و منطقی، تخصیص یارانه به نهاده های مورد نیاز کشاورزان و تقویت تولید داخل به جای یارانه واردات است
چه سیاست‌های حمایتی می تواند اثرات منفی حذف ارزنیمایی در بخش کشاورزی را کاهش دهد؟
-اعتقاد داریم تولید در حوزه کشاورزی باید از روش سنتی به صنعتی و مکانیزه تبدیل شود. واقعیت این است که، حمایت ارزی موجب از صرفه افتادن کشاورزی سنتی می‌شود ولی برای کشاورزی صنعتی ارزشمند و پر سود خواهد بود.
لذا، کشاورزان سنتی باید فکر و عادت خود را در زمینه های مدیریت محصول، آب و خاک تغییر دهند.
بکارگیری مکانیزاسیون و افزایش تناژ با تغذیه، بذر پرمحصول و متحمل به آفات، بیماریها و کم آبی، منجر به کاهش قیمت تمام شده برنج می‌شود. معتقدیم نیل به خودکفایی محصولات کشاورزی دور از دسترس نیست.
رسیدن به خودکفایی نیازمند حمایت های دولت و تلاش مضاعف تولید کنندگان حوزه کشاورزی است. در رابطه با برنج، سرانه مصرف کشور حدود 27 کیلوگرم است. طی سالهای 1400 و 1401 یک میلیون و 800هزارتن واردات برنج داشتیم که باعث رسوب برنج داخلی در انبارهای کشاورزان و شالیکوبی ها شد. واقعیت این است که، واردات برنج که بمنظور تنظیم بازار داخلی و جلوگیری از افزایش بی رویه قیمتها صورت می گیرد دچار اشکالاتی است.
برخی واردکنندگان، برنج را با قیمتی بالاتر از نرخ جهانی وارد می‌کنند و در چنین شرایطی قیمت برنج وارداتی با ارز نیمایی با قیمت تمام شده برنج پرمحصول داخلی اختلاف معنی داری نداشته و گاهاً بیشتر از آن است و واردات توجیه ندارد. مگر این که در چنین شرایطی قیمت برنج داخلی را افزایش دهیم تا واردات برنج توجیه پیدا کند؟!
متاسفانه، در برخی سالها قیمت هرکیلوبرنج خارجی وارداتی با محاسبه ارز نیمایی و هزینه ها تعرفه ای و بسته بندی بیش از قیمت فروش برنج پرمحصول و یا برابر با آن، در بازار و فروشگاه ها بود و قیمت توسط فروشگاه ها افزایش یافت.
تصمیمات غلط می‌تواند به کاهش انگیزه تولیدکنندگان و خروج آنان از چرخه تولید، مهاجرت به شهر و یا و تغییر کاربری های اراضی منجر شود
بنظر می‌رسد حذف ارز نیمایی در بازه زمانی ممنوعیت واردات برنج اشکالی نداشته باشد. بعبارت دیگر، باید ثبت سفارشات بموقع و بر اساس نیاز کشور و سقف معین انجام شوند. در حال حاضر، ثبت سفارش برنج 3-2 برابر نیاز کشور انجام می‌شود (ثبت سفارش ها به واردات ختم می شوند) و نسبت ثبت سفارش به تامین ارز بانک مرکزی، 8/2 برابر است؟! برخی اعتقاد دارند؛ باید برنج ایرانی و خارجی بیش از نیاز بازار در کشور وجود داشته باشد تا باعث کاهش قیمت برنج در بازار شود ولی متاسفانه افزایش قیمت توسط فروشگاه ها اتفاق می‌افتد و این سودجویی است.
آیا ما امروز به مزر خودکفایی برنج نزدیک هستیم؟
– پاسخ این سوال که، آیا کاهش واردات برنج با حذف ارز نیمایی به سود تولید داخل و افزایش تقاضای برنج ایرانی است، مثبت است. باید برای نیل به خودکفایی برنج و حتی عبور از این مرز و صادرات، عملکرد ارقام پرمحصول را با اتخاذ شیوه های مدرن به 10-5/8 تن برسانیم. در این صورت می‌توانیم تا سه میلیون تن تولید برنج پرمحصول و جهش تولید داشته باشیم.
در این شرایط با افزایش تعداد واحدهای فراوری و بسته بندی برنج، کمیت و کیفیت محصول را بهینه کنیم. البته باید در نظر داشت در کنار همه مسائل تکنیکی و بذر مرغوب تولید برنج، تغییر اقلیم و شرایط آب و هوایی روی ضریب نفوذ تولید برنج در استان های شمالی تاثیر گذاشته است. باید واردات برنج تا قبل از دوره ممنوعیت اجرا شود.
متوسط سن کشاورزان بالای 55 سال است. تصمیم گیری های دولت ها بر اساس داده های مرکز آماراست ولی گاهاً آمارها و نوع آمارگیری در حوزه کشاورزی ناقص هستند. در مواردی تصمیمات غلط می‌تواند به کاهش انگیزه تولیدکنندگان و خروج آنان از چرخه تولید، مهاجرت به شهر و یا و تغییر کاربری های اراضی منجر شود.
دولت ها می‌توانند سیاست های حمایتی از تولیدکنندگان داخلی در حوزه کشاورزی در کاهش اثرات منفی ارز نیمایی داشته باشند. به عنوان مثال، معافیت مالیاتی آنها برای حداقل 4 سال و ارائه تسهیلات بانکی به کشاورزان با سود منطقی و خطوط اعتباری لازم زیرا، در برنامه ششم قرار بود که حداقل 25درصد از تسهیلات بانکی به بخش کشاورزی اختصاص یابد.
البته همانطور که قبلاً اشاره داشتم تولیدکنندگان نیز بایستی متعهد شوند حداکثر توان تولیدی واحدهای تولیدی خود را برای افزایش کمی و خصوصاً کیفی تولید و بسته بندی بکار بگیرند مثلاً با نوسازی دستگاه ها و ماشین آلات.
حذف ارز نیمایی باعث افزایش هزینه واردات و پیامدهایی برای تولیدکنندگان و هزینه تولیدات داخلی خواهد بود و این موضوع قطعاً باعث فشار بر مصرف کننده و معیشت مردم و تشدید تورم است
چگونه می‌توان فشار اقتصادی ناشی از افزایش هزینه های تولید را از دوش کشاورزان کاهش داد؟
-کشاورزان سنتی باید فکر و عادت خود را در زمینه های مدیریت محصول، آب و خاک تغییر دهند. با توسعه کشت ارقام پرمحصول و زودرس برنج و ترویج و فرهنگ سازی سیستم افزایش تولید برنج می توان عملکرد محصول را تا حداقل به دوبرابر رساند. طرح کشت قراردادی و الگوی کشت در راستای سیاست های حمایتی دولت و وزارت جهاد کشاورزی از کشاورزان عزیز است.
زیرا، تأمین نهاده‌های تولید مانند کود، آفتکش ها و دیگر نهاده‌ها و آموزش کشاورزان توسط سازمان جهاد کشاورزی و خرید محصول تولیدی از کشاورزان توسط شرکت بازرگانی دولتی باعث کاهش ریسک تولید و بازار و ثبات درآمد برای کشاورزان است.
فراموش نکنیم، اکنون بدلیل تحریم های اقتصادی و برخی سوء مدیریت های داخلی در شرایط ناپایدار اقتصادی قرارداریم و البته کشور با کمبود ارز نیز مواجه است. باید توجه داشت که ارز ترجیحی هنوز حذف نشده و در بودجه 1404 حدود یازده و نیم میلیارددلار برای واردات کالاهای اساسی با نرخ ارز ترجیحی و با افزایش 30درصدی در نظر گرفته شده است.
لذا، حذف ارز ترجیحی مطلوب نیست بلکه باید شیوه های مبارزه با فساد و رانت بروزرسانی شوند و دولت ها نظارت ها را قویتر کنند. رانت ناشی از تخصیص ارز نیمایی باعث فساد شده است. برخی واردکنندگان بخشی از ارزدریافتی دولتی و نیمایی را از چرخه رسمی خارج و در همین فرایند قیمت آن کالای اساسی نیز بطور قابل توجهی افزایش پیدا می‌کند.
باید شکاف چشمگیر ارز نیمایی و ارز بازار کاهش داده شود و در واقع نرخ ارز بازار کاهش داده شود زیرا، برای فرد یا شرکتهای واردکننده وسوسه کننده است. حذف ارز نیمایی، درواقع باید به به مفهوم تعیین نرخ ارز نیمایی بصورت توافقی باشد. یعنی می‌خواهیم بسمت تک نرخی کردن ارز و شفافیت اقتصادی حرکت کنیم که این حرکت خوب است ولی در شرایط فعلی اقتصادشکننده، تصمیمی زودهنگام است.
حذف ارز نیمایی باعث افزایش هزینه واردات و پیامدهایی برای تولیدکنندگان و هزینه تولیدات داخلی خواهد بود و این موضوع قطعاً باعث فشار بر مصرف کننده و معیشت مردم و تشدید تورم است.
