تجربه را تجربه کردن خطاست

در روزهای اخیر، مجددا موضوع پسماند و مدیریت آن در شهرداری محل مناقشه ای بین مدیریت این سازمان و شورای شهر و همچنین شهردار رشت و استاندار گیلان شده است به نحوی که گاه امکان تشخیص سره از ناسره برای بسیاری از مخاطبان ناممکن می آید.

موضوع دفن زباله و تفکیک زباله از مبدا اگرچه یکی از دغدغه های چند ساله مدیران شهرداری شده است اما طی یکساله اخیر اتفاقاتی در مدیریت این زباله ها در محل نگهداری آن در دفنگاه سراوان و همچنان چگونگی بازیافت آن در کارخانه کود آلی رخ داده که دوباره به سرتیتر خبرهای روز استان تبدیل شده است.

چند روز پس از جلسه جنجال برانگیز شورای شهر با مدیریت پسماند، مدیر عامل اسبق این سازمان ـ مرتضی شریفی _ طی نامه ای با خطاب قراردادن اسدالله عباسی استاندار گیلان، کیا عاشوری فرماندار رشت، رحیم شوقی شهردار رشت، واثق کارگرنیا رییس شورای شهر در آن به سیاستگذاری های کلان استان نسبت به مدیریت زباله و پسماند نقدهایی وارد نموده و خود نیز به راهکاری توسل جسته که صرف نظر از درستی و نادرستی آن در زمان کنونی،  شاید یکی از کارشناسی ترین متونی است که پیرامون این موضوع منتشر می شود. متن نامه ایشان عینا در زیر می آید:

طرح تفکیک از مبدا به عنوان یکی از طرح های مورد تاکید و پیگیری شما مقامات عالی رتبه استان گیلان، با دستور العمل و روش های مرسوم فعلی توسط بخش خصوصی که ملزم به توزیع پلاستیک جمع آوری زباله تفکیکی بین خانواده ها و حضور منظم هفته گانه در سطح شوارع و محلات شهر با خودروها و آهنگ معین برای جمع آوری زباله تفکیک شده در روز و ساعت مشخص هستند، به دلائل و با توضیحات به شرح ذیل قابلیت اجرا نداشته و تجربه شکست تمام شهرهای کشور همچون شهر رشت در یک دهه اخیر در این زمینه تقریبا مشابه است؛ بطوریکه به جز کارهای مقطعی و کوتاه مدت محدود، اقدام موثری تاکنون نتوانسته صورت بگیرد.

و اما بعد، شایان ذکر است که اندیشیدن تمهیدات مربوط به اجرای این طرح از سوی هر پیمانکار در هر منطقه شهرداری برای شهری مثل رشت به شرح ذیل است :

۱- تامین ۴ تا ۵ خودروی پیکان وانت با راننده

۲-  تامین زمین مورد نیاز برای انبار و دپو و پردازش پسماند خشک

۳- تامین تجهیزات مربوط به پرداخت زباله اعم از خط پردازش، دستگاه های پرس، فضای سرپوشیده و مسقف و ۸ تا ۱۰ نفر نیروی انسانی

۴- تهیه پلاستیک مخصوص تفکیک‌ زباله برای توزیع میان خانوارها

۵- تهیه انواع بنر و تراکت و سایر برنامه های سمعی و بصری برای فرهنگ سازی با تبلیغات محیطی و رسانه ای و در درب منازل و اماکن

۶- تهیه بسته های تشویقی برای ترغیب شهروندان

۷- نصب انواع تجهیزات بر خودروها اعم از دستگاه های جی پی اس و ای وی ال و …

۸- تامین لباس های فرم متحدالشکل و لوازم بهداشتی و ایمنی لازم و سایر تجهیزات لازم حسب مورد کاری

بیش از یک دهه است که جایگاه های مدیریتی چه در سطح مدیریت ارشد (شهردار) و چه در سطح مدیران مرتبط با حوزه پسماند همواره متزلزل و با تغییرات پی در پی همراه بوده است و میانگین ماندگاری مدیران از ۹ ماه تجاوز ننموده است.

– برآورد تقریبی هزینه امکانات مذکور، ۳ الی ۴ میلیارد تومان برای شروع کار و جمع آن در سال اول فعالیت است که برای جا افتادن طرح بصورت تجربی تقریبا ۶ ماه کار مستمر و مداوم و منظم مورد نیاز است تا درآمد حاصله بتواند در مسیر تامین و بازگشت سرمایه قرار گیرد.

حال با در نظر داشتن این هزینه ها تصدیق می فرمایید که سرمایه گذاری که اقدام به برنامه ریزی جهت کسب سود در آینده بر پایه هزینه امروز کرده اولا نیازمند اطمینان از آینده است و ثانیا به قابلیت پیش بینی پذیری آینده کاری خود نیاز دارد تا پذیرفتن ریسک و انجام هزینه ها و تامین امکانات لازم برایش منطقی باشد.

اما مسئله ای که در این مرحله مطرح می شود این است که بیش از یک دهه است که جایگاه های مدیریتی چه در سطح مدیریت ارشد (شهردار) و چه در سطح مدیران مرتبط با حوزه پسماند همواره متزلزل و با تغییرات پی در پی همراه بوده است و میانگین ماندگاری مدیران از ۹ ماه تجاوز ننموده است. در حالیکه روحیه و اراده و خواست این مدیران و نوع پرداختشان به مدیریت پسماند در موفقیت یا شکست طرح تفکیک از مبداء اثر کاملا مستقیم دارد با لحاظ این نکته که جا افتادن طرح تفکیک حداقل کاری میان مدت است که به لحاظ مدیریتی دو تا چهار سال زمان نیاز دارد و همچنین به همین دلائل در چند سال گذشته این طرح عملا تعطیل بوده است.

به این وضعیت دو مانع دیگر را باید افزود:

۱- عدم ثبات در وضع اقتصادی جامعه و متغیر بودن روزمره انواع هزینه ها و ملزومات اجرایی این طر

۲-  ارتباط کاملا مستقیم موفقیت این طرح با جلب مشارکت و همکاری شهروندان

مجموع عرایض بنده کار را به اینجا می رساند که پیمانکار با تجربه که با کم و کیف کار آشناست اصلا وارد چنین موضوعی نمی شود و در نتیجه سرمایه گذاران ورودی در این طرح بسیار محدود و غالبا بدون تجربه اجرایی هستند که به دلیل کمبود متقاضی، قراردادها با طی تشریفات قانونی اکثرا بصورت ترک تشریفات واگذار می گردد

بند اول که بطور کلی معضلی کلان و ملی است و بند دوم هم بخاطر اقدامات مقطعی و کوتاه مدت شهرداری در این زمینه در سال های گذشته و تعطیلی و برقراری مکرر آن به دلیل عدم ثبات مدیریت، در حال حاضر هیچ اعتمادی در شهروندان به اجرای مستمر و ادامه دار این طرح نیست و لذا در حالت عدم اطمینان کامل از طرف شهروندان به خود هستیم.

 مضافا و خصوصا اینکه فرهنگی را جا انداختن و جلب مشارکت عمومی برای آن در گرو آرامش ذهنی و روانی و تامین معیشت مردم به طریق اولی است که این هم به دلیل دغدغه های گسترده معیشتی و فشار زیاد اقتصادی بر خانوارها، حال و حوصله ای برای مشارکت در چنین طرح های نرم افزار محورِ فکری باقی نگذاشته است

مجموع عرایض بنده کار را به اینجا می رساند که پیمانکار با تجربه که با کم و کیف کار آشناست اصلا وارد چنین موضوعی نمی شود و در نتیجه سرمایه گذاران ورودی در این طرح بسیار محدود و غالبا بدون تجربه اجرایی هستند که به دلیل کمبود متقاضی، قراردادها با طی تشریفات قانونی اکثرا بصورت ترک تشریفات واگذار می گردد

این پیمانکاران نیز اولا به دلیل بی تجربگی و آشنا نبودن به اجزاء کار و ثانیا به دلیل احساس ریسک‌ بالا و عدم اطمینان به سودآوری، امکان و اطمینان هزینه کامل و یکجا را نداشته بلکه سعی می کنند بصورت مرحله ای و متناسب با رشد تناژ جمع آوری زباله خشک و افزایش درآمدها نسبت به تکمیل امکانات مورد نیاز طرح اقدام کنند که ظاهرا اقدام منطقی هم همین است.

* اما این منطق :

۱-  باعث می شود که اجرای طرح چه در کیفیت و چه در کمیت هم برای کارفرما و هم برای پیمانکار رضایتبخش نباشد.

۲- موجب می شود که هزینه های پرسنلی بصورت قانونی و مکفی پرداخت نشود چون توان یا اطمینان به نتیجه بخشی پرداخت ها نیست و در نتیجه کمبود یا نبود نیروی کار پیش آید. خصوصا در استان گیلان و بطور کلی شهرهای شمال کشور که از کار پرفشارِ طولانی مدت استقبال نمی شود.

۳- منجر می شود به اینکه نیروهای حرفه ای و کننده ی کار در این زمینه یافت نشود و یا اگر باشند، گران باشند.

۴- باعث می شود که جدیت و اهمیت امر به شهروندان منتقل نشود که بر عدم اطمینان موجود باز هم می افراید.

۵-  موجب می شود که فشار سازمان پس از طی دو یا سه ماه از شروع طرح با توجه به تاکید و فشار مقامات بالادستی، افزایش یابد.

۶- منجر می شود به اینکه انگیزه کار در پیمانکار با افزایش فشاری که توانی از سوی پیمانکار بی تجربه و بی اعتماد به سودآوری برای رفعش وجود ندارد، کاهش یابد و از بین برود.

۷- و نهایتا به دلیل عدم موفقیت در برآورده کردن انتظارات سازمان و مفاد قرارداد یا تضامین لازم به نفع سازمان ضبط و قرارداد خاتمه می یابد و یا اینکه تا پایان قرارداد بصورت کج دار و مریز پیش رفته و به پایان می رسد‌

 و احیانا در کمتر از یکسال با تغییرات مدیریتی مجدد در مدیران ذیربط، اهمیت موضوع باز هم دستخوش تغییر و از آن کاسته می شود و کم کم به فراموشی سپرده می شود تا اینکه مجددا کِی به آن پرداخته شود.

و اما راهکار اجرایی :

همانطور که اشراف دارید هدف از اجرای طرح تفکیک از مبدا موارد زیر است :

۱-  فرهنگ سازی به منظور کاهش تناژ زباله ای که به دفنگاه می رود

۲- کاهش میزان بار آلودگی زباله دفن شده بصورت مخلوط

۳-  اگر ممکن باشد و بشود و به عنوان اولویت آخر، کسب سود

برای تحقق این مهم باید دو ماموریت را برعهده گرفت:

± مراکز جمع آوری زباله بصورت کانکس های بازیافتی جهت تحویل پسماند خشک از طرف شهروندان به گونه ای در سطح محلات و شوارع عام جانمایی و گذارده شود که هر شهروند با طی مسافت ده تا نهایتا پانزده دقیقه به یک کانکس برای تحویل زباله تفکیک شده خود دسترسی داشته باشد.

± از ظرفیت مدارس و آموزشگاه های خصوصی و دولتی، صدا و سیما و از توان سازمان های مردم نهاد و هنرمندان و چهره های شاخص با محبوبیت عمومی استفاده بشود و تا جای ممکن به آموزش سنین ۹ تا ۱۵ سال و ترغیب شهروندان در این زمینه پرداخته شود.

با اندکی دقت و تامل در می یابیم که هدف اول و دوم در کاهش وزن و کاهش آلودگی زباله ناشی از اختلاط به بهترین شکل به لحاظ کمی و کیفی و بصورت غیر رسمی توسط زباله جمع کن های سطح شهر برای گاراژدار های ضایعات کل در حال جمع آوری است و ایشان در عین فعالیت غیرقانونی و ناخواسته خدمت بسیار بزرگی را در کاهش میزان بار آلودگی زباله به این شهر و محیط زیست کشور می کنند (که بحث در مورد چرایی و چگونگی فواید و مزایای آن مفصل است) و همچنین بخش دیگری از تفکیک زباله در ایستگاه وسط در شرکت کود آلی و بخشی نیز به عنوان تفکیک در مقصد در محل دفن سراوان انجام می شود و بنابراین هدف اول و دوم با راندمانی در دسترس در حال انجام است و هر چقدر نسبت به تقویت شرکت کودآلی و به تفکیک در مقصد بهتر بپردازیم، بهره وری آن باز هم می تواند افزایش یابد.

هدف سوم (سودآوری) هم که در حال حاضر و به دلیل اولویت جا انداختن این طرح و اهمیت فرهنگ سازی در این زمینه، در اولویت شهرداری نیست.

و می ماند کار فرهنگی برای تغییر رفتار شهروندان و ترغیب ایشان به انجام عمل تفکیک که نیاز لازم و ضروری و مبرم ماست.

اما برای تحقق این مهم نه نیازی به پیمانکار است و نه نیازی به اقدامات و تامین امکانات قابل توجه توسط بخش خصوصی که همواره با شکست و تعطیلی مواجه شوند. بلکه راهکار اجرایی در این است که

۱_  بصورت گسترده از ظرفیت مدارس و آموزشگاه های خصوصی و دولتی، صدا و سیما (که طبق قانون مدیریت پسماند موظف و مکلف به فرهنگ سازی در این زمینه است) و از توان سازمان های مردم نهاد و هنرمندان و چهره های شاخص با محبوبیت عمومی با برنامه های متنوع استفاده بشود و تا جای ممکن به آموزش سنین ۹ تا ۱۵ سال و ترغیب شهروندان در این زمینه پرداخته شود.

۲- مراکز جمع آوری زباله بصورت کانکس های بازیافتی جهت تحویل پسماند خشک از طرف شهروندان به گونه ای در سطح محلات و شوارع عام جانمایی و گذارده شود (با مدلی شبیه پراکنش ایستگاه های آتش نشانی و نه دقیقا عین آن) که هر شهروند با طی مسافت ده تا نهایتا پانزده دقیقه به یک کانکس برای تحویل زباله تفکیک شده خود دسترسی داشته باشد. کانکسی که مدیریت آن با سازمان مدیریت پسماند است و در دو شیفت کاری و در تمام روزهای کاری فعال است و از انواع مشوق ها جهت فرهنگ سازی و تثبیت فرهنگی و ترغیب برخوردار است.

فایده و کارآمدی این روش :

۱- اجرای آسان و کم هزینه و ممکن آن است بدون اینکه مرتب شکست بخورد

۲-  شهروندان در هر ساعتی از روز که بخواهند می توانند زباله خود را مدیریت و تحویل کانکس های نزدیک به محل سکونت خود بنمایند

۳- محدودیت های مربوط به هزینه های قابل توجه بخش خصوصی و دقت بسیار زیاد و ظرافت کار حرفه ای و سختی های اجرا وجود ندارد

۴- محدودیت زمان مربوط به نبودن خانواده ها در خانه برای تحویل زباله در روز و ساعت معین و یا دیر رسیدن یا نرسیدن به خوروی تحویل زباله از بین می رود

۵- در صورت اجرای درست و حداقل میان مدت کار فرهنگی و ارائه مشوق های مناسب می تواند به نقطه سر به سر برای تامین هزینه ها و سپس حتی به سودآوری هم برسد.