سالمندی؛ تهدید های دوباره، هزینه های کمرشکن

بیش از دو دهه است که جامعه ایران شوربختانه در انتظار جمعیت سالمندانی است که از گرد راه می رسند. ناقوس گاه و بیگاهی که مدت هاست این خطر را به همگان گوشزد می کند. این خطر برای بخش دیگری از کشور، با ضرباهنگ تندتری به صدا درآمده است و گیلان یکی از استان هایست که این سال ها بیش از دیگر هموطنان ما اضطراب چنین روزهایی را بیشتر به همراه می کشد. حالا چند ماهی است، گیلان رتبه اول جمعیت سالمندی کشور را از آن خود کرده است. این تیتر خبری بود که در روزهای گذشته در رسانه ها بازتاب فراوانی داشت. آمارهای موجود نشان می دهد که جمعیت سالمندی در ایران با شیب تندی در حال افزایش است، بحرانی که تاکنون برای آن نه پیشگیری که حتی برنامه ریزی هم نشده است و بزودی کشور و به طریق اولی شهروندان گیلانی را با چالش جدی مواجه خواهد کرد.

پیش بینی می شود تا سال  ۱۴۱۰ خورشیدی، حدود  ۳۰ درصد جمعیت ایران سالمند باشند. کارشناسان معتقدند در حالی جمعیت سالمندی کشور درحال افزایش است که هنوز برنامه ریزی و تمرکز کافی در این زمینه صورت نگرفته و ساماندهی این امور از پشتوانه قانونی برخوردار نیست. از این رو، توجه جدی به ساماندهی، حمایت و ارتقاء سلامت سالمندان، امری اجتناب ناپذیر است.

کاهش باروری، افزایش سالمندی

 براساس استانداردهای جمعیت شناسی، زمانی که ۸ درصد جمعیت را افراد ۶۵ سال و بالاتر و یا ۱۲درصد جمعیت را افراد ۶۰ سال و بالاتر تشکیل می دهد، با پدیده سالمندی مواجه ایم. آمارهای سال گذشته نشان میدهد از کل جمعیت کشور، ۷.۹ درصد جمعیت را سالمندان به خود اختصاص داده‌اند. بـه عبارت دیگر، از هر ۱۰۰ نفر جمعیت، حدود ۱۰ نفر در رده سنی سالمندی قرار دارند. بیشترین درصد جمعیت سالمندان در مقایسه با کل کشور در بین استان‌های کشور مربـوط بـه اسـتان گـیلان ۹.۱۳ درصد و کمترین درصد به استان‌ سیستان و بلوچستان با ۹.۴  درصد جمعیت است.

شاید بیش از یک دهه باشد که گیلان به نسبت جمعیت، بیشترین تعداد سالمند را به خود اختصاص داده است. بر طبق آمارهای رسمی سازمان ثبت احوال، افزایش نسبت باروری، زاد و ولد و کاهش مرگ و میر نوزادان، موجب افزایش درصد سالمندی نسبت به کل جمعیت در استان  شده است. تحلیل های کارشناسی نشان می دهد در حالی که میزان عمومی نرخ ولادت در کشور به ازای هر هزار نفر ۱۹ نفر است این آمار در گیلان ۱۱ نفر در هزار نفر اعلام شده است.

همچنین بررسی نرخ باروری در کشور که به ازای هر زن ۱.۳  نفر اعلام شده است این آمار در گیلان ۷.۱ نفر بوده و روند کاهش را طی کرده است. آمارهای دانشگاه علوم پزشکی گیلان می گویند: عمر شهروندان گیلانی طی ۴ دهه اخیر، ۲۰ سال افزایش داشته است. متوسط عمر گیلانی ها در دهه اول انقلاب ۵۴ سال بود که با پیشرفت وضعیت بهداشت و سلامت درحوزه های مختلف، امروز به ۷۴ سال رسیده است.

نکته درخور توجه، در این گزارش مربوط به اشتغال سالمندان است. در حالی که سن بازنشستگی در ایران ۶۰ سالگی است، اما حدود یک میلیون نفر از افراد ۶۰ ساله و بالاتر از آن در ایران همچنان به فعالیت و کار مشغولند. بر طبق این گزارش نرخ مشارکت اقتصادی سالمندان ۶.۱۶ درصد است که این نرخ برای مردان و زنان سالمند به ترتیب، ۴.۲۹ درصد و ۴ درصد است.

همچنین گزارش مرکز آمار و اطلاعات راهبری وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی نشان می دهد: نرخ بیکاری سالمندان ۳.۲ درصد است که این نرخ برای مردان و زنان سالمند به ترتیب، ۳۶.۲ درصد و ۰.۷  درصد است. بر طبق این آمار، در نقاط شهری به نسبت نقاط روستایی نرخ بیکاری سالمندان بیشتر است. نرخ بیکاری سالمندان در نقاط شهری ۵.۳  درصد است، حال آنکه این نرخ در نقاط روستایی ۹.۰ درصد است.

حال این سوال پیش می آید چرا گیلان بالاترین نرخ سالمندی کشور را دارد؟ با توجه به افزایش طول عمرو تعداد بالای جمعیت سالمند درگیلان، بحث رفاه اجتماعی و توجه به نیازمندی های معیشتی سالمندان چه مقدار جزو دغدغه های اصلی مسوولان است؟ آیا شعار فرصت‌های برابر در همه سنین، در ارائه خدمات به احاد جامعه و  بخصوص سالمندان صرفا یک شعار بین‌المللی است؟ چه برنامه ریزی هایی در لایه های مختلف جامعه برای آن ها صورت گرفته و سازمان ها و نهادهای استان در ارتقای وضعیت اقتصادی، معیشتی و بهداشتی سالمندان چه اقداماتی انجام داده اند؟

برطبق آمارهای سازمان برنامه و مدیریت، سهم گیلان از بودجه سال ۹۸، یک هزار و ۴۲۷ میلیارد تومان پیش بینی شده است. اما سهم سالمندان گیلانی در ارتقای وضعیت اقتصادی و معیشتی از میزان تخصیص بودجه چقدر بوده است؟

کیوان محمدی رییس سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان در این باره می گوید: بازنشستگان و سالمندان استان به فراخور نیاز تحت پوشش نهادهای مختلفی همچون صندوق بازنشستگی، بهزیستی و کمیته امداد هستند و بودجه ای که سازمان به این دستگاهها ارایه می دهد استانی بوده که در صورت نیاز این اعتبار از سوی فرمانداری ها به دستگاههای متولی توزیع می شود.

وی می گوید: آمار دقیقی از نحوه چگونگی تزریق اعتبارات با محور ارتقای شاخص های  اقتصادی سالمندان وجود ندارد و حتی بخشی از بودجه ملی و منطقه ای از طریق دستگاهها توزیع می شود و بنابراین  آنها باید پاسخگوی چگونگی تخصیص آن باشند.

کمیته امداد امام خمینی (ره) از جمله بزرگترین دستگاه های حمایتی سالمندان است. در دهه ۶۰ بر اساس طرح شهید رجایی، هزاران سالمند گیلانی فاقد شغل و درآمد تحت پوشش حمایت های مالی این دستگاه قرار گرفتند.

به گفته «عباس اهرابی» مدیرکل کمیته امداد گیلان از میان  ۱۱۶ هزار خانوار تحت حمایت این نهاد در استان تعداد  ۸۳ هزار و ۵۶ خانوار (۷۱ درصد مددجویان) را سالمندان تشکیل می دهند.

وی تاکید می کند: گیلان بزرگترین خانوارهای سالمند تحت پوشش کمیته امداد کشور را در اختیار دارد. این عدد در مقایسه با سایر استان ها نسبت به جمعیت از رقم بالایی برخوردار است.

اهرابی اضافه می کند: بطور متوسط هر سالمند ۳۰۰ هزار تومان سبد کالا شامل مواد غذایی دریافت می‌کند. البته شاید این کمک نتواند تمام مشکلات آنها را مرتفع سازد.

وی همچنین تعداد سالمندان زمین‌گیر تحت حمایت این نهاد را بیش از ۸۰۰ نفر اعلام می  کند و می گوید: به ۵۸۰ نفر از سالمندان زمین گیر منابع درمانی تا مبلغ ۳۸ میلیون تومان کمک‌ هزینه نگهداری در منزل پرداخت می‌شود. مابقی سالمندان هم از منابع ویژه سالمندان مربوط به حوزه حمایت خانواده کمک‌هزینه نگهداری درمنزل دریافت می‌کنند.

اهرابی از شهرهای رشت، لاهیجان و صومعه سرا بعنوان بیشترین شهرهای دارای سالمند در استان نام می برد.
در سازمان بهزیستی گیلان ردیف خاصی در بحث اقتصادی سالمندان وجود ندارد. «حسین نحوی نژاد» مدیرکل بهزیستی گیلان با اشاره به اینکه خود پایه گذار دبیرخانه شورای ملی سالمندان کشور بوده می گوید: تمام زوایای مربوط به سالمندان، فرصت ها و چالش های مرتبط با سالمندی، راه های برون شد و تقویت ظرفیت های مختلف و تمرکز بیشتر بر اهمیت موضوع سالمندان را در اجرای این سند پیگیری می کنم.

وی می افزاید: سند ملی سالمندان یک ابزار بوده و هدف غائی نیست و همیشه به عنوان یک پروتکل و سند الحاقی است که برنامه‌های دیگر می بایست براساس آن تنظیم شوند. هدف اصلی وجود سند ملی سالمندان ارتقاء سطح فرهنگی این جامعه است. ما باید در سالمندان به دنبال توانمند ساختن آنها باشیم به نحوی که ضمن توانمندی فرد سالمند، جامعه هم به بازدهی برسد. لازمه این کار بیمه، غربالگری، بهداشت و درمان، پر کردن اوقات فراغت، اشتغال مولد در سالمندان است.

به رغم اینکه، پیشتر اعلام شد شهرهای فومن و صومعه سرا بیشترین سالمندان استان را دارند اما مدیرکل بهزیستی معتقد است شرق گیلان در نواحی اشکورات و روستاهای رودسر بیشترین درصد آمار سالمندان نسبت به جمعیت را در خود جای داده است.

وی دلیل آن را زاد و ولد بیشتر در غرب استان بیان می کند و می گوید: درصد زاد و ولد در صومعه سرا و فومن بیشتر از شرق استان بوده است. لذا به لحاظ کاهش زاد و ولد در شرق، درصد سالمندی در آنها بالاتر شده است.

نحوی نژاد با اشاره به اینکه تنها سالمندان دارای معلولیت تحت پوشش بهزیستی هستند می گوید: متاسفانه بودجه ای با ردیف خاص برای توانمند سازی سالمندان اختصاص داده نشده است و بهزیستی از کل بودجه تخصیص داده شده  بخشی را با توجه به آمار افراد سالمند تحت پوشش اختصاص می دهد. فقط یک بودجه ای ازسوی دبیر خانه شورای سالمندان برای بیمه درمانی و تکمیلی، مناسب سازی و بحث تردد و اوقات فراغت بازنشستگان در کل کشور ارایه می شود که بهزیستی تنها نظارت و پیگیری چگونگی تخصیص و اجرای آنرا برعهده دارد. متاسفانه در این بخش با وجود رصد مداوم، دستگاهها پاسخ قانع کننده ای از میزان تخصیص خود به سالمندان بازنشسته  ارایه نمی کنند، چون ضمانت اجرایی برای اینکار وجود ندارد و تنها هرسه ماه یکبار در جلسه ای با استاندار گزارش عملکردی ارایه می شود.

وی وضعیت مناسب سازی تردد از سوی شهرداری ها  را زیر ۳۰ درصد عنوان می کند و می گوید: ۷۰ درصد ادارات و معابر استان قابل دسترسی برای سالمندان نیستند. سالمندان استان فاقد خدمات مناسب اعم از دستشویی، پارک، روشنایی معابر، اتومبیل مناسب هستند. متاسفانه دستگاههای مرتبط اقبال خوبی در اجرای مناسب سازی نمی کنند.

مدیر کل بهزیستی با بیان اینکه از ۳۵۴ هزار سالمند گیلانی تعداد ۱۲ هزار سالمند تحت پوشش سازمان بهزیستی قرار دارند می افزاید: ۱۴ مرکز شبانه روزی توانبخشی سالمندان در استان فعال است که به هزار و ۱۰۰ سالمند خدمات می‌دهد.

نحوی نژاد همچنین به فعالیت ۳۰ مرکز نگه داری سالمندان در استان اشاره می کند و می گوید: ۶ مرکز ارتوپدی مخصوص سالمندان توسط بخش خصوصی فعالیت می کنند که سال هاست به تولید دست و پای مصنوعی اقدام می کنند. قبلا تولید ابزار ارتوپدی در اختیار دولت بود. اما اکنون توسط بخش خصوصی  انجام می گیرد.

زنگ خطرها درحوزه جمعیت شناسی سالمندی در کشور به صدا در آمده است. باید بپذیریم سالمندی ابرچالش سه دهه آینده ایران خواهد بود.

وی به آمار ۱.۵ میلیون نفری سالمندان تحت پوشش کمیته امداد اشاره می کند و می گوید: این آمار نشان می دهد ۱۵ الی ۲۰ درصد سالمندان زیر خط فقر هستند و نیاز به شرایط بهتر و بهبود اوضاع دارند.

سالمندی، ابرچالش سه دهه آینده ایران

یک کارشناس ارشد جمعیت شناسی که موسس ۷ موسسه خیریه سالمندی در گیلان است با اشاره به اینکه تا سال ۱۴۳۰ شمسی حدود ۲۴ درصد جمعیت کشور را سالمندان تشکیل می دهند میگوید: درحال حاضر (۵.۹ میلیون نفر) جمعیت ایران سالمند هستند. گیلان نیز جز سه استان اول کشور است که زودتر از همه سالخوردگی را درک کرده است.

 در گیلان بعنوان پیرترین استان کشور، آمادگی کمی از لحاظ زیر ساختی برای مواجه با پیامدهای سالمندی وجود دارد. خانواده های گیلانی فاقد آموزش لازم سالمندی هستند و آگاهی از وقایع سالمندی  در خانواده های گیلانی وجود ندارد.

«رضا کاظمی تکلیمی» می افزاید: باید بپذیریم که سطح باروری در ایران دهه ۶۰ (۲.۱) درصد رشد داشته و اکنون این میزان به ۹.۰ درصد رسیده است. این یعنی جامعه به کنترل موالید رسیده است. در واقع وقتی جامعه ای از لحاظ اجتماعی و بهداشت و درمان توسعه پیدا می کند و مرگ و میر نوزادان و مادران در آن کم می شود و از سوی دیگر فرزند آوری کاهش پیدا می کند جمعیت رو به سالخوردگی می رود. از همین الان نگرانی های زیادی برای این جمعیت در آینده وجود دارد و زنگ خطرها در حوزه جمعیت شناسی سالمندی در کشور به صدا در آمده است.

کاظمی می افزاید: اگر بگوییم خشکسالی در کشور یک خطر است باید بپذیریم بازنشستگی و سالمندی، ابرچالش سه دهه آینده ایران خواهد بود. اگر توانستیم باروری و کاهش موالید داشته باشیم می توانیم با مراقبت های خاص بیماری هایی نظیر آلزایمر، پارکینسون و پوکی استخوان را در سالمندان به تاخیر بیندازیم. لازمه این امر تغذیه درست و بهداشت و درمان مناسب برای سالمندان است. برطبق اصل ۲۹ قانون اساسی همه آحاد جامعه باید تحت پوشش تامین اجتماعی، بیمه بیکاری و بازنشستگی باشند.

وی اضافه می کند: درحال حاضر گیلان آمادگی کمی از لحاظ زیر ساختی برای مواجه با پیامدهای سالمندی دارد. خانواده های گیلانی فاقد آموزش لازم سالمندی هستند و ما چندان آگاهی از وقایع سالمندی خانواده هایمان نداریم. دستگاههای اجرایی و مسوول  باید از پایه و در مدارس موقعیت سالمندان در خانواده را به دانش آموزان آموزش دهند. اما اکنون بچه های ما درک درستی از احترام و تکریم به سالمندان ندارند.

این کارشناس ارشد جمعیت شناسی ادامه میدهد: فراهم ساختن امکان حضور سالمندان در جامعه ضروری است. چرا فکر می کنیم سالمند باید درخانه بنشیند. برخی خانواده ها گمان می کنند سالمندان مانند درختان در حال خشک شدن هستند. سالمند نیازمند محیط ورزشی و فرهنگی و اجتماعی و گردشگری است. فراهم ساختن امکان مشارکت سالمندان در سمن ها خیلی مهم است و می توان این افراد را در مساجد و روستاها گروه بندی کرد. از سوی دیگر دولت و قوای دیگر کشور باید سند سالمندی را هر چه سریعتر در قوانین بگنجانند و مقررات خاصی برای اجرای آن فراهم کنند.

وی معتقد است باید در کنار جوانان به سالمندان نیز بها داده شود و حقوق پرداختی به آنها به میزانی باشد که عزت نفس سالمندان ارتقا پیدا کند. باید بپذیریم بخش زیادی از جمعیت سالخورده ما تحت پوشش هیچ نهاد و نظام پرداخت حقوق نیستند و این باعث می شود عزت نفس آنها کاهش پیدا کند. دراین بخش اعطای وام های قرض الحسنه توسط بنیادهای نیکوکاری می تواند موثر باشد.

کاظمی که دو واحد سالمندی در رودبار گیلان را مدیریت می کند به ارایه آموزشهای جدید، سرگرمی و تشویق و ترغیب به ورزش و بازی های بومی و مدرن به سالمندان تاکید دارد. او می گوید: خانه های سالمندان باید به دهکده های سلامتی تبدیل شوند و در این دهکده ها خدمات تغذیه ای، مشاوره و پرستاری به سالمندان ارایه شود.

وی می گوید: در شرایط اقتصادی کشور نگاه به سالمندان در وضعیت اضطرار و اولویت قرار ندارد و درحوزه تامین و تخصیص اعتبار فقط به بحث پرداخت حقوق توجه می شود. متاسفانه ۸۰ درصد اعتبارات جاری دولت به پرداخت حقوق کارمندان اختصاص دارد و در کل بلعیده می شود. شهرداری ها نیز در ایجاد سرای سلامتی و سالمندی ناتوان بوده و حتی از اداره و مدیریت حوزه شهری بر نمی آیند. در بخش فرمانداری ها و امور خانواده استانداری ها نیز شاهد خط سیر ارتقاء بخشی و دایمی در حوزه سالمندان نیستیم و برنامه های این بخش بیشتر مناسبتی بوده است.