رودسر با نام قدیمی هوسم در زمره‌ی کهن‌ترین شهرهای گیلان است که از دیرباز به عنوان مرکزیت فرهنگی و آموزشی دارای جایگاهی بس ویژه و با اهمیت بوده است.
در سال ۲۸۷ هجری قمری ناصر کبیر رهبر جنبش شیعیان زیدی یکی از اصلی‌ترین مراکز خود را در هوسم (رودسر) قرار داد و از آن زمان بود که نوشتن، خواندن، سواد‌آموزی، آموزش و در مجموع پویش‌های فرهنگی بطور سیستماتیک با ایجاد مدارس و نهادهای آموزشی و فرهنگی در هوسم رواج یافت و این امر بعدها به تدریج در گیلان شرقی گسترش یافته و سپس به گیلان غربی منتقل شد.
هوسم از آن زمان تا به مدت سیصد سال مرکزیت علمی و مذهبی و سیاسی خود را در گیلان بیه پیش حفظ کرد و اگرچه از آغاز قرن ششم هجری قمری به بعد بود که به تدریج لاهیجان در اثر ناامن شدن هوسم توسط شیعیان اسماعیلی، جای هوسم را گرفت اما با این حال این شهر تا سال‌ها همچنان به عنوان یکی از مراکز قدیمی علم و فرهنگ و مذهب در گیلان شناخته می‌شده و در این میان علمای بزرگی در حوزه‌ی علم و کلام و فقه با پسوند هوسمی برخاسته اند و کتابهای متعددی نیز توسط آنان نوشته شده است.
وجود کتابهای تالیف شده‌ی متعدد توسط علمای این منطقه مسلما نیازمند ایجاد مکان‌هایی جهت نگهداری از این کتابها بوده و لذا تاسیس کتابخانه‌ها چه بصورت عمومی و چه بصورت شخصی امری اجتناب‌ناپذیر به نظر می‌رسیده است.
تعدد این علما نشانه‌ی رونق فعالیت‌های علمی و پژوهشی در این شهر بوده و انجام این فعالیت‌ها خود مستلزم رونق فنون و مهارت‌هایی چون فن استنساخ کتاب، آموزش زبان عربی و خوشنویسی، تولید و فروش کتاب و کاغذ و نوشت افزار، نگهداری از کتابها از طریق تاسیس کتابخانه و غیره بوده است و قطعا همه‌ی موارد مذکور در هوسم رواج داشته‌اند.
تاسیس کتابخانه‌ها در گیلان از علویان زیدی هوسم تا قاجاریه
با توجه به اینکه موضوع این نوشتار پیرامون مبحث کتابخانه می‌باشد، لذا لازم به ذکر است که اگرچه اسناد مکتوبی در خصوص وجود کتابخانه در گیلان شرقی و به خصوص در مراکزی چون هوسم و لاهیجان در دوران علویان زیدی و بعد از آن بدست نیامده است.
اما همانطور که در بالا اشاره شد، وجود کتابهای تالیف شده‌ی متعدد توسط علمای این منطقه مسلما نیازمند ایجاد مکان‌هایی جهت نگهداری از این کتابها بوده و لذا تاسیس کتابخانه‌ها چه بصورت عمومی و چه بصورت شخصی امری اجتناب‌ناپذیر به نظر می‌رسیده است.
ضمن اینکه بر اساس اسناد موجود در قرن چهارم و پنجم هجری قمری و در دوران حکومت خاندان آل بویه می‌دانیم که کتابخانه‌هایی توسط آنان در شهرهایی چون ری و شیراز و بصره تاسیس شده بود و با توجه به اینکه بین شهر کوچک هوسم به عنوان پایگاه حکومتی علویان زیدی در گیلان شرقی با شهر ری یعنی بزرگترین و متمدن‌ترین شهر ایرانی در آن زمان ارتباط و تعامل گسترده‌ای در زمینه آموزش فقه و کلام زیدیه وجود داشته، پس منطقی به نظر می‌رسد که هوسم نیز از چنین امکانات مشابهی برخوردار بوده باشد.
همچنین در قرن ششم و اوایل قرن هفتم هجری قمری با توجه به وجود ارتباطات فرهنگی و سیاسی بین یمنی‌های زیدی مذهب با گیلان شرقی و به خصوص با هوسم، گزارش‌هایی از حضور علمای یمنی جهت تحصیل در مدارس مذهبی گیلان وجود دارد که تعدادی از آنها پس از پایان تحصیلات و در هنگام مراجعت به یمن، کتابهای زیادی را از هوسم و لاهیجان با خود به یمن برده‌اند که این خود نشانگر تعدد نسخه‌های مختلف این کتابها بوده که مطمئنا بایستی کتب مذکور در کتابخانه‌های مدارس یا کتابخانه‌های عمومی و شخصی شهرهای مورد اشاره نگهداری می‌شده‌اند.
در دوران صفویه نیز شواهدی از تاسیس کتابخانه توسط گیلانیان در گیلان و سایر نقاط ایران در دسترس است. برای مثال کتابخانه‌ی میرزا اتابک وزیر گیلان در رشت در ۱۰۷۱ هجری قمری و کتابخانه‌ی حزین لاهیجی در اصفهان که بر اثر هجوم افاغنه از بین رفت و یا کتابخانه‌ی حاجی سید محمد شفتی باز هم در اصفهان. در دوران قاجاریه نیز این روند ادامه دار بوده است.
کتابخانه‌ی آقا شیخ جواد مجتهد رشتی از علمای بزرگ عهد ناصری که بیش از دو هزار جلد کتاب خطی داشته است، کتابخانه‌ی صدر‌الشریعه که در آن نیز کتب خطی موجود بوده است، کتابخانه‌ی میرزا طاهر تنکابنی که در تهران واقع بوده است، کتابخانه‌ی یکان کتاب شناس و روحانی اهل تالش دولاب و هشتپر که دارای نسخ خطی فراوان بوده است.
سال‌های دهه‌ی چهل خورشیدی اوج تاسیس کتابخانه‌ها در گیلان بود و مردم اکثر شهرهای گیلان توانستند از امکانات کتابخانه‌ها بهره‌مند شوند و این روند همچنان از آن زمان تا دوران جمهوری اسلامی ادامه دار بوده است.
کتابخانه‌ی آقا سید جلال الدین اشرف در آستانه که به همت شیخ حسین آستانه‌ای تاسیس شد، کتابخانه‌ی میرزا عبدالباقی شیخ‌الاسلام در ماسوله به اضافه‌ی سایر کتاب دوستانی که برای نمونه در دهستان سمام رانکوه (به خصوص روستای کجید) و در طوالش (خصوصا در خوشابر اسالم و پره سر و غیره) حضور داشتند و کتابخانه‌هایشان دارای نسخ خطی متعدد بوده است.
تاسیس کتابخانه‌ها در گیلان در دوران معاصر
در زمان معاصر نیز در روزهایی که کانون‌های فرهنگی کشور مورد بی‌اعتنایی قرار گرفته و به سردی گراییده بود، مردم با تشکیل جمعیت‌هایی توانستند در تاسیس قرائت‌خانه‌ها و یا کتابخانه‌ها برای استفاده‌ی عموم توفیق حاصل کنند.
برای نمونه در آستارا در سال ۱۳۰۴ خورشیدی گروهی از مردم فرهنگ دوست در آن شهر در صدد تاسیس کتابخانه برآمدند و یا در شهر رشت به همت جمعیت نشر فرهنگ گیلان، کتابخانه‌ی ملی رشت در سال ۱۳۱۳ خورشیدی تاسیس شد. (عکس شماره ی یک)
سال‌های دهه‌ی چهل خورشیدی اوج تاسیس کتابخانه‌ها در گیلان بود و مردم اکثر شهرهای گیلان توانستند از امکانات کتابخانه‌ها بهره‌مند شوند و این روند همچنان از آن زمان تا دوران جمهوری اسلامی ادامه دار بوده است.
عکس شماره‌ی یک – کتابخانه‌ی ملی رشت – (عکس از اینترنت)
تاسیس کتابخانه‌ی عمومی در رودسر
کتابخانه‌ی عمومی رودسر پس از تشکیل انجمن کتابخانه عمومی با ۱۵۰ جلد کتاب اهدائی در سال ۱۳۴۴ خورشیدی تاسیس شد. مکان اولیه‌ی این کتابخانه در یکی از ساختمان‌های رضاشاهی واقع در میدان شهرداری رودسر معروف به ساختمان بنیاد پهلوی 1 قرار داشت و از آنجایی که چندتا از اتاق‌های ساختمان مذکور همزمان در اختیار اداره‌ی فرهنگ (آموزش و پرورش) نیز بود، لذا اولین کتابخانه‌ی عمومی رودسر در یکی از همان اتاق‌های اداره‌ی فرهنگ گشایش یافت.(عکس شماره‌ی دو)
عکس شماره‌ی دو – ساختمان بنیاد پهلوی رودسر – (عکس از آرشیو نگارنده)
در سال ۱۳۴۸ خورشیدی به سبب زیاد شدن مراجعه‌کنندگان به کتابخانه، جایگاه قبلی اش تغییر کرد و این بار دو اتاق در سالن بالای عمارت شهرداری رودسر اجاره گردید که دارای فضای بزرگتری نسبت به مکان قبلی بود. در آن زمان مدیریت کتابخانه بر عهده‌ی اقای غنی پور دبیر زیست شناسی بود ضمن اینکه در همان محل مورد اشاره نیز، انجمن ادبی رودسر به مدیریت اقای کاسب یزدی دبیر ادبیات فعالیت داشتند که شب شعر برگزار می‌کردند و شاعران جوان هم شعر خوانی می‌نمودند. (عکس شماره‌ی سه)
عکس شماره‌ی سه – عمارت شهرداری رودسر- (عکس از آرشیو نگارنده)
در سال ۱۳۵۱ خورشیدی باز هم کتابخانه به یک محل استیجاری جدید یعنی ساختمان اداره ی فرهنگ (آموزش و پرورش) واقع در میدان شهرداری رودسر منتقل شد که دارای یک سالن مطالعه به ابعاد ۷ × ۷ متر و یک اتاق جهت مطالعه روزنامه بود. (عکس شماره‌ی چهار)
عکس شماره‌ی چهار – ساختمان اداره‌ی فرهنگ رودسر- (عکس از آرشیو نگارنده)
و سرانجام بعد ازجابجایی‌های فراوان در سال ۱۳۵۴ خورشیدی با استفاده از اعتباراتی که برای کتابخانه منظور گردید، در مکانی اختصاصی واقع در کوی مخابرات (شهدای جنیدی فعلی) و در زمینی به مساحت ۱۰۰۰ متر مربع، ساختمانی دو طبقه به شکل هرم با زیربنای ۴۵۰ متر ساخته شد و نسبت به تکمیل تجهیزات آن اقدام گردید و این بار کتابخانه‌ی عمومی رودسر با ۲۵۷۰ جلد کتاب مورد بهره‌برداری قرار گرفت.(عکس شماره ی پنج)
عکس شماره پنج – ساختمان کتابخانه ی عمومی ابوجعفر هوسمی رودسر- (عکس از نگارنده)
این کتابخانه بعد از انقلاب تغییر نام داد و با عنوان کتابخانه عمومی ابوجعفر هوسمی رودسر نامگذاری شد. این نامگذاری بسیار شایسته و در خور این مکان فرهنگی می‌باشد. چرا که علامه ابوجعفر هوسمی (متوفی ۴۵۵ هجری قمری) یکی از دانشمندان معروف اهل هوسم (رودسر) در قرن پنجم هجری قمری بود که جایگاه ویژه‌ای از منظر علمی و فقهی در مکتب تشیع زیدی داشت.
وی مولف چندین کتاب معروف از جمله کتاب معروف « الابانه » می‌باشد. این کتاب که به زبان عربی نوشته شده به عنوان یک مرجع فقهی تا چندین قرن در مدارس مذهبی شمال ایران و در میان شیعیان زیدیه تدریس می‌شده است. ضمن اینکه ویژگی جالب و حائز اهمیت این کتاب، حاشیه آن است که بر اساس شرح‌هایی به گویش گیلکی نوشته شده که این حاشیه گیلکی، کهن‌ترین نوشتار گیلکی در تاریخ گیلان محسوب می‌شود .
با توجه به اینکه ابوجعفر هوسمی خود اهل هوسم (رودسر) بوده و حاشیه‌نگاران و کاتبان کتاب وی نیز به احتمال فراوان رودسری یا از مناطق همجوار آن بوده‌اند پس واژه های گیلکی این کتاب بیش از هر متن دیگری به گویش رودسری شباهت دارد.
از کتاب « الابانه » نسخه‌های خطی متعددی در کتابخانه‌های ایران و خارج از جمله صنعا (یمن)، مونیخ (آلمان) و میلان (ایتالیا) موجود می‌باشد. ظهیرالدین مرعشی تاریخ‌نگار معروف در کتاب تاریخ طبرستان و رویان و مازندران از وی با لقب پرطمطراق « شیخ المشایخ ابوجعفر هوسمی نور قبره و قدس سره» یاد کرده است. مقبره ابوجعفر هوسمی تا زمان حیات ظهیرالدین مرعشی یعنی قرن نهم هجری قمری در رودسر زیارتگاه مردم بوده است.
کتابخانه یعمومی ابوجعفر هوسمی رودسر بر طبق آمار سال ۱۳۷۴ خورشیدی دارای ۶۷۰۰ جلد کتاب بود و همچنین تعداد اعضاء آن ۹۳۰ نفر شامل ۳۰۷ زن و ۶۲۳ مرد. و اما امروزه نیز این کتابخانه عمومی همچنان به فعالیت خود ادامه می‌دهد.
بر اساس آخرین آمارهای سال ۱۴۰۳ خورشیدی تعداد کتابهای آن حدود ۴۴.۲۰۰ جلد کتاب و تعداد اعضای آن نیز ۱۹۸۴ نفر ( ۶۷۸ مرد و ۱۳۰۶ زن ) می‌باشد و ۳ کتابدار نیز در این کتابخانه حضور دارند. این کتابخانه دارای بخش‌های مختلفی چون مخزن کتاب، بخش مرجع، بخش گیلان‌شناسی، بخش نشریات، سالن مطالعه، بخش کودک، کافی نت، ایستگاه رایانه برای اعضا جهت جست‌وجوی کتاب از طریق سامانه اینترنتی و … می‌باشد.
در شهر رودسر علاوه بر کتابخانه عمومی ابوجعفر هوسمی، کتابخانه عمومی امام صادق نیز فعال بود که متاسفانه به دلیل مشکلاتی چون کمبود بودجه و همچنین عدم اتصال به سیستم کتابخانه‌ای کشور امروزه غیر فعال است.
ضمنا برنامه‌های مختلف و متنوع فرهنگی و آموزشی چون برگزاری نشست‌های کتابخوانی، معرفی و نقد کتاب، رونمایی از کتابهای جدید، شعرخوانی، فعالیت در حوزه‌ی کودک و نوجوان، قصه‌گویی، نمایشنامه خوانی، آموزش نقاشی و خوشنویسی، آموزش شاهنامه خوانی ،مسابقه و سرگرمی و … در آن برگزار می‌شود.
کتابخانه عمومی رودسر، از طرح «امانت بین کتابخانه‌ای» برخوردار است که حوزه شهرستان رودسر، استان گیلان و همچنین کل ایران را پوشش می‌دهد. این کتابخانه پذیرای کتب اهدایی از طرف مردم نیز می‌باشد و نکته آخر اینکه تنها انجمن کتابخوانی ثبت شده در استان گیلان با عنوان «انجمن ایمه» نیز در محل همین کتابخانه مشغول فعالیت می‌باشند.
نمایی از مخزن کتاب این کتابخانه – (عکس از نگارنده)
در شهر رودسر علاوه بر کتابخانه عمومی ابوجعفر هوسمی، کتابخانه عمومی امام صادق نیز فعال بود که متاسفانه به دلیل مشکلاتی چون کمبود بودجه و همچنین عدم اتصال به سیستم کتابخانه‌ای کشور امروزه غیر فعال است.
همچنین در شهرستان رودسر نیز شهرهای کلاچای و چابکسر و واجارگاه هر کدام دارای یک کتابخانه می‌باشند و شهر رحیم آباد نیز دارای دو کتابخانه است و در مجموع شهرستان رودسر شش کتابخانه عمومی فعال دارد که کل زیر بنای آنها در حال حاضر ۲۵۹۷ متر مربع می‌باشد.
ضمن اینکه بر اساس آخرین آمار سال ۱۴۰۳ خورشیدی، ۱۲۳.۴۲۹ جلد کتاب با موضوعات مختلف در کل این شش کتابخانه موجود است و مجموعا ۱۱ کتابدار در آنها مشغول به کار هستند و ۴۹۴۵ نفر عضو فعال کتابخانه‌های عمومی شهرستان رودسر می‌باشند.
و در انتها سپاس ویژه دارم از جناب آقای مسعود نصری پژوهشگر تاریخ رودسر که مرا در تکمیل اطلاعات مربوط به سال‌های قبل از انقلاب یاری دادند و همچنین تشکر فراوان از مسئول اداره‌ی کتابخانه‌های عمومی شهرستان رودسر سرکار خانم زهرا اخوان برای در اختیار گذاشتن اطلاعات آماری دقیق و به روز از کتابخانه‌های عمومی شهرستان رودسر.
پاورقی :
- ساختمان بنیاد پهلوی یکی از ده ساختمان مدرن رضاشاهی بود که در دوران نوسازی رودسر در میدان شهرداری ساخته شد. طبقه‌ی اول این ساختمان کاربری تجاری داشته و از جمله معروفترین مغازه‌های آن چاپخانه ی تجلی (اولین چاپخانه‌ی رودسر) و کتابفروشی سعدی (از جمله کتابفروشی‌های قدیمی رودسر) می‌باشند و طبقه‌ی دوم این ساختمان نیز از دوران پهلوی تا امروز کاربری‌های متفاوتی داشته از بنیاد پهلوی، اداره‌ی فرهنگ و دادگاه گرفته تا اداره ی خرید چای، دفترخانه، مدرسه، کتابخانه و … ضمنا در اواخر دهه‌ی چهل نیز طبقه‌ی دوم این ساختمان به بخش خصوصی واگذار شد.
منابع :
۱. کتاب گیلان، جلد سوم، اصلاح عربانی، مقاله کتابخانه‌های گیلان به قلم جعفر خمامی‌زاده
۲. تاریخ هوسم (رودسر)، سید رضا فندرسکی
۳. تاریخ گیلان، جلد اول، ناصر عظیمی
۴. پرتال کتابخانه عمومی ابوجعفر هوسمی رودسر و پیج اینستاگرام کتابخانه مذکور
۵. تحقیات میدانی و آرشیو شخصی نگارنده
«راهنمای گردشگری فرهنگی و پژوهشگر تاریخ محلی»
نظرات بسته شده است.