یک پروژه ملی را به سطح محلی تقلیل داده‌ایم

«هرمز ربانی» فعالیت های اجرایی خود را از سال ۱۳۶۰ با مدیریت فرهنگی جهاد سازندگی گیلان آغاز کرد و پس از آن به سپاه رفت. در اواخر جنگ بود به فرماندهی سپاه رشت منصوب شد و پس از آن مدتی به تامین اجتماعی گیلان پیوست. سال ها در کشت و صنعت سپیدرود پست های مدیریت را عهده دار بود و پس از آن مدیرعامل و رییس هیات مدیره شرکت ابریشم ایران شد. او همچنین مدتی نمایندگی وزیر و نماینده ایران در کمیسیون جهانی ابریشم را بر عهده داشت.

در سال ۱۳۸۳ با تشکیل منطقه آزاد انزلی بعنوان اولین هیات مدیره منطقه آزاد معرفی شد و یک دوره سه ساله را در آنجا سپری کرد. پس از آن به سمت مشاور شیلات ایران منصوب شد. هرمز ربانی مجددا در سال ۱۳۹۶ به منطقه آزاد انزلی بازگشت و تا چند روز پیش عضو هیات مدیره این سازمان بود. او که سه دوره عضویت هیات مدیره منطقه آزاد انزلی را در کارنامه خود دارد پس از بازنشستگی به دعوت مصاحبه مرور پاسخ مثبت داد و این مصاحبه حاصل گفت وگو با اوست.

س/ جناب آقای ربانی از چه زمانی و به چه منظوری وارد منطقه آزاد انزلی شدید؟

 ج/ منطقه آزاد انزلی تنها منطقه آزاد شمال کشور بود که در سال ۱۳۸۳ شروع به کارکرد. در مرداد آن سال هیات دولت، اعضای اولین هیات مدیره منطقه را انتخاب کرد و من به همراه آقایان مرحوم مهندس قهرمانی چابک و مهندس واقفی امام جمعه به این سمت انتخاب شدیم. نحوه انتخاب معمولا اینطور است که اعضا از سوی دبیرخانه شورای عالی مناطق آزاد به هیات دولت پیشنهاد می شوند که معمولا آنها هم با مسوولان و دست اندرکاران استان مشورت می کنند. انتخاب بنده بیشتر برای آن بود که من هم در حوزه ملی و هم بین المللی کار کرده و تجربه داشتم. چون در حوزه های کشاورزی وصنایع کشاورزی بنا بود از ظرفیت کشاورزی منطقه آزاد انزلی بهره برداری شود خصوصا روی صادرات محصولات کشاورزی و صنایع تبدیلی، به این واسطه به نظر می رسد بنده را انتخاب کردند.

س/آیا منطقه آزاد انزلی به این هدف رسید؟

ج/ در این حوزه تلاش هایی شد اما یقینا آن اهداف بطور کامل محقق نشد.

 س/ چرا؟

 ج/ چون اساسا به نظر من کلیه مناطق آزاد به اهدافشان نرسیدند. مناطق آزاد حلقه اتصال با اقتصاد جهانی هستند. بعضی می خواهند اقتصاد کشور را به اقتصاد جهانی گره بزنند اما لازمه این امر وجود اقتصاد صادرات محور است. لیکن نه کشور ما دارای اقتصاد صادرات محور است و نه مناطق آزاد توانستند چندان به این مهم کمک کنند. در حال حاضر مناطق آزاد در چنبره مشکلات خرد گیر کرده اند. حتی این روزها موجودیتشان زیر سوال رفته است.

یکی از مشکلاتی اساسی این است که این مناطق فاقد زیر ساخت‌های لازم بودند و هستند و ما به مناطق آزاد ماموریت می‌دهیم که زیر ساختها را فراهم کنند اما با کدام منابع؟!

دولت ها منابع لازم را در اختیار مناطق آزاد قرار نمی دهند. مقداری زمین منابع ملی و دولتی را در اختیارشان می گذارند و می گویند با فروش زمین زیرساخت بسازید. حالا جالب است یک جایی مثل منطقه آزاد انزلی که زمین کم است و آنهم دهها مدعی دارد. یا می‌گویند بروید با فروش برگ سبز برای کالای همراه مسافر خرجتان را در بیاورید و منطقه را اداره کنید. کالای همراه مسافر چیست؟ مجوزی برای ورود کالای خارجی بدون پرداخت عوارض تا سقف معین. خوب نتیجه این سیاست چه می شود؟

لذا مناطق آزاد سعی می‌کنند هر چه بیشتر کالای همراه مسافر عرضه کنند تا درآمد بیشتری داشته باشند و بتوانند منابع لازم را تامین کنند. در واقع واردات می‌شود منبع درآمد. البته اینطور نیست هر چقدر کالا وارد کنند بلکه یک سقفی دارد. (منطقه آزاد انزلی حداکثر تا ۵۰ میلیون دلار) قصد ندارم خیلی وارد این موضوع شوم. بیشترهدفم از بیان این مطلب این بود که از یک سو می‌خواهیم مناطق آزاد صادرات محور باشند از آن طرف آنها مجبورند برای تامین منابع مالی خود واردات کنند. درباره زمین هم اینطور است. قرار شد زمین در اختیارسرمایه گذاران واقعی گذاشته شود و آنها بیایند و سرمایه گذاری کنند اما سرمایه گذاران واقعی محتاط ترند و به راحتی وارد میدان پر ریسک نمی شوند. ولی از آن سو بعضی سرمایه گذار نماها با هدف گرفتن زمین هجوم می آورند و زمین گاها به دست اهلش نمی‌رسد و کار درست در نمی آید. سازمانها هم مجبورند برای اداره خودشان هم شده زمین بفروشند که این مناطق چون نوپا هستند کلی آدم برای جذب به اینها تحمیل می‌شوند. یعنی مناطقی که باید سبک بال، کوچک و چابک باشند کم کم با تحمیل نیروی انسانی مازاد سنگین و فربه می‌شوند و اداره منطقه جای خود را به اداره سازمان می‌دهد.

هر نیروی مازاد کلی هزینه روی دست سازمان می‌گذارد و مناطق هم تا جایی که می‌توانند مقاومت می‌کنند ولی فشار آنقدر زیاد است که مجبور می‌شوند در نهایت تمکین کنند. در نتیجه نبود زیرساخت و نبود منابع لازم و کافی و هزینه های سنگین باعث می‌شود که مناطق آزاد نتوانند به اهداف خود دست پیدا کنند.

س/ به نظرتان چه باید کرد؟

ج/ همان موقع به دنبال تحقیقاتی که در روی مناطق آزاد سایر کشورها داشتم درهمین کشورهای عربی مثل امارات دیدم قبل از آنکه این مناطق در آن بیابانهای بی آب و علف راه اندازی شوند، روی تابلوهای بزرگ درج کرده بودند ما می سازیم آنها می آیند. آن دولتها با سرمایه گذاری کلان زیر ساختها را مهیا کردند. موقعیت که فراهم شد سرمایه گذاران هم هجوم آوردند. یعنی ابتدا پایه واساس.

 وانگهی این روزها خیلی مناطق آزاد را زیر سوال می‌برند چرا به جای اینکه  صادرات محور باشند واردات محورند؟ البته این ادعا اغراق آمیز است . چون مناطق آزاد روی صادرات هم کار می‌کنند ولی آنچه انتظار می‌رفت تحقق پیدا نکرد. همین راه آهن را ببینید چقدر ضرورت اتصال آن به بنادر شمال کشور خصوصا انزلی و کاسپین وجود دارد ولی در عمل چقدر پروژه کند پیش می‌رود؟ به نظرم اگر آقای نوبخت رییس برنامه و بودجه کشور نبود هنوز هم قطار به رشت نمی‌رسید. اگر زیر ساختها فراهم باشد از ترانزیت و تجارت می شود پول خوبی درآورد. کالا از چین و هند دو اقتصاد بزرگ دنیا می‌خواهد برود روسیه و اروپا. چقدر این مسیر می‌توانست برای ما درآمد زا با‌شد؟ چقدر منطقه آزاد انزلی به هدف خود نزدیک تر می‌شد؟ ولی بعید می دانم با این روند تا آخر امسال هم قطار به کاسپین برسد و با وجود مشکلات فراوان، رسیدنش به انزلی را هم بعید می‌دانم.

س/ چرا فرایند بهره برداری از بندر کاسپین این قدر به طول انجامید. موانع کار چه بوده؟بعضا شنیده می شود که منطقه آزاد انزلی بیشتر بر اساس دیپلماسی خشکی دارد شکل می گیرد تا اقتصاد دریا محور. نظرتان چیست؟

 ج/ بندر کاسپین یکی از بزرگترین بنادر دریای خزراست. حوضچه اش چیزی حدود

 ۲۵۰هکتاراست و قراراست ۲۳ پست اسکله در آن احداث شود. البته فعلا چهار پست اسکله بیشتر احداث نشده که ۳ پست اسکله در اختیار بخش خصوصی در قالب قراردادBCT  و یک پست اسکله را خود منطقه آزاد انزلی احداث کرده و دارد بهره برداری می‌کند. بخش زیادی از منابع حاصله سازمان به ساخت این بندراختصاص پیدا کرد ولی هنوز بندر کامل نیست و زیرساختهای آن فراهم نشده است. اما بچه های سازمان در نبود امکانات دارند کار می‌کنند و کلی کشتی پهلو داده اند. مانع کار چه بود؟ هزینه ساخت بندر. خصوصا در این سالهای که به واسطه تحریمها هزینه کارهای عمرانی سر به فلک می زند، منابع سازمان جوابگوی آن نیست و هر روزهم که می‌گذرد کار سخت تر می‌شود. فقط هم این نیست. بخش خصوص با وجود مشکلات تمایل به سرمایه گذاری دارد و تا اینجای کار هم بیشترین اسکله ها را بخش خصوصی ساخته است ولی آنها هم به ثبات رویه نیاز دارند. به پشتیبانی در حوزه اجرا و مقررات و قوانین نیاز دارند.

 فقط به یک مساله که ظاهرا ساده به نظر می رسد ولی مشکلات زیادی ایجاد کرده اشاره کنم؛ به سرمایه گذار گفته ایم فعالیت در منطقه آزاد طبق قانون از مالیات تا ۲۰ سال معاف است. ولی یک مرتبه آقایان در مجلس می نشینند و تصمیم می گیرند فعالیت در مناطق آزاد مشمول عوارض مالیات ارزش افزوده باشد.. جالب اینجاست در همین سال می گویند مناطق ویژه معاف هستند ولی مناطق آزاد باید مالیات بر ارزش افزوده بپردازند. ببینید این تصمیم نتیجه اش چه می شود. حجم انبوهی از بار انزلی می رود جای دیگر . حالا چطورباید این بار را برگرداند؟ فقط همین نیست. با این اعتماد آسییب دیده چه می‌توان کرد؟

یا اینکه با یک حکم دیوان عدالت اداری دو سوم محدوده منطقه آزاد انزلی یک شبه هوا می رود. محدوده ای که تا دیروز قانون منطقه آزاد بر آن حاکم بود . سرمایه گذاری که آمده سرمایه گذاری کرده سرمایه اش را آورده با یک تصمیم همه چیز تیره و سیاه می شود.

می گویند آقایان اشتباه کردند نباید محدوده را به این قسمت می آوردند. چه کسی این کار را کرده؟ دولت تصمیم گرفته دایره تطبیق قوانین مجلس هم ایراد گرفته و همه جا اعلام شد. سالهاست منطقه آزاد است اما این تصمیم با اعتماد عمومی سرمایه گذاران چه می کند؟ سرمایه گذارانی که بخشی از آنها خارجی هستند. اینها موانع هستند و خیلی چیزهای دیگر که مجال گفتنش نیست اما اینکه منطقه آزاد انزلی به سمت  اقتصاد دریا محور نرفته  قضاوت درستی نیست. همانطور که عرض کردم بیشترین منابع خو درا صرف ایجاد بندر کرده است اما دولت باید کمک کند این بندرهر چه سریعتر زیرساخت هایش کامل شود و خط ریلی سریعتر به بندر وصل شود . باید دست مناطق آزاد را گرفت نه پایشان را.

س/ کمتر از سازمان آمار و ارقام شفاف منتشر می شود آیا تا کنون سرمایه گذاریهای زیر ساختی در بندر به اندازه کافی سودمند بوده؟

ج/ قبلا عرض کردم همین الان از چهار پست اسکله سه پست توسط بخش خصوصی ساخته شده و این نشان می دهند که سرمایه گذاری سودآور بوده است. البته اسکله به تنهایی سود آوری چندانی ندارد. برای همین منطقه آزاد انزلی پس کرانه در اختیار سرمایه گذار ساخت اسکله می‌گذارد برای ساخت انبار، سیلو ، مخزن و.. که اینها سود آوری خوبی دارند و بخش خصوصی هم استقبال می‌کند. باید همین سیاست برای ورود بخش خصوصی به منطقه دنبال شود. البته باید از سرمایه گذاران واقعی استقبال شود و سازمان هم باید به تعهداتش در قبال آنها عمل کند.

در خصوص آمار هم در کلیت عرض کنم که مهترین عامل رخنه فساد، عدم شفافیت است. باید همه چیز در منطقه آزاد انزلی به سمت شفافیت بیشتر حرکت کند . با پنهان کاری  وعدم شفافیت جلب اعتماد ممکن نیست . تا جلب اعتماد نباشد ورود سرمایه گذار از نوع واقعی ممکن نخواهد بود.

ج/ از مسوولان استانی کدامیک بیشتر به منطقه آزاد انزلی کمک کردند؟

 س/ اسم فرد خاصی را نمی‌برم. ولیکن هر وقت تعامل بین منطقه آزاد انزلی با سرزمین اصلی  خصوصا مسوولین استانی بیشتر بود نتیجه بهتری گرفته شد وکار بهتر پیش رفت. در مقطعی هم برای ایجاد این هماهنگی، استانداران وقت بعنوان یک عضو غیر موظف هیات مدیره  در ترکیب  قرار می گیرند تا هماهنگی بیشتری ایجاد کنند. به نظرم خوب بود مناطق به این همکاری نیازمندند. گاها دیده شد بعضی می خواهند جایگاه مناطق را تقلیل دهند و آن را از یک طرح ملی و فراملی به یک طرح محلی کوچک تبدیل کنند تا تسلط بیشتری بر آن داشته باشند. این درحالیست که مناطق آزاد طرح فراملی هستند که در یک منطقه خاص اجرایی می شوند. به زیر کشیدن جایگاه مناطق آزاد بزرگترین ضربه را به آنها می ‌زند. اگر چیزی را بزرگ داشته باشیم می توانیم از آن انتظارات بزرگتر داشت. ولی وقتی جایگاه را کوچک می کنیم آنوقت یک فرصت را به تهدید مبدل کرده ایم.

 در بحث توسعه محدوده منطقه آزاد انزلی ، عده ای سعی دارند آن را در یک محدوده جغرافیایی خاص حبس کنند و جلوی توسعه آن را بگیرند . این اشتباه بزرگی است. چرا که پروژه ملی را به سطح محلی تقلیل و کوچک کرده ایم و جلوی رشد و توسعه آن را گرفته ایم .به بهانه توسعه کیفی نمی شود جلوی توسعه کمی را از منطقه آزاد انزلی گرفت.

الحاق فرودگاه رشت به محدوده منطقه آزاد انزلی  فرصت بی بدیل برای آن ایجاد می کند. چرا که یک مرز جدید به مرز منطقه آزاد انزلی افزوده می شود و این یعنی فرصت سازی . امیدوارم بعضی ها نوع نگاه خود را به منطقه آزاد انزلی تصحیح کنند. با نگاه منفی نمی‌شود عملکرد مثبتی از منطقه آزاد انزلی انتظار داشت.