درحالیکه اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گیلان از کشف بقایای یک تونل دست کَند زیرزمینی در روستای گلسرک شهرستان رشت خبر داده اما به گفته دهیار روستای گلسرک، این تونل و سازه‌های واقع بر آن از سالهای دور توسط اهالی مورد حفاظت و نگه داری قرار دارد.
این تونل زیر زمینی به طول تقریبی ۷۰۰ متر شامل برج ها، پله‌های زیرزمینی، زاغه‌های مهمات، اتاق سربازان و غیره بصورت شمالی – جنوبی حدفاصل کوه گلسرک و امامزاده هاشم ساخته شده است. بنا بر گفته‌های مسؤولان محلی، تونل تاریخی بخش سنگر بعلت مشرف بودن به کاروانسرای شاه عباسی به تونل شاه عباسی معروف است. سقف آجری، طاق ضربی، گزارش و روایتهای مردمی و ریش سفیدان روستا بیانگر این است که از تاریخ ساخت بنا بیش از ۸۰ سال می‌گذرد.
اما اتفاقی که موجب بر سر زبان افتادن این بنای تاریخی شد نه کشف و لزوم حفاظت میراثی از تونل بلکه نگرانی از تخریب بخشی از این بنا و پادگان تاریخی آن در اثر تعریض اتوبان رشت – امامزاده هاشم از سوی اداره‌ی راهداری بوده است.
تونلی برای حفاظت از گیلان در برابر شوروی
«سجاد صولت» دهیار روستای گلسرک بخش سنگر که نقش پررنگی در رسانه‌ای شدن از وجود این تونل داشته با ابراز نگرانی از تخریب تونل و سازه‌های آن به مرور می‌گوید: ابتدای این تونل در روستای گلسرک و انتهای آن در ارتفاعات امام زاده هاشم واقع شده است. اما نکته قابل توجه در مورد آن وجود برجکهای نگهبانی و پادگان نظامی در دو سوی آن است.
وی با استناد به تحقیقات پژوهشی خود و گفته‌های اهالی قدیمی منطقه ادامه می‌دهد: تونل در اوایل دوره پهلوی توسط گردان نظامی ارتش تحت فرماندهی منجیل مورد بازسازی و تکمیل قرار گرفته است. این اقدام به منظور جلوگیری از پیشروی ارتش شوروی در زمان جنگ جهانی دوم بوده و طی آن ۱۵ برج نگهبانی مابین روستای گلسرک تا کاروانسرای شاه عباسی ایجاد شد تا نظامیان بر جاده مسلط باشند. حتی در صورت پیشروی دشمن بتوانند با بمب گذاری در تونل حرکت روسها را کُند کنند.
صولت به وجود سازه‌ای مشابه به این بنا در منطقه نقله بر رستم آباد نیزاشاره می‌کند و می‌افزاید: بنای فوق کاملا از جهت موقعیت جغرافیایی و سازه با این بنا برابری می‌کند.
دهیارگلسرک با بیان اینکه بخش انبارمهمات، سربازخانه و انبار آذوقه در روستای امامزاده هاشم و بخش نظامی آن در روستای گلسرک واقع شده به آنچه که از حافظه شفاهی مردم منطقه باقی مانده اشاره می‌کند و می‌گوید: تا پیش از انقلاب در بناهای دو سمت تونل، نظامیان ارتشی مستقر بودند اما بعد از انقلاب، ساختمانها توسط ژاندارمری تحویل گرفته شد که بعد از مدتی رهایش کردند. حتی به گفته یکی ازاهالی همان اوایل، هلی کوپتر ارتش آمد و یک سری از مدارک باقی مانده در ساختمانها را جمع آوری کردند. با گذشت زمان در و پنجره‌های بناها برچیده و یا دزدی شدند و تنها چیزی که در ۸۰ سال گذشته سالم ماند ساختمان بنای پادگان و تونل زیر آن است.
وی در خصوص نقش اهالی و دهیاری دو روستا در حفاظت از تونل می‌گوید: اهالی نقش پررنگی در دهه‌های گذشته در حفاظت از تونل داشتند و یکی از دلایل عدم اطلاع رسانی در مورد آن جلوگیری از حضور حفارهای غیر مجاز بوده هرچند که در بالای کوه چندین مورد حفاری شاهد بودیم.
صولت با تأکید به اینکه در حفاظت از تونل و بناهای دو سمت آن، حفاظت مردمی موجب شد تا میراث فرهنگی چندان به حفاظت اش ورود نکند، می‌گوید: با شروع پروژه تعریض جاده، تجهیز کارگاه و استقرار ماشین آلات راهداری در مجاورت و زیر تونل و تاسیسات از میراث فرهنگی درخواست کردیم رسما برای حفاظت و ثبت میراثی تونل اقدام کند.
دهیار گلسرک همچنین به بازدید فرماندار رشت از تونل اشاره می‌کند و می‌گوید: حتی به پیشنهاد فرماندار می‌توان با مرمت و حفاظت، این تونل را درقالب موزه جنگ جهانی مورد استفاده قرار داد.
درحالیکه مستندات و گفته‌های دهیاری و اهالی منطقه حاکی از اطلاع میراث فرهنگی استان از وجود این تونل است اما چرا میراث فرهنگی پیش ازاین نسبت به حفاظت و ثبت میراثی تونل اقدام نکرد؟
اطلاع داشتیم اما مطالعه انجام نشد
«ولی جهانی» معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی استان به مرور می‌گوید: اداره کل از وجود تونل تاریخی آگاه بود اما درباره آن تاکنون مطالعات باستان شناسی و مستند سازی انجام نداده بودیم. علیرغم اینکه در دشت گیلان و در مناطق شرق و غرب سفید رود کاوشهای باستان شناسی انجام شده، این منطقه هنوز مورد بررسی و کاوش قرار نگرفته است.
جهانی با بیان اینکه باید در مطالعات باستان شناسی تونل فوق بروی ابعاد، طول، دوره تاریخی و رجوع به سفرنامه و متون تاریخی بررسی انجام شود می‌افزاید: گمانه زنی‌های تاریخی از مصالح و آجرهای بکار رفته منقش به مُهر در ساخت تونل مربوط به اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی و حتی قبل‌تر است که نیازمند کارشناسی و بررسی های بیشتری درباره‌اش هستیم.
معاون میراثی استان به گمانه زنی دو قدمت در این بنا اشاره و اضافه می‌کند: یک قدمت مربوط به دوره شاه عباس صفوی تا دوره قاجاریه است و دیگری که مربوط به ساخت تونل و قلعه نظامی روی آن است که بخشی از بنا نابود شده و احتمال می‌دهیم بقایای بجا مانده از این قلعه مربوط به دو هزار سال پیش باشد.
وی در پاسخ چرایی عدم حفاظت این تونل و قلعه به وجود یک خندق به دور آنها اشاره می‌کند و می‌گوید: این خندق و موقعیت توپوگرافی آن موجب شده تا قلعه براحتی قابل دسترسی عموم نباشد. با توجه به حفاظت اهالی ودهیاری‌های منطقه از تونل در حال حاضر یگان حفاظت میراث فرهنگی گاهی به آن سرکشی می‌کند.
جهانی همچنین با رد حفاری غیر مجاز در تونل تأکید می‌کند: به دلیل قرار گیری تونل در جوار کاروانسرای لات و جاده قدیمی رشت قزوین، اگر چه تاکنون حفاری درون آن صورت نگرفته و گنجی یافت نشده اما این بنا به تنهایی یک گنج محسوب می‌شود.
وی تأکید می‌کند: این تونل بعنوان یک جاذبه گردشگری از قابلیت زیادی برخوردار است و به نظرمی رسد با توجه سالم بودن تونل با یک مرمت کوچک قابل احیا باشد و بتوان با ساخت چند پله به آن دسترسی پیدا کرد.
حفاظت محرمانه از تونل دست کند گلسرک
«ایمان سهیلی» رییس اداره میراث فرهنگی و گردشگری شهرستان رشت نیز در گفت و گو با مرور با بیان اینکه پیش از این چندان به این بنای تاریخی اهمیت داده نشد می‌افزاید: بعد از آنکه گزارشاتی مبنی بر احتمال تخریب بنا و تونل زیر آن به بهانه توسعه جاده به دست ما رسید، به دلیل قرار گیری بنا در موقعیت استراتژیک منطقه تلاش کردیم با رسانه‌ای کردن موضوع هر چه سریعتر این تونل به ثبت میراثی برسد.
وی اضافه می‌کند: با توجه به اینکه تونل به دو سازه دیگر متصل است احتمال اینکه قلعه تاریخی در آن کشف شود زیاد است و امروز نیز به شواهدی دست پیدا کردیم که این تونل در دوره‌های مختلف با ساختار و مصالح بومی مورد مرمت قرار گرفته است.
رییس اداره میراث فرهنگی رشت با تأکید به اینکه در سالهای گذشته وجود این تونل توسط محلی‌ها و برخی معدود از گردشگران طبیعت گزارش شده بود و حتی به صورت محرمانه مورد حفاظت میراث فرهنگی قرار داشت می‌افزاید: خوشبختانه تونل از گزند حفاریهای غیرمجاز بدور مانده هر چند که آثاری از حفاری درسالهای گذشته در اطراف آن مشاهده شده اما دال بر کشفیات گنج نیست. ولی آجرهای بکار رفته در بنای تونل منقش به مُهر نشاندهنده معماری خاص و منحصر بفرد دراین سازه است.
وی با تشکر از اهالی دو روستای گلسرک وامامزاده هاشم در نگه داری و حفاظت از بنای تونل اظهار می‌کند: ۸۵ درصد بنای تونل سالم است. اکنون نگرانی اهالی و میراث فرهنگی از آسیب بنا توسط مردم و گردشگران است.
رییس اداره میراث فرهنگی رشت از قول مساعد فرماندار شهرستان در خصوص تخصیص اعتبار ۲۰۰ میلیون تومانی در کمیته برنامه ریزی شهرستان برای مطالعات باستان شناسی و حفاظت بنای تونل خبر داد.