صنایع‌دستی گیلان، رنگین‌کمانی سرشار از خلاقیت و توانمندی زنان و مردان این سرزمین سبز است. زندگی گیلانیان از دیرباز با آفرینش دست‌سازه‌ها درهم آمیخته و در معاش ایشان تاثیرگذار بوده‌است و اما امروز نیز صنایع دستی با توجه به رنجوری اقتصاد و چالش اشتغال می‌تواند در معیشت بسیاری از مردم نقشی به‌سزا داشته باشد. و البته پررنگ شدن این نقش در گرو گسترش آموزش و توجه به تولید، خلاقیت، نیازسنجی و بازاریابی مناسب است که بدون توجه متولیان امر میسر نمی‌شود.
گیلان و حصیرش
حصیر بخشی زیبا از فرهنگ اهالی گیلان‌زمین است. وقتی سخن از صنایع دستی گیلان به میان می‌آید، پیش از هر چیز، حصیر و حصیربافان در اذهان جان می‌گیرند. «محدثه صبوری» هنرمند حصیرباف در گفت‌وگو با مرور اظهار کرد: حصیربافی را در کودکی از مادرم آموختم و اکنون قریب به سی سال است که در این عرصه کار می‌کنم. مادرم در نمایشگاه‌های صنایع دستی بسیاری حضور می‌یافت و از طریق ایشان من هم در این مسیر قرار گرفتم.
این بانوی ساکن روستای گلشن افزود: قبلا فقط محصولاتی چون کلاه و سفره‌ی حصیری بافته می‌شد، اما ما نوآوری کردیم تا تولیدات حصیری در جای‌جای منازل حضور داشته باشد. بدین معنا که تولیدات کاربردی مثل جابرنجی، جای نخ و سوزن و شکلات‌خوری تولید کردیم. لازم به ذکر است، ماده‌ی اولیه‌ی حصیر، گیاه خودروی لی است که در مرداب می‌روید و چینش آن کاری سخت و مردانه است. لی بعد از چیدن 4 روز در معرض نور مستقیم آفتاب قرار می‌گیرد و سپس آن را در بسته‌های کوچک در پشت بام منازلمان نگهداری می‌کنیم. چرا که بر اثر رطوبت ممکن است کپک بزند یارنگش کدر شود.
وی در بخشی از اظهاراتش گفت: هم‌اکنون 5 نفر بعنوان زیر مجموعه‌ی من مشغول حصیربافی هستند و غیر از ایشان 10 نفر دیگر نیز در منازلشان به تولید صنایع دستی حصیری می‌پردازند و من محصولاتشان را می‌خرم و به فروش می‌رسانم. این ده نفر به دلایل مختلف، شرایط حضور در بازار فروش را ندارند به همین دلیل محصولاتشان را به من می‌فروشند.
لازم به ذکر است که ما از حمایت سازمان منطقه آزاد انزلی برخورداریم. این سازمان بازارچه‌ای را برای فروش محصولات به دو گروه از تولید کنندگان اختصاص داده و هر کدام از گروه‌ها یک هفته در میان از سه‌شنبه تا جمعه برای فروش دست‌سازه‌های خویش در آن حضور می‌یابند. هزینه‌ای هم به آن صورت نمی‌پردازیم.
صبوری استقبال از بازار حصیر را در سال جاری، عالی دانست و بیان کرد: بیشتر خریداران گردشگران بودند. این بانوی گیلانی یادآور شد: در زمینه‌ی صادرات تجربه‌ای نداشته‌ام، اما پیش از شیوع کرونا، مدت دو سال محصولاتم را به شخصی در شیراز می‌فروختم و او آنها را روانه‌ی کویت می‌کرد. در ضمن مشتری‌هایی نیز داشته‌ام که محصولاتم را خریده‌اند تا بعنوان سوغات برای اقوامشان در کشورهای دیگر ببرند.
موارد فروش این چنینی هم در منطقه آزاد و هم سفارش به پیج اینستاگرامم بسیار بوده است. البته باید بگویم فعالیت در فضای مجازی قبلا بسیار خوب بود و من به بازارچه بعنوان یک کار تفریحی نگاه می‌کردم و محصولاتم را بیشتر از طریق سفارش‌هایی که از اینستاگرام دریافت می‌کردم، به فروش می‌رساندم. اما به مرور دریافت سفارش از فضای مجازی کم شد و دلیلش را نمی‌دانم.
محدثه صبوری: جوانان و همچنین بانوانی در سنین بالا مشتاق یادگیری حصیربافی هستند.
صبوری با بیان اینکه جوانان و همچنین بانوانی در سنین بالا مشتاق یادگیری حصیربافی هستند، گفت: اداره‌ی میراث فرهنگی در مورد بازاریابی حمایتی ندارد اما درخواست‌مان این است که یاری‌رسان ما در حل مشکلاتی باشند که در مراحل مختلف عرصه‌ی بیمه با آن مواجه می‌شویم. همچنین شرایط حضور حصیربافان را در نمایشگاه‌های بین‌المللی که در شهرهای بزرگ نظیر تهران و کیش برگزار می‌شود، فراهم کنند تا ما به معرفی و عرضه‌ی محصولات خویش در خارج ازاستان بپردازیم.
روستای ملی حصیر
معرفی روستای فشتکه بعنوان روستای ملی حصیر می‌تواند گامی موثر در برندسازی، معرفی و ارتقاء حصیربافی در گیلان باشد. «منصور هادی پور» رییس اداره‌ی میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خمام به مرور گفت: روستای فشتکه روز 29 فروردین سال 1396 با 580 هنرمند فعال در این رشته، بعنوان روستای ملی حصیر معرفی شد و اما امروز 24 واحد مغازه بعنوان کارگاه تولیدی و فروشگاهی در این روستا مشغول بکار است.
البته به غیر از یک واحد مابقی این کارگاه‌ها شناسنامه‌دار نیستند یعنی دارای پروانه‌ی بهره‌برداری یا پروانه‌ی فعالیت اقتصادی نیستند. چرا که یا ایشان تمایل به دریافت پروانه نداشتند و یا این که موانع و معذوراتی در روند مراحل دریافت پروانه وجود داشته است که به هر حال ما در پی ساماندهی و پروانه‌دار ساختن این واحدها هستیم.
منصور هادی‌پور: روستای فشتکه روز 29 فروردین سال 1396 با 580 هنرمند فعال در این رشته، بعنوان روستای ملی حصیر معرفی شد و اما امروز 24 واحد مغازه بعنوان کارگاه تولیدی و فروشگاهی در این روستا مشغول بکار است.
این مسئول افزود: در خمام تیمچه یا راسته‌ای وجود دارد که فعالان عرصه‌ی حصیر، هر شنبه در آن محصولات حصیری خویش را برای فروش ارائه می‌کردند، ولی در سال‌های اخیر، ما بازار صنایع دستی حصیر را در مجاورت شهرداری خمام داریم که به شنبه بازار صنایع دستی حصیر معروف است. هر شنبه بیش از 100 نفر هنرمند حصیرباف، محصولات خود را در این بازار عرضه می‌کنند و بیش از 1000 نفر از بازارچه بازدید بعمل می‌آورند. لازم به ذکر است که بیشتر بازدید کنندگان از فعالان صنعت مبل هستند چرا که آنها خریدار طناب‌های حصیری هستند که در ساخت مبل مورد استفاده قرار می‌گیرد.
هادی‌پور ضمن اعلام خبر برگزاری کارگاه آموزشی حصیر به مناسبت سالروز ملی شدن حصیر فشتکه یادآور شد: نوروز امسال نمایشگاه تخصصی حصیر را در کمربندی خمام برگزار کردیم، اختتام این نمایشگاه پایان فروردین در نظر گرفته شد، اما اگر نتایج خوبی به دنبال داشته باشد، این نمایشگاه بصورت فصلی یا دائمی برپا می‌شود.
حصیر در شمال و جنوب
«فرزاد رشیدی» مشاور تخصصی صنایع دستی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در گفت‌وگو با مرور اظهار کرد: نگاهی گذرا به نقشه‌ی فرهنگی ایران حاکی از این است که کشورما فارغ از تنوع اقلیمی، با وجود اقوام مختلفی چون آذری، تالش، گیلک، ترکمن، لر، بلوچ، کرد و قشقایی برخوردار از تنوع فرهنگی و به تبع آن تنوع صنایع دستی است.
در واقع گستره‌ی ایران با دربرداشتن حدود 300 رشته‌ی صنایع دستی یکی از برترین کشورهای دنیا در تنوع صنایع دستی محسوب می‌شود. در این میان حصیر هم یکی از گونه‌های صنایع دستی است که در بخش‌هایی از کشورمان، از جمله در شمال و جنوب ایران رواج دارد. گفتنی است که حصیربافی در شمال با سه نوع ماده‌ی اولیه یعنی سوف، لی و کلشِ باقیمانده از زراعت برنج حاصل می‌شود و در جنوب کشور نیز با برگ درخت خرما و مواردی این چنین بافته می‌شود.
بازاریابی داخلی و تقویت فروش
رشیدی درباره‌ی بازاریابی داخلی تولیدات حصیر با بیان این که دانش بازاریابی در این حوزه بسیار تخصصی است و با توجه به تفاوت‌های بسیاری که دربازاریابی صنایع دستی و بازاریابی هنرهای سنتی وجود دارد، می‌توان در دو حوزه‌ی خرد یا کلان به آن نگریست، افزود: اگر بخواهیم بصورت کاربردی به این موضوع بپردازیم لازم به ذکر است، فروشندگان و هنرمندان در مواجهه با مخاطبان خود باید ارزش‌های صنایع دستی را به درستی تفسیر و تبیین کنند.
مثلا تنها در مورد زیراندازهای حصیری می‌توان یادآور شد که زیرانداز بافته شده از سوف، در زمان قدیم در منازل ارباب‌ها و طبقه‌ی مرفه، استفاده می‌شد، چون نرم‌تر است و زیراندازهای بافته شده از لی را طبقه‌ی متوسط استفاده می‌کردند، و حصیر بافته شده ازکلش مورد استفاده‌ی طبقه‌ی ضعیف بود. در واقع فروشندگان باید برای مشتری وقت بگذارند و ارزش‌ها و روایت‌های آیینی و تاریخی محصول را به ویژه به گردشگران انتقال دهند و در این میان حتی اگر مشتری خرید نکرد، ناراحت نشوند و بر ایجاد تعامل متمرکز باشند.
این مشاور پروژه‌های مدیریت مقاصد گردشگری تصریح کرد: فروشندگان تولیدات حصیری در کنار تعامل بیشتر با مشتری و ارائه‌ی تجارب بومی، می‌توانند فرصتی فراهم کنند که خریداران در تجربه‌ی بافت حصیر مشارکت داشته باشند. بدین ترتیب آنها ارزش محصول را بیشتر درک می‌کنند و نسبت به تهیه و نگهداری آن مشتاق می‌شوند.
این موضوع به ویژه در بوم‌گردی‌ها و اماکنی چون نمایشگاه‌ها و بازارچه‌های صنایع دستی می‌تواند مورد توجه قرار گیرد. از سوی دیگر موضوعی که با آن مواجه هستیم این است که متاسفانه صنایع حصیری ما دارای بسته‌بندی مناسب و زیبا نیستند. می‌دانیم که برخی افراد از صنایع حصیری بصورت تزیینی یا کاربردی استفاده می‌کنند، اما برخی دیگر می‌خواهند این محصول را هدیه بدهند، بنابراین نیازاست که دارای بسته‌بندی مناسب و شکیلی باشد.
موضوع دیگر توجه به کاربری‌ها و نیازهایِ اکنون خانواده‌ها در تولید محصولات است. همچنین می‌توان با انجام اقداماتی در طول زنجیره‌ی تولید صنایع دستی، به کاهش قیمت تولید کمک کرد تا فروش محصول رقابتی‌تر و فروش محصول بیشتر شود.
این مدرس گردشگری و صنایع دستی یادآور شد: اهمیت شبکه‌های اجتماعی موضوع دیگری است که باید لحاظ شود. خوشبختانه هنرمندان اهمیت این موضوع را خوب درک کرده‌اند اما چگونگی استفاده‌ی درست از این شبکه‌ها را باید مد نظر قرار دهند. بعنوان مثال در گیلان وبسایت‌های تخصصی زیادی در حوزه‌ی صنایع دستی وجود ندارد تا نظر و اعتماد متقاضیان را به خود جلب کنند.
لازم به ذکر است تولید محتواهای کوتاه یک دقیقه‌ای برای معرفی محصول می‌تواند بسیار مفید باشد. همچنین قیمت‌گذاری مناسب هم بسیار مهم است و هر چقدر تلاش شود تا تولید کننده بصورت مستقیم با خریدار مرتبط باشد و قیمت واسطه حذف شود به فروشِ بیشتر می‌انجامد.
این کارشناس در بخشی از اظهاراتش بیان کرد: ترکیب حصیر با دیگر گونه‌های صنایع دستی موجب ایجاد ارزش افزوده می‌شود. مثلا برخی هنرمندان خلاق، حصیر را با رشتی‌دوزی و یا با چرم ترکیب می‌کنند. باید در نظر داشته باشیم که بیشترِ کسانی که در عرصه‌ی صنایع دستی فعالیت دارند، صنعتگر هستند و به تولید محصول می‌پردازند و تعداد اندکی از ایشان هنرمند هستند و محصول خویش را در قالب یک اثر هنری ارائه کرده و به ارزش افزوده‌ی تولیدات کمک می‌کنند که این خود روش‌های بازاریابی هنری را طلب می‌کند.
صادرات محصولات حصیری
صادرات محصولات به عوامل مختلف نظیر وضعیت کشور، توافقات بین‌المللی، حقوق گمرکی، ظرفیت ساختاری، سیستم حمل و نقل پایدار، بیمه‌های کاربردی و استفاده از ظرفیت‌های توافق‌نامه‌های تجاری بستگی دارد.
فرزاد رشیدی: حرکت در مسیر بازاریایی صحیح و صادرات علاوه بر تلاش صنعتگران، هنرمندان و بازرگانان بصورت پایدار نیازمند زیرساخت‌های ملی است.
رشیدی با بیان این جمله اظهار کرد: اخیرا در یکی از نشریات خارجی به آمار جالبی برخوردم که رقم بسیار بالایی برای ارزش صادرات جهانی صنایع دستی در سال 2023 ذکر شده بود. این رقم نشان از رشد میانگین 10 درصدی فروش صنایع دستی در جهان داشت و برای منطقه آسیا و اقیانوسیه که ایران هم در آن قرار دارد، این رشد 36 درصد بود که خود گواه ظرفیت بازارهای مستعد فروش و صادرات این منطقه است.
یکی از دیگر از نکات این آمار جهانی مستند در این مقاله نشان‌دهنده‌ی اهمیت بسیاربالای محصولات مربوط به دکوراسیون خانگی، تجاری و گردشگری بود. یعنی دکوراسیون خانگی بیشترین حجم خرید صنایع دستی را به خود اختصاص داده بود. از این رو اگر بازار ایران هم بخواهد با این امر همراه شود باید به موضوع دکوراسیون خانگی و کاربردی کردن محصولات برای خانواده‌ها توجه ویژه داشته باشد.
اما در مورد صادرات حصیر باید گفت، ما هم اکنون بعضا به کشورهای عربی صادرات خوبی داریم که می‌تواند گسترش پیدا کند. لازم به ذکر است از سویی کاربردی و زیستی کردن تولیدات می‌تواند کمک کند و از سوی دیگر با تکیه بر تدوین استراتژی بین‌المللی و ایجاد زنجیره‌ی مدیریت صادرات می‌توان به این هدف رسید. یکی از موارد این است که ایران بتواند از تعرفه‌های بین‌المللی در مناطق اقتصادی نظیر اوراسیا بهره‌مند شود.
خوشبختانه ما در گیلان یک برند جهانی در حوزه‌ی صنایع دستی یعنی چادرشب‌بافی قاسم آباد را داریم. ازاین رو با شناخته شدن برند صنایع دستی و هنرهای سنتی استان می‌توان از این ظرفیت صادرات استفاده کنیم. و البته در مورد حصیر هم می‌توان با استفاده از برند ملی روستای حصیر بافی گیلان در بازارهای ملی و حتی با مدیریت و بازاریابی مناسب در بازارهای کشورهای همسایه و سطح جهانی فعالیت کرد.
وی در پایان اظهار کرد: حرکت در مسیر بازاریایی صحیح و صادرات علاوه بر تلاش صنعتگران، هنرمندان و بازرگانان بصورت پایدار نیازمند زیرساخت‌های ملی است. برای انجام این کار لازم است به نیاز بازار جهانی آگاه باشیم و امکان ورود و رقابت هم ایجاد شود.
در این میان استفاده از تکنولوژی و تاثیر هوش مصنوعی، انتخاب درست بازار هدف، مباحث حمل و نقل مرتبط، واسطه‌های صادراتی و نقش بیمه‌ها بسیار کلیدی است. بنابراین اگر قرار باشد صادرات انجام شود باید بسیاری موارد از جمله تاکید بر زنجیره‌ی ارزش و برگزاری رویدادهای جهانی در این حوزه که خوشبختانه مورد توجه سازمان متولی قرار گرفته و سایر موارد نظیر عملکرد صحیح شبکه‌ی صادرات اعم از نیازسنجی بازار، تولید، توزیع و حتی کیفیت تضمین پس از فروش در نظر گرفته شود.
