یکی از سیاستهای چندسال اخير کشورمان رهايي از اقتصاد تك محصولي و توسعه ی صادرات غیرنفتی است. در برنامه‌های توسعه اقتصادی كشورمان، صادرات به عنوان يك عنصر موثر و كليدي در توسعه ی اقتصادي محسوب می شود اما برای دستیابی به این مهم نیاز به آمادگي زيرساخت‌های فرهنگي و اجتماعی و اقتصادی برای اجرای استراتژي‌های صادراتي است. با این حال آیا این زیرساخت ها ایجاد شده و نهادهای مرتبط هماهنگ عمل می کنند؟
توسعه صادرات و وارد شدن به بازارهاي جهاني، نیاز به یک راهبرد مشخص دارد. اگر هر کدام از دستگاههای اجرايي مرتبط با امر صادرات از قبیل اتحاديه‌ها و تشكل‌هاي صادراتي و سازمان‌هاي خدمات‌رساني تجاری نتوانند با هماهنگی و همراهی درست عمل کنند، پرداختن به موضوع «صادرات غیرنفتی» امری تبلیغاتی محسوب خواهد شد.
کشور ایران در شرایط تحریم و معضلات ناشی از فروش نفت، فرصتی دیگر برای توسعه تجارت خارجی دارد و آن فروش کالاهای غیرنفتی است. آن هم در بازارهایی که در شاهراه تجاری ابریشم و شرق و غرب ما قرار دارند. دستيابي به بازارهای خارجي به جز مزاياي مالي، كاهش هزينه توليد و تامين منافع مصرف‌كننده داخلي را به‌دنبال خواهد داشت. از این رو برای رونق اقتصادی در داخل کشور راهی جز توجه و سرمایه گذاری انسانی و مالی در زمینه صادرات غیرنفتی نداریم.
سهم صادرات ایران به کشور روسیه 533 میلیون دلار است که آن هم عددی واقعی نیست. عدد واقعی صادرات ما به روسیه 300 میلیون دلار است که به دلیل اینکه برخی از تجار از جوایز صادراتی استفاده میکنند ارزش صادرات خود را بیشتر از میزان انجام شده اعلام میکنند.
گیلان به عنوان یکی از استانهای کشور که ظرفیت حمل و نقل دریایی و خاکی و به زودی ریلی را برای ترانسفر کالا دارد میتواند بیشترین بهره را از این حوزه ببرد. چرا که خود یکی از تولیدکنندگان حوزه کشاورزی و صنعتی است. گیلان از نظر موقعیت جغرافیایی و همسایگی با کشورهای حاشیه خزر و راههای حمل و نقل گمرکی، تولید محصولات کشاورزی و مصنوعاتی چون صنایع دستی و نساجی و یا اقلام غذایی و ساختمانی و … با کمی دقت و توجه و برند سازی میتواند راه خود را در بازارهای کشورهای حوزه خزر و دیگر کشورها پیدا کند.
سهم اندک ما از توسعه صادرات غیرنفتی
در این زمینه یک کارشناس اقتصادی و مشاور اتاق بازرگانی گیلان در حوزه روابط با روسیه به مرور بیان کرد: سهم واردات کشور روسیه در سال 2018 ، 236 میلیارد دلار بوده است که ایران از این میزان 533 میلیون دلار به روسیه صادرات داشته است که آن هم عددی واقعی نیست. عدد واقعی صادرات ما به روسیه 300 میلیون دلار است که به دلیل اینکه برخی از تجار از جوایز صادراتی استفاده میکنند ارزش صادرات خود را بیشتر از میزان انجام شده اعلام می کنند. با این حال اگر به فرض اینکه این عدد یعنی 533 میلیون دلار درست باشد این عددی در حدود 4 درصد از کل واردات روسیه را شامل میشود که رقم بسیار پایینی است و با توجه به ظرفیتهای تولیدی کشور ما بسیار کم است و نشان میدهد ما در حوزه صادرات غیرنفتی کاری نکرده ایم.
«سیدجلیل جلالی فر» با اشاره به توانمندیهای گیلان در حوزه ی کشاورزی و اقتصادی تاکید میکند که اگر فقط بر روی مباحث صادراتی در گیلان تمرکز می کردیم ارزش صادرات ما به کشور روسیه و دیگر کشورهای حاشیه خزر چندین برابر میشد.
چای، برنج، چینی و مرکبات، ماهیان خاویاری و.. از مزیت هایی است که این فعال اقتصادی می گوید که گیلان برای صادرات دارد و نشان میدهد گیلان یک استان هاب تجاری است.
اما چه دلایلی میتواند وجود داشته باشد که سبب کند شدن زنجیرهی توسعه صادرات شود؟ پاسخ این سوال را جلالی فر با تاکید بر نداشتن زیرساختهای حوزه راه بیان میکند: به دلیل نبود برخی زیرساختها خصوصا در حوزه لجستیک و راه و اتصال راه آهن به بندر کاسپین ما هنوز مشکل حمل و نقل کالاها را داریم. در حالیکه با ایجاد این امکانات هزینه ارسال محصولات از دیگر استانها به گیلان و دیگر کشورها به صرفهتر می شد.
نمونه مثال این کارشناس اقتصادی کشور هند است که برای توسعه ترانزیت خود 5 میلیون کانتینر کالا مبادله تجاری با روسیه دارد و اگر برای هر کانتینر 1400دلار هزینه حمل و نقل در نظر بگیریم پول بزرگی جابجا میشود. بنابراین اگر این قطعه (اتصال راه آهن قزوین- رشت به بندر کاسپین) انجام شود موجب تقویت بخش ترانزیت ما و ورود سرمایه گذار خارجی خواهد شد.
کالاهای فله و بدون شناسنامه!
اما در گیلان چه ظرفیتهایی وجود دارد و چگونه باید برای رونق بهتر بخش تجاری با استانهای کشور روسیه اقدام کنیم؟ جلیل جلالیفر معتقد است: مطابق ماده 10 سیاستهای اقتصاد مقاومتی، بر روابط با کشورهای حاشیه خزر و اوراسیا و CIS تاکید شده است. بنابراین برای ورود به بازارهای جهانی باید یکسری اقدامات انجام شود مثلا سازمان استاندارد ما برای به روز کردن شیوه صادرات کالا تلاش کند. کالاهای صادراتی ما یا فله هستند یا بدون شناسنامه! باید مصرف کننده بداند که این کالا از چه موادی تشکیل شده و چه هست و چه مزایایی دارد؟ همچنین معتقدم خود تجار و بازرگانان ما باید روابط خود با کشورهای همسایه خزر را بیشتر کنند.
آمارهای کشور روسیه نشان میدهد این کشور سالانه یک میلیارد و 800 میلیون دلار انواع محصولات دریایی را وارد کشور خود میکند که از این میزان سهم صادرات آبزیان ایران به روسیه یک میلیون و 750 میلیون دلار است. این در حالی است که در گیلان ادارهای طویل به نام شیلات وجود دارد که البته دولتی است، اما همزمان در ارمنستان شیلات این کشور با تعدادی محدود کارمند توانسته است در سال 2018، 21 میلیون دلار انواع ماهی را به روسیه صادر کند!
پیشنهاد این کارشناس روابط با روسیه ایجاد «شبکه مویرگی» توزیع کالاست: «لازم است که با راه اندازی شبکه مویرگی و عمده فروشی کالاهای ایرانی در روسیه مواد غذایی و کشاورزی خود را در 12 استان روسیه پی بگیریم. همچنان که الان بخشی از این کار انجام شده و غرفه عرضه صنایع دستی و کیف و کفش و … راه اندازی شده اما کافی نیست. لازم است این برنامه در 10 استان دیگر روسیه هم انجام شود و یکی از تلاش ها و پیشنهادات بنده به دولت راه اندازی همین بازارها در فاز دوم توسعه تجارت با روسیه بود. قطعا این کار موجب افزایش اشتغال در کشور صادر کننده و نیز کاهش دوره گردش کالا و سرمایه برای تجار ایرانی میشود. همچنین بار مالی برای دولت ندارد. بنابراین بهتر است دولت تمرکز بیشتری بر روی صادرات کند.
از خاویار تا سیگار؛ لنگ شدن توصعه صادرات
توضیح جلالیفر در خصوص اجرای برنامه های مدون توسعه صادرات در گیلان در بخش کشاورزی معطوف به تولید محصولاتی چون کیوی است که با آموزش به کشاورزان برای تولید بهتر و صادراتی از سوی جهاد کشاورزی و سپس ایجاد شبکه جمع آوری در روستاها موجب رونق صادرات این محصول شویم. همچنین رونق تولید آبزیان خاویاری و صاردات آنها می تواند درآمد خوبی ایجاد کند.
آمارهای کشور روسیه نشان میدهد این کشور سالانه یک میلیارد و 800 میلیون دلار انواع محصولات دریایی را وراد کشور خود میکند و میزان صادرات آبزیان از ایران به این کشور یک میلیون و 750 میلیون دلار است. این در حالی است که در گیلان ادارهای طویل به نام شیلات وجود دارد که البته دولتی است اما همزمان در ارمنستان شیلات این کشور با تعدادی محدود کارمند توانسته است در سال 2018، 21 میلیون دلار انواع ماهی را به روسیه صادر کند!
جلالی فر در خصوص این مهم توضیح می دهد؛ که بهترین کار این است که دولت اقدام به خصوصی سازی شیلات کرده و خودش نظارت و سیاست گذاری کند. در واقع شیلات در بخش آموزش و توسعه گام بردارد و سیاست های گذشته را به شیوهی فعلی ادامه ندهد. دولت می تواند با گرفتن تضامین لازم رویکرد نوینی به شیلات بدهد.
به جز این در بخش تولیدات گلخانه ای هم ما می توانیم پیشتاز صادرات کشور باشیم.
مورد دیگری که این کارشناس حوزه روابط تجاری به مرور میگوید: در اواخر دوره صفویه ما صادرات سیگار از گیلان به کشور شوروی سابق را داریم. مصرف سیگار در روسیه بالا هست و ما با داشتن کارخانه تولید سیگار در شهر رشت و فراهم کردن شرایط کشت توتون میتوانیم به دوره رونق سابق برگردیم. حتی زمان قدیم ما پیشرفته بودیم و حتی سیگار ما مثل بارکد امروزی کد داشت. همچنین به دو زبان روسی و فارسی بستهبندی شده و به شوروری ارسال میشد بنابراین باید مجددا صادرات این صنعت را توسعه بدهیم .
غفلت از بازار ۴۰۰ میلیون نفری حاشیه خزر
در ادامه این گزارش وضعیت توسعه صادرات غیرنفتی از گیلان را از رییس سازمان صمت گیلان جویا شدیم. «فرهاد دلق پوش» با بیان اینکه متناسب با ظرفیت و امکانات ما توسعه صادرات غیرنفتی ما شکل نگرفته است بیان میکند: وجود امکانات زیرساختی و تسهیل صادرات، به فرایند و عملکرد دستگاههای مختلف بستگی دارد و ما میتوانیم در بخش تولیدات دارویی و کشاورزی و مواد غذایی و … موفق عمل کنیم. لازم است که دستگاههای مختلف برای تسهیل صادرات هم سو عمل کنند. در غیر این صورت نمیتوانیم نتیجه لازم را از این هدف مهم بگیریم.
این مقام مسوول ادامه می دهد: تراز تجاری ما نسبت به گذشته مثبت بوده است و از نظر وزنی و ارزش صادرات رشد داشته ایم و 7/3 درصد ارزش صادرات ما رشد داشته است. اما علیرغم شرایط موجود نیاز به تلاش بیشتر داریم.
تاکید بر ظرفیت دو منطقه آزاد انزلی و آستارا برای صادرات کالاها و بالاتر اعلام کردن ارزش صادراتی کالاها از سوی تجار موضوع دیگر صحبتهای رییس سازمان صنعت، معدن و تجارت است که می گوید: این موضوع صحت ندارد و آمارهای ما صحیح است زیرا چند سال است که جوایز تشویقی صادرکنندگان پرداخت نمی شود. اما بیش اظهاری نداریم و گمرک کنترل می کند.
این مقام مسوول در پاسخ به این سوال که آیا این آمار با آمار کشور روسیه هم تطابق دارد، میگوید: بله آمارها در دو کشور مبدا و مقصد بررسی می شود و همخوانی دارد. کشور ما به جمع کشورهای CIS پیوسته و باید در بازارهای جهانی و خصوصا همسایگان خزری حضور داشته باشیم. خصوصا برای بازار ۴۰۰ میلیون نفری حاشیه خزر باید برنامه ریزی داشته باشیم. بسیاری از تولیدات ما مورد نیاز کشور روسیه است و میتوانیم با کمک از بخش خصوصی شبکه مویرگی توزیع کالا در روسیه ایجاد کنیم.
دلق پوش در خصوص معضلات عوارض گمرکی در روسیه هم توضیح میدهد: یکی از معضلات ما عوارض بالای گمرکی در کشور روسیه است بنابراین باید در سطح دولت و وزارت خارجه دو کشور این موضوع حل شود در این صورت میتوانیم شاهد رشد و رونق فروش کالاهای ایرانی در روسیه باشیم.
طبق آمارهای گمرک گیلان، شبانه روزی شدن گمرک مرزی آستارا، راه اندازی گمرک ریلی آستارا- آستارا ، افتتاح و راه اندازی گمرک منطقه ویژه اقتصادی آستارا، افتتاح و راه اندازی مجتمع بندری کاسپین درانزلی از اقدامات مهم درسال گذشته بوده است که نتیجه این اقدامات افزایش ۷۷ درصدی در صادرات، ۱۰۲ درصدی در واردات کالاهای اساسی، ۹۵ درصدی در ترانزیت کالا ، و ۸۸ درصدی در ورود وخروج مسافری در گمرک آستارا بوده است.
با این حال از جمله برنامه های بر زمین مانده در حوزه گمرکات گیلان، ایجاد دروازه مشترک مرزی ایران و آذربایجان، گسترش انبارهای اختصاصی، حضور گسترده در مراکز تولیدی و انجام تشریفات ترخیص کالا در محل تولید، پیگیری ایجاد دبیرخانه اوراسیا در گمرکات استان گیلان و … است. به جز اینها صدور متعدد دستورالعمل ها و قوانین تجاری از سوی برخی سازمانها از جمله بانک مرکزی و مرکز توسعه تجارت باعث کند شدن روند توسعه تجارت خارجی و از جمله توسعه صادرات غیرنفتی به طور کلی شده است.
