فرسایش خاک و عدم زهکشی، تهدیدی برای محیط زیست و کشاورزی گیلان

امروزه یکی از عوامل تخریب محیط زیست، تجمع مراکز جمعیتی و چالش‌های ناشی از شهرنشینی و بارگذاری جمعیتی است. گیلان با وسعت ۱۴۰۴۴ کیلومترمربع تاب تحمل جمعیت مازاد را ندارد. آب و هوای معتدل، خاک حاصلخیز به همراه منابع آبی غنی، جاذبه‌های گردشگری و تنوع زیستی بالا، سالانه جمعیت مضاعفی بر جغرافیای گیلان تحمیل و با ادامه روند کنونی، آلودگی‌های زیست محیطی از جمله آلودگی منابع آب، خاک، هوا و پسماند این استان را تهدید می‌کند.

یکی از آثار سوء بارگذاری جمعیتی بر پهنه استان، تغییر کاربری و ایجاد ساخت و سازهای بی رویه در طبیعت است که این امر به تدریج بر تخریب مضاعف خاک سطح اراضی، رانش، لغزش و انهدام منابع ارزشمند خاک دامن می‌زند.

«علیرضا فلاح نصرت آباد» رییس مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی گیلان به ایسنا اعلام کرده بود:عواملی چون رشد شهرنشینی، ازدیاد زباله‌های شهری و صنعتی و جذب شدن برخی مواد شیمیایی درخاک، حفاری‌های معادن، چرای بی‌رویه دام‌ها، استفاده از سموم و آفت‌کش‌ها و مصرف بیش از حد کودهای شیمیایی، به فرسایش و آلودگی خاک و تخریب خاک منجر می‌شود.

فلاح ادامه داد: تغییر کاربری اراضی کشاورزی و منابع طبیعی و ویلاسازی بی‌رویه در استان گیلان علاوه بر صدمه به امنیت غذایی کشور از طریق آلودگی آب و خاک، باعث تخریب بسیاری از خاک‌ها و افزایش فرسایش خاک و از بین رفتن مراتع و منابع طبیعی و کاهش کشاورزی می‌شود.

فرسایش خاک در گیلان بالادست وعدم زهکشی در پایین دست اراضی کشاورزی، در کیفیت خاک گیلان تاثیرمنفی گذاشته است.

درحالیکه گیلان کمتر از ۹ دهم درصد خاک کشور را به خود اختصاص داده و حدود ۴ درصد از تولیدات بخش کشاورزی کشور را تامین می‌کند، مصادیق تهدید فرسایش و نابودی خاک گیلان درحوزه‌های کشاورزی و محیط زیست استان کدامند؟

 نیاز اراضی کشاورزی گیلان به زهکشی آب در نیمه دوم سال

«مجتبی شاه نظری» مدیرآب و خاک و امور فنی مهندسی سازمان جهاد کشاورزی به مرور می‌گوید: دراستان به دلایل اقلیمی با دو موضوع محوری فرسایش خاک در بالادست و مراتع و فرسایش آبی در جلگه مواجه هستیم.

وی تأکید می‌کند: فرسایش خاک ارتباط مستقیمی با منابع طبیعی و اراضی کشاورزی دارد. با توجه به ساماندهی مراتع و حفظ پوشش جنگلی از سوی منابع طبیعی در حال حاضر مشکلی که برای اراضی پایین دست در بهره برداری مفید از خاک کشاورزی وجود دارد، بحث زهکشی آب در نیمه دوم سال و رها شدن اراضی است.

شاه نظری با اشاره به اینکه ۲۳۸ هزار هکتار اراضی شالیزاری استان عمدتا در بخش جلگه‌ای قرار دارند اظهار می‌کند: درحال حاضر با عدم خروج آب از اراضی کشاورزی مواجه هستیم که مانع از کشاورزی در نیمه دوم سال می‌شود. این مساله به بحث نبود زهکشی اراضی گره خورده است.

سالانه مقادیر زیادی از آلاینده‌ها در اثر افزایش حضور جمعیت فوق العاده در استان و خدمات جنبی آن از قبیل فعالیت‌های صنعتی و کشاورزی، ترافیک، ساخت و ساز بی رویه و… وارد خاک می‌شود.

وی می‌افزاید: در این بخش اقدام خاصی تاکنون در استان انجام نشده و فرسایش خاک در بالادست وعدم زهکشی در پایین دست اراضی کشاورزی، در کیفیت خاک گیلان تاثیرمنفی گذاشته است. از این رو به دنبال مکاتبات با دستگاه‌های ذیربط در خصوص زهکشی و خروج آب از اراضی کشاورزی در نیمه دوم سال هستیم.

مدیر آب و خاک و امور فنی مهندسی سازمان جهاد کشاورزی ورود فاضلاب به اراضی کشاورزی را از جمله عوامل مخرب تخریب خاک در کنار تغییر کاربری‌های گسترده عنوان کرد و گفت: عدم زهکشی آب در اراضی منجر به محدودیت بهره برداری از خاک و خارج شدن خاک مرغوب از دسترس کشاورزان می‌شود.

آثار مهاجرت، تغییر کاربری و آلودگی بر خاک استان گیلان

«عظیم احدی فر» کارشناس مسؤول پایش اداره کل محیط زیست گیلان نیز در پاسخ به مرور می‌گوید: خاک بعنوان نهاده تولید غذا وعامل تصفیه کننده بزرگ طبیعت اهمیت زیادی در کشاورزی دارد. آلودگی خاک ناشی از توسعه ناپایدار فعالیت‌های صنعتی، شهری، معدنی و کشاورزی ازعوامل عمده تخریب خاک به شمار می‌رود.

وی با تأکید به اینکه آلودگی خاک مشکل جدی و روزافزون استان است می‌افزاید: سالانه مقادیر زیادی از آلاینده‌ها در اثر افزایش حضور جمعیت فوق العاده در استان و خدمات جنبی آن از قبیل فعالیت‌های صنعتی و کشاورزی، ترافیک، ساخت و ساز بی رویه و… وارد خاک می‌شود. ادامه این روند و انباشت فلزات سنگین در خاک، به خصوص در زمین‌های کشاورزی موجب پایین آمدن کیفیت خاک و تهدید امنیت غذایی خواهد شد.

ورود فاضلاب به منابع آبی و رسوب گذاری در خاک بستر رودخانه‌ها و دریاچه‌ها بطور کلی موجب آلودگی و تخریب خاک می‌شود.

این کارشناس مسؤول تغییر موفولوژی خاک حاشیه رودخانه‌ها بخصوص رودهایی که از شهرهای گیلان عبور می‌کنند را یکی ازعوامل بروز سیلاب در شهرها می‌داند و می‌افزاید: با تغییر مسیر و تنگ شدن آبراه‌ها در داخل شهرهای استان، فشار عبور رود منجر به سیلاب می‌شود که افزایش تصاعدی نابودی خاک را به همراه دارد.

وی تصرفات بستر و دیواره حاشیه رودخانه‌ها و شیوه آبیاری سنتی برنج در اراضی شالیزاری گیلان را یکی از عوامل تشدید نابودی خاک عنوان کرد و می‌گوید: همزمان با شروع کشت برنج با پدیده گردش آب از منابع آبی به شالیزارها و مجدد به منابع آبی مواجه هستیم که این آب طی حرکت، سموم کشاورزی را به همراه شستشوی خاک وارد منابع آبی می‌‎کند.

احدی فر وجه دیگر نابودی خاک گیلان را در حوزه‌ی ورود فاضلابهای صنعتی و انسانی عنوان و می‌افزاید: ورود فاضلاب به منابع آبی و رسوب گذاری در خاک بستر رودخانه‌ها و دریاچه‌ها بطور کلی موجب آلودگی و تخریب خاک می‌شود.

 این کارشناس محیط زیست همچنین به برداشتهای بی رویه شن وماسه از بستر رودخانه‌ها اشاره می‌کند و می‌گوید: معادن شن وماسه رودخانه‌ای به انحای مختلف یا با مجوز یا بدون مجوز، خاک را از کف رودخانه‌ها جدا کرده و ضربه زیادی به بستر وارد می‌کنند.

شاخصهای عمده عمومی مؤثر بر تخریب و آلودگی خاک استان

احدی فر، افزایش جمعیت، تغییر کاربری و تخریب خاک، فعالیتهای غیراصولی صنعتی، کشاورزی و گردشگری، مهاجرت بی رویه و تمرکز نامناسب جمعیت، آلودگی‌های شیمیایی( پساب، پسماند، آلودگی هوا)، فرسایش ناشی از عوامل طبیعی (سیلاب، طوفان،هوازدگی، آتشفشان و…)، خشکسالی وعوامل انسانی را تهدیدی برای خاک گیلان بیان کرده و ادامه می‌دهد: با توجه درهم تنیدگی بافتهای گردشگری، مسکونی با اراضی کشاورزی و جنگلی در گیلان، تخریب اراضی به شکل آلوده سازی خاک و آب منطقه و نابودی محصول دور ازانتظار نیست.

 این کارشناس اثرات تشدید آلودگی و تخریب خاک در استان را در تهدید امنیت غذایی و محصول استراتژیک استان(برنج)، گسترش تهدیدهای بهداشتی ناشی از آلوگی خاک، انتشار گرد وغبار و ریزگردها، آلودگی آبهای زیرزمینی و سطحی، ایجاد سیلاب، تاثیر تخریبی بر اکوسیتمهای آبی و کاهش میزان خودپالایی طبیعی خاک عنوان و اضافه می‌کند: این تخریب به شکل آتش سوزی، تخلیه زباله، نابودی فضای سبز وتهدید جمعیت حیات وحش آینده محیط زیست استان را هدف قرار داده است.