آرشیوهای دیجیتالی؛ درختواره های فرضی به دالان های تاریخ

در روزهای اخیر، انتشار عکس های جدیدی از مجموعه کاخ گلستان موضوع آرشیوهای دستی و دیجیتال را یکبار دیگر به جامعه امروزی یادآوری کرده است که تفاوت ها و برتری های دیجیتال در آینده کنونی چه رمزها و رازهایی را می گشاید.

مهران حسین نیا در این مقاله به اهمیت و جایگاه آرشیوهای دیجیتالی به خوبی تصویر دقیقی از مزیت ها و فرصت های آینده این فناوری ارایه داده است.

 

با گذشت نزدیک به سه دهه تجربیات ارزشمند، موضوع آرشیو دیجیتال اینک در عصر اطلاعات به نتایج خیره کننده ای دست یافته است. گالری‌ها، کتابخانه‌های دیجیتال، آرشیوهای دیجیتال و موزه ها در این مدت به عنوان فراهم کننده اصلی اطلاعات و منابع (Resources) دیجیتال، هرکدام نقش مشخصی در مسیر این توسعه ایفا کرده و در این زمان که پیشرفت ها و دستاوردهای تکنولوژی اطلاعات با سرعتی شگفت انگیز پیش می‌روند، پدیده آرشیو دیجیتال بیش از هر زمان دیگری با این دستاوردها هماهنگ شده و اساسا این دو پیوندی ناگسستنی با یکدیگر برقرار کرده اند.

خوشبختانه یا متاسفانه بررسی وضعیت امروز آرشیو دیجیتال و بویژه امکاناتی که در زمینه تامین مواد خام پژوهش ایفا می کند بدون توجه به نقش تکنولوژی اطلاعات ممکن نیست. این ماده خام نه تنها متمرکز بر ارائه تصاویر، فایل های صوتی یا تصویری بلکه با هدف ارائه یک ترکیب معنادار آثار با شناسنامه یا متادیتای آثار دنبال می شود

بنابراین خوشبختانه یا متاسفانه بررسی وضعیت امروز آرشیو دیجیتال و بویژه امکاناتی که در زمینه تامین مواد خام پژوهش ایفا می‌کند بدون توجه به نقش تکنولوژی اطلاعات ممکن نیست. این ماده خام نه تنها متمرکز بر ارائه تصاویر، فایل‌های صوتی یا تصویری بلکه با هدف ارائه یک ترکیب معنادار آثار با شناسنامه یا متادیتای آثار دنبال می‌شود. به نحوی که مخاطب نه فقط انسان ها بلکه ماشین ها و کامپیوترها با توجه به سرعت و دقت آنها در جستجو، پالایش و پردازش اطلاعات هستند.

کامپیوتر‌ها با هدایت انسان در جستجو، پالایش، دسته بندی، پردازش اطلاعات و تبدیل توده ای از اطلاعات (که درک رابطه معنی دار آنها دشوار است) به آگاهی نقش تعیین کننده ای ایفا می‌کنند. این نقش دائما پر رنگ تر شده و این روزها با هوش مصنوعی به اوج خود رسیده است. پیش از آنکه در این رابطه در حد مجال به نمونه‌هایی اشاره کنیم شاید لازم است به انواع آرشیوهای دیجیتال و سرویس ها و خدماتی که ارائه می‌دهند توجه داشته باشیم.

از منظر نوع خدمات، می‌توان سرویس‌های آرشیو دیجیتال آنلاین را به دو گروه عمده تقسیم کرد:

۱- فراهم کننده های اصلی اطلاعات که قبلا به نام گالری‌ها، کتاب خانه ها و آرشیوهای دیجیتال و موزه‌ها اشاره شد و به اختصار GLAM نامیده می‌شوند.

۲-  متمرکز کننده ها که به  Aggregators مشهور هستند و معمولا با جمع آوری و متمرکز کردن منابع آرشیو دیجیتال از GLAM ها و فراهم کردن تسهیلاتی مثل سهولت در جستجو و دسته بندی آثار، شناسایی سوژه ها یا مضامین در نگاره ها و تصاویر و یا تشخیص حروف و متن توسط کامپیوترها و الصاق محتوای تولید شده و جدید به آثار و همچنین در زمینه

ارائه اطلاعات آماری مفید در قالب جدول ها، اینفوگراف ها یا نگاشت آثار بر روی Timeline ها یا نقشه ها امکان استنتاج و استخراج اطلاعات مفید را میسر می‌سازند .

به نظر می‌رسد قائل شدن به این تفاوت می‌تواند تبیین و تحلیل وضعیت آرشیو دیجیتال در زمان معاصر را سهل تر کرده و درک دقیق‌تری از خدمات نوین آرشیو دیجیتال ارائه کند .

از این پس هنگام نام بردن از آرشیو دیجیتال، به هر دو گروه اشاره می‌کنیم. مگر آنکه صریحا در موارد مشخص این تفکیک را مد نظر داشته باشیم.

اطلاعات در آرشیوهای دیجیتال مدرن با مفاهیم جدیدی پیوند می‌خورد که از مهمترین آنها سازگاری اطلاعات ارائه شده (از هر دو گروه GLAM ها و Aggregator ها) با مفهوم وب معنایی یا Semantic Webو تدارک وضعیتی است که اطلاعات حتما به نحوی تدارک دیده شده باشند که سهولت دسترسی به آنها علاوه بر انسانها برای ماشینها و کامپیوترها نیز پیش بینی شده باشد .

در اینجا لازم است به یک گروه فرعی دیگر نیز اشاره کنیم که در واقع ترکیبی از ویژگی های هر دو گروه را دارا می‌باشد. چنین وضعیتی نیازمند تسلط بر ملاحظات فنی و تکنیکی پدیده آرشیو دیجیتال و همچنین برخورداری از منابع غنی از حیث تجربه، نیروی فنی ماهر و منابع مالی قابل توجه است. در این گروه می‌توان به آرشیو کتابخانه کنگره آمریکا در واشنگتن اشاره کرد که به اختصار LOC  نامیده می‌شود .

در گروه اول می‌توان به موزه متروپولیتن نیویورک، کتابخانه ملی فرانسه، آرشیو کتابخانه باواریای مونیخ، موزه هاروارد، آرشیو دانشگاه میشیگان، آرشیو دانشگاه فیلادلفیا، موزه چستر بیتی، کتابخانه بادلین آکسفورد، موزه ویکتوریا آلبرت، موزه والترزآرت بالتیمور و … اشاره داشت .

با توجه به اینکه معمولا اصل آثار فیزیکی در اختیار این گروه است، وظیفه اصلی آنها تصویر برداری با کیفیت و وضوح استاندارد و مطلوب، ارائه نسخه دیجیتال آثار و از همه مهمتر الصاق شناسنامه و متادیتا به آنها و در نهایت انتشار (معمولا در فضای وب) جهت استفاده مخاطبان است.

 

اما در گروه دوم می‌توان به پروژه Europeana ، پروژه Cultural Japan ، پروژه Biblissima فرانسه، پروژه ALVIN در سوئد و Qalamus  در آلمان حتی Google Arts & Culture اشاره کرد که دغدغه و چالش های کاملا متفاوتی دارند .

از آنجایی که گروه اول معمولا از استانداردها و آرایش اطلاعات متفاوت و گاهی سلیقه ای استفاده می‌کنند، این چالش ها بیشتر معطوف روش های اتصال به منابع اطلاعاتی متنوع و متکثر، استفاده از تکنولوژی های نوین جهت یکنواخت و یکسان سازی اطلاعات، ایجاد ارزش افزوده در پالایش، متمرکز کردن و تجهیز (Enrichment) اطلاعات و بهینه سازی روش های جستجو دسته بندی و دریافت آمارهای مفید است.

با این وجود از نظر مخاطب عام که برای مشاهده یک نگاره، یک نسخه دستنویس مصحف شریف، یک مرقع خوشنویسی، مجموعه ای از سکه های ضرب شده در یک دوره خاص یا آلبومی از تصاویر و اسلایدها و … به این سرویس ها مراجعه می‌کند در نظر اول این تفاوت، مهم و حتی محسوس نیست .

 محیط وب نه فقط محیطی از صفحات وب به هم پیوسته بلکه محیطی برای اتصال اطلاعات به هم پیوسته در زنجیره معنی دار و قابل پیگیری و به سرعت قابل تبدیل به نتایج مفید،در یک درختواره فرضی بسیار بسیار تنومند و پر شاخ و برگ است که از آن به نام درخت دانش یا Knowledge Graph/Tree یاد می کنند و امروز از رویا به واقعیت تبدیل شده است.

اما مخاطب آرشیو دیجیتال همواره مخاطبی که صرفا برای حظ بصری و به طور موقت از این خدمات استفاده می‌کند نیست. آنچه امروز مخصوصا از سوی گروه دوم دسته بندی که اشاره شد مورد توجه و تاکید قرار دارد، روش هایی هستند که علاوه بر طیف متنوعی از مخاطبان که با مراجعه به سایت، به عنوان ویترین اصلی این خدمات جهت مرور و مشاهده آثار وقت صرف می‌کنند، پژوهشگران نیز بتوانند با سرعت و دقت قابل توجه به اطلاعات و منابع مورد نیاز خود به صورت دسته بندی و پردازش شده دسترسی پیدا کرده و حتی در صورت تمایل مجموعه های مجازی از آثار مورد نظر خود را تهیه نمایند.

به عنوان مثالی ساده در این زمینه تصور کنید یک استاد دانشگاه مجموعه متنوعی از قطعات خوشنویسی خط نستعلیق حد فاصل دوره تیموری تا انتهای قاجار را از حدود ۲۰ موزه، گالری یا کتابخانه با صرف وقت و دقت بسیار جمع آوری، سپس آنها را جهت ارائه به دانشجویان خود در یک مجموعه مجازی، اصطلاحا صحافی مجازی می‌کند. این مجموعه می‌تواند موقت و یا دائمی و از حیث مجوز و سطح دسترسی، عمومی یا خصوصی باشد. بدیهی است که در این روش ها همواره نقش کامپیوترها نقش تعیین کننده است.

از این روست که اطلاعات در آرشیوهای دیجیتال مدرن با مفاهیم جدیدی پیوند می‌خورد که از مهمترین آنها سازگاری اطلاعات ارائه شده (از هر دو گروه GLAM ها و Aggregator ها) با مفهوم وب معنایی یا Semantic Webو تدارک وضعیتی است که اطلاعات حتما به نحوی تدارک دیده شده باشند که سهولت دسترسی به آنها علاوه بر انسانها برای ماشینها و کامپیوترها نیز پیش بینی شده باشد .

این ویژگی را اصطلاحا اطلاعات Machine Readable می نامند که چنانچه از نام آن نیز مشخص است، اطلاعاتی هستند که برای استفاده کامپیوترها تدارک دیده شده‌اند. به عنوان مثال موزه متروپولیتن در نیویورک از آن دسته موزه هایی است که نه فقط امکان بازدید از نسخه های دیجیتال آثار خود (در سایت متروپولیتن) را فراهم کرده، بلکه سازوکار مفصلی نیز برای اطلاعات قابل استفاده توسط کامپیوترها تدارک دیده است. به همین دلیل است که Aggregator ها یا همان تجمیع کننده و متمرکز کننده ها قادر هستند بدون دشواری از این اطلاعات استفاده نموده و چنانچه اشاره شد در دسته بندی و امکانات جدید، آنها را ارائه کنند .

در این مجال، فرصت پرداختن به کلید واژه Semantic Web و رابطه آن با آرشیو دیجیتال که یک رابطه مستقیم و الزامیست، میسر نشد اما به همین مقدار اکتفا می‌شود که در وب معنایی که از آن با تعبیر نسل سوم وب نیز یاد می‌شود، محیط وب نه فقط محیطی از صفحات وب به هم پیوسته بلکه محیطی برای اتصال اطلاعات به هم پیوسته در زنجیره معنی دار و قابل پیگیری و به سرعت قابل تبدیل به نتایج مفید، در یک درختواره فرضی بسیار بسیار تنومند و پر شاخ و برگ است که از آن به نام درخت دانش یا Knowledge Graph/Tree یاد می کنند و امروز از رویا به واقعیت تبدیل شده است.