گلدانهای به گل نشسته در«هشتی» خانه، اُرُسیهای پنجدری و هفتدری در عمارت دوطبقه به جامانده از دوره قاجار و شیشههای رنگی جاخوش کرده در شمسههای چوبی، سفالهای سرخ بام که بر نیهای خیزران چیده شده، حوض حیاط تزئین شده با صدفهای دریا و گلهای شمعدانی بر رف طاق ضربیهای حیاط به خانه تاریخی سواررخش در گذر خواهرامام رشت، معنای دیگری به حیات داده است.
گروه محلهگردی «ماهی سیاه» این با به دیدن «هشتی» خانه تاریخی دکتر احمد سواررخش رفت و مهمان حیاط و اتاقهای خانهی عزیزپور شدند.
کودکانی که تا دیروز مفهوماندرونی و بیرونی، فضای مهمان و هشتی و اُرُسی را در کتابها خوانده و در فیلمها دیده بودند، از نزدیک با سبک معماری بومی آشنا شدند و با مشاهده این دو خانهی تاریخی، دریافتند که میتوان یک خانه قدیمی را که به ظاهر فرسوده و غیرقابل سکونت گشته بار دیگر زنده کرد و امکانات مدرن را برای زندگی در همان خانه فرآهم کرد.
***
بیست و چهارمین برنامه محلهگردی «مادران و کودکان»، صبح پنجشنبه ۲۲ آبان ماه، در گذر خواهر امام برگزار شد. شرکتکنندگان ضمن بازدید از دو خانه تاریخی، از نزدیک با مفاهیم و کارکرد عناصر معماری بومی آشنا شدند.
مدیراجرایی این برنامه، با اشاره به تابلوی بنبست «لنکرانی»که خانه تاریخی دکتر سواررخش در آن قرار دارد گفت: جاینامهها، آخرین تغییرات فرهنگی در منطقه هستند.
لنکران یکی از شهرهای تالشنشین ایران بود که پس از عهدنامه ترکمنچای از ایران جدا شد. پس از این جدایی، مسلمانانی که نمیخواستند زیر پرچم روسیه بمانند، سرزمین خود را ترک کرده و در شهرهای دیگر ساحل خزر ساکن شدند
«لنکران» یکی از شهرهای تالشنشین ایران بود که پس از عهدنامه ترکمنچای از ایران جدا شد. و اکنون یکی از شهر ساحلی جمهوری آذربایجان است. پس از این جدایی، مسلمانانی که نمیخواستند زیر پرچم روسیه بمانند، سرزمین خود را ترک کرده و در شهرهای دیگر ساحل خزر ساکن شدند.
مهری شیرمحمدی افزود: احتمال دارد، خانواده لنکرانی که در این کوچه ساکن بودند یکی از همان مهاجران باشند که بعدها نام کوچه به استناد به سکونت آنها بهنام لنکرانی نامگذاری شده است. خانه مورد بازدید ابتدا محل سکونت خانواده لنکرانی بوده که پس از چندبار واگذای، توسط دکتر احمد سواررخش مرمت و احیا شده و به پیشنهاد مالک اخیر بهنام «خانه تاریخی سواررخش» در فهرست آثار ملی ثبت شده است.
نویسنده کتاب خانههای تاریخی رشت، یادآور شد: طبق کتیبهی نصب شده بربالای شومینه خانه، این عمارت در سال ۱۳۱۶قمری، یعنی سه سال پس از ترور ناصرالدین شاه، احداث شده است. اسناد ملکی هم نشان میدهد، زمانی بخش اعظم این کوچه باغ و خانه لنکرانی بوده و بعدها قطعهبندی و آپارتمانسازی شده است. بخشی از بنای اصلی باقی میماند که پس از چندبار واگذاری، در سال ۱۳۸۱توسط «دکتر احمدسوار رخش» خریداری و طی چند مرحله مرمت میشود.
شیرمحمدی یادآور شد: مهمترین شاخصه این خانه، وجود «هشتی» در ورودی عمارت است. اصطلاح «هشتی» در معماری، فضایی سرپوشیده متصل به کوچه و حیاط خانه و فضایی بعد از ورودی است که اغلب بلافاصله پس از درگاه بود. این بخش به نوعی، فضای جداکننده از محرمیت خانه بود.
طبق کتیبهی نصب شده بربالای شومینه این خانه؛ عمارت در سال ۱۳۱۶قمری، یعنی سه سال پس از ترور ناصرالدین شاه، احداث شده است. اسناد ملکی هم نشان میدهد، زمانی بخش اعظم این کوچه باغ و خانه لنکرانی بوده و بعدها قطعه بندی و آپارتمانسازی شده است
بهدلیل تخریب بسیاری از بناهای فاخر رشت، نمیتوان نظر قطعی داد، ولی تنها دو بنای تاریخی در رشت، هشتی دارد که بهترین هشتی را در همین عمارت داریم. همانطور که میبینید، هشتی این خانه، سه درب دارد؛ یکی از درها با یک راهپله به مهمان خانه در طبقه بالای هشتی میرسد. دربی به خانه همسایه و درب اصلی به حیاط عمارت باز میشود.
احمد سواررخش، مالک این بنا ضمن تشریح ویژگیهای معماری این بنای دوره قاجارگفت: موضوع پایان نامه بسیاری از دانشجویان معماری، همین خانه بوده و از دانشگاههای دیگر شهرها نیز برای تهیه طرح پژوهشی از این عمارت بازدید کردهاند.
این استاد دانشگاه افزود: خانه تاریخی لنکرانی تاکنون موضوع دو همایش علمی بینالمللی نیز بوده است؛ یکی در تهران و یکی در لندن. موضوع همایشها، قدمت این بنا بین استانهای شمالی و اُرُسیهای این خانه است و مقالات آن قابل جستجو است.
اُرُسیهای این عمارت از معدود اُرُسیهای سالم «پنجدری» و«هفتدری» است و به لحاظ قدمت نیز در مجموع بناهای تاریخی سه استان شمالی، پنجمین بناست. ضمن اینکه «هشتی» این عمارت نیز همواره مورد توجه دانشجویان معماری بوده است.
مهمترین شاخصه این خانه، وجود «هشتی» در ورودی عمارت است. اصطلاح «هشتی» در معماری، فضایی سرپوشیده متصل به کوچه و حیاط خانه و فضایی بعد از ورودی است که اغلب بلافاصله پس از درگاه بود. این بخش به نوعی، فضای جداکننده از محرمیت خانه بود
وی، با اشاره به اینکه شخصا پیشقدم شده تا عمارت در فهرست آثار ملی ثبت شود، یادآور شد: مرمت و احیای بناهای تاریخی بسیار هزینه بر است، ولی اداره کل میراث فرهنگی هیچگونه حمایتی از مالکان بناهای ثبت شده ندارد. باوجود مقالات علمی متعدد درباراه این عمارت، مدیران میراث فرهنگی حتی برای دیدن این بنای ارزشمند نیز نیامدهاند.
احمدسواررخش که در سال ۱۳۶۱ و در سن ۲۰ سالگی، کتابی با عنوان «دیوان کوچک سید شرفشاه طالش دولابی به انضمام رساله کلمات و عبارات میرزا محمود شاه خالی» گردآوری و منتشر کرده است، در حاشیه برنامه درباره ویژگیهای ادبی دوبیتیهای گیلکی به لهجه طالشی این شاعر و عارف تأکید کرد: متأسفانه مقام ادبی و عرفانی وی ناشناخته مانده و مزار ایشان در روستای دارسرای رضوانشهر، تنها بهعنوان زیارتگاه مورد توجه است. درحالیکه قدیمیترین اشعار گیلکی مربوط به اوست و طبق گزارش «افسینکوف»، کنسکولگری روسیه در رشت (۱۹۰۹ تا ۱۹۱۷م) بر روی مزار شرفشاه، دیوان دوبیتیهای او تا آنزمان موجود بوده است و بعدها به سرقت میرود و دیوان شرفشاه، اکنون در آکادمی بخارست نگهداری میشود.
بازدید از بنای درحال مرمت دیگری در محله خواهر امام، بخش دیگری از برنامه محلهگردی گروه کتابفروشی «ماهی سیاه» بود. این بنای تاریخی نیز توسط خانواده عزیزپور خریداری و درحال مرمت است.
اُرُسیهای این عمارت از معدود اُرُسیهای سالم «پنجدری» و«هفتدری» است و به لحاظ قدمت نیز در مجموع بناهای تاریخی سه استان شمالی، پنجمین بناست
مدیرکتابفروشی ماهی سیاه، در حاشیه این برنامه گفت: بازدید کودکان از خانههای تاریخی، یک تجربه آموزشی ارزشمند است و در حوزه «یادگیری مبتنی بر مکان» (Place-Based Lerning) قرار میگیرد.
تحقیقات نشان میدهد؛ مواجهه با بناهای تاریخی، ادراک فضایی، سواد بصری و توانایی تحلیل ساختارهای معماری را در کودکان تقویت میکند.
دلارآم جباری افزود: در چنین فضاهایی، کودک با مشاهده جزئیاتی مانند لمبههای چوبی، گره چینی، پنجرههای اُرُسی و شیوه چیدمان اتاقها، مهارت مقایسه میان «گذشته» و «حال» را تمرین میکنند. این فرایند مهارتی کلیدی برای رشد تفکر انتقادی است.
وی تصریح کرد: آشنایی با روند مرمت نیز بعد مهمی از این تجربه است. وقتی کودک میبیند که یک بنا چگونه با دقت و تخصص مرمت شده است و برای نمونه از مصالح بومآورد استفاده شده و یا بازسازی بخشهای آسیب دیده، بگونهای مرمت شده تا از فرسایش مجدد جلوگیری شود و… درک عمیقتری از اهمیت حفاظت فرهنگی پیدا میکند. این شناخت به او میآموزد که حفظ میراث معماری تنها یک کار فنی نیست، بلکه تلاشی برای پاسداشت هویت جمعی و تاریخ شهرهاست. چنین تجربههایی در مجموع حس تعلق، مسؤولیتپذیری محیطی و نگرش علمی کودک نسبت به ساختارها و فضاهای تاریخی را تقویت میکند.
گفتنی است، برنامه محلهگردی مادران و کودکان، یک گردشگری خلاق مبتنی بر یادگیری در مکان است که از سال ۱۳۹۸ تاکنون درحال اجراست.