این شهر روی دوش تجار، اشراف زاده ها و سفرای خارجی بالیده است

۱۲دی ماه به نام روز رشت نامگذاری شده است. تاریخ رشت و گیلان همواره نقطه ی عطفی در دوران معاصر بوده است. رشت شهر خلاق خوراک شناسی و دروازه ی اروپا که روزگاری شهر اولین ها بوده است. حال که در آستانه این روز قرار داریم تصمیم گرفتیم با یکی از به نام ترین معماران این شهر که اصالتا رشتی نیست اما خود را رشتی اصیل می پندارد گفت و گو کنیم.

روبرت واهانیان در یک خانوادۀ تقریباً مرفه و نامدار ارمنی در ۱۳۱۶ش در تبریز به دنیا آمد. مادر او تبریزی و پدرش از ارامنه مهاباد بود. پدر او در یک تجارت خانۀ آلمانی در تبریز کار می کرد و مادرش در دبستان اسدی تبریز به تدریس دوره ابتدایی مشغول بود. وی استاد معمار و شهرساز شاید از معدود منابع مستند و معتبر معماری و نقشه های رشت در عصر قاجار و پهلوی هاست که طی سه دهه اخیر، با تهیه و انتشار نقشه های شهر رشت و مرمت دو بنای تاریخی شهر ـ ساختمان قدیمی شهرداری رشت در دهه ۶۰ و منزل مسکونی آقا رضا رفیع ـ اولین شهردار رشت ـ در دهه ۷۰، حالا به یکی از گنجینه های مستند تاریخی این شهر تبدیل شده است.

وقتی از او در مورد تاریخ ساختاری رشت و اینکه از کی و از چه نقطه ای شروع شد و هویت این شهر چه بوده است پرسیدیم با علاقمندی و دقت وافر به سوالم جواب داد. وی با تاکید براینکه من رشتی هستم هرچند رشتی الاصل نیستم با نگاهی گذرا تصویری از رشت سده های پیش را برایم ترسیم کرد که بسیار برایم جالب و شنیدنی بود.

آنچه در ادامه میخوانید ماحصل یک گپ و گفت خودمانی است.

رشت دروازه اروپا

روبرت واهانیان در گفت و گو با مرور با بیان اینکه شهرها هویت های مختلف دارند افزود: شهرهایی منشا بندرگاهی دارند و طی زمان این فعالیت ها گسترش پیدا کرده و شهر بوجود آمده مثل انزلی، بوشهر، بندرعباس، ونیز. یعنی اینها در آغاز یک شهر باراندازی بودند. یا شهرهایی هویت مذهبی و زیارتی دارند که کم کم جمعیت جذب آنجا شد و شهر گسترش پیدا کرد. مثل مشهد، قم یا آستانه اشرفیه که جاذب توریست و زایر هستند.

این استاد معمار در مورد رشت یادآور شد، اگر جستجو کنیم که این شهر چرا و چگونه شکل گرفته و در چه دوره هایی چه هویت هایی داشته است و بر چه تحولات اقتصادی و تاریخی قرار گرفته باید به گذشته برگردیم. با این تفاوت که شهر رشت مثل تبریز و بوشهر علاوه بر هویت مکانی و ملی اهمیت سر پل در ارتباط با خارج از کشور را هم داشته است . یعنی سر پل ارتباطات اقتصادی و فرهنگی، رشت و محور رشت-انزلی و تبریز بوده اند.

از زمانی که شاه عباس ارامنه را کوچ داد از سرزمین های خودشان اصفهان،همدان و بختیاری، به گیلان و مازندران آمدند و اینها شروع کردند به صنعت ابریشم و توسعه تجارت خارجی که در آن زمان بیشتر صادرات ابریشم بود. در راس اینها تجار ارمنی و تعدادی گرجی حضور داشتند. در نتیجه این قسمت رشت و انزلی یک مقدار فرهنگ گیلانی –اروپایی پیدا کرد. حتی شهر رشت قدم به قدم شد «شهر تجار و بیزینسمن ها» و بازار رشت که در زمان شاه عباس احداث شد بیزینس سنتر شد.

چون اینها زمانی ترمینال تجارت خارجی کشور بودند و ورود فرهنگ های خارجی نیز در این شهرها بیشتر صورت گرفته و مبادلات اقتصادی، مبادلات فرهنگی به همراه داشته. در این بین شهر رشت و انزلی در ارتباط با اروپا واقع شد. یعنی از موقعی که عثمانی راه ترکیه را بر روی ایران بست، کوتاهترین راه ارتباطی کشور ما که از طریق تبریز به اروپا بود بسته می شود و ارتباط با اروپا از طریق رشت-انزلی-روسیه انجام می شود. در واقع رشت دقیقا یکی از مبادی ورودی فرهنگ اروپا از طریق روسیه به رشت می شود و این روی هویت فرهنگی شهر تاثیر می گذارد. بعد از فتح رشت توسط روس ها در سال ۱۷۲۲ تا ۱۷۳۴ که نادرشاه قدرت را بدست گرفت و تمام دشمنان ایران را بیرون ریخت و در همان زمان عهدنامه ای بین ایران و عثمانی منعقد شد و آنها نیروهایشان را بردند و عهدنامه ای نیز در رشت منعقد شد.

رشت شهر تجار و بیزینسمن ها

وی با بیان اینکه در سال ۱۷۳۴ میلادی ۱۰ سال پهنه رشت در اختیار روس ها بود گفت: یعنی در زمان پترکبیر مصادف با شاه طهماسب دوم که افغان ها آمده بودند و اصفهان را گرفته بودند و باعث شد طهماسب قلی خان به گیلان و رشت بیاید و با نادرقلی خان همنشین شود که منجر به اوج گرفتن نادرشاه شد. ظرف این مدت ۱۰ سال قسمتی از فرهنگ روس ها وارد اینجا شد. مانند فرهنگ ساخت و ساز، فرهنگ خورد و خوراک  که دچار تحول شد. مثلا غذا خوردن با قاشق و چنگال، استفاده از میز و صندلی، تغییراتی در نوع معماری، موزیک، استفاده از دریا و … بخاطر همین ارتباط رشت با اروپا شکل گرفت. تعدادی از ارامنه و یونانی ها و گرجی ها هم در رشت و انزلی مستقر شدند، چون اینها رابط بودند بین فرهنگ غرب و شرق. از زمانی که شاه عباس ارامنه را کوچ داد از سرزمین های خودشان اصفهان، همدان و بختیاری، به گیلان و مازندران آمدند و اینها شروع کردند به صنعت ابریشم و توسعه تجارت خارجی که در آن زمان بیشتر صادرات ابریشم بود. در راس اینها تجار ارمنی و تعدادی گرجی حضور داشتند. در نتیجه این قسمت رشت و انزلی یک مقدار فرهنگ گیلانی – اروپایی پیدا کرد. حتی شهر رشت قدم به قدم شد «شهر تجار و بیزینسمن ها» و بازار رشت که در زمان شاه عباس احداث شد بیزینس سنتر شد.

بازار رشت بارانداز کالا

واهانیان در مورد اینکه یعنی رشت ترمینال صادرات و واردات ایران در زمان صفویه شد؟ گفت: بله، البته در بازار  رشت ارزاق نبود بلکه کاروانسرا و تجارتخانه بود. که از ورودی اصلی، کاروان ها کالاهای صادراتی را می آوردند و مانند بارانداز در وسط بازار می گذاشتند و در طبقات هم کف و در حجره ها کارگرها و تحویل گیرندگان بار حضور داشتند و طبقات بالا نیز تاجرباشی ها بودند. آن موقع ارزاق مورد نیاز روزمره مردم در راسته بازارهای محله ها ارایه می شد. مثل پیرسرا،چله خانه(شیطان بازار)بنابراین ارزاق عمومی در بازار مرکزی نبود و بازار بزرگ مجتمع عظیمی از کاروانسرا بود که نقش بارانداز را ایفا می کرد.

رشت خان خانی

وی ادامه داد: ولی رشت قبل از آن هم بوده است. یعنی از پاسکیاب شروع می شد. البته صدها هزار سال پیش اینجا یک جنگل انبوه، بارانی، بکر و غیرقابل نفوذ و غیرقابل سکونت بود. و مثل جنگل های آمازون پر از حیوانات و درخت بود. به همین خاطر اولین نقطه سکونت دایم در گیلان در گسکر تشکیل شد بعد از آنجا فومن مرکز شد و سپس رشت پاسکیاب شکل گرفت. تاریخ رشت حدود ۷۰۰-۶۰۰ سال است. در پاسکیاب نقطه زیبایی است به نام پارک مفاخر و کنارش باغ سالار مشکات که هنوز هم بخشی از آن جنگلی و بکر باقی مانده است. اولین کسانی که در این منطقه که الان بنام رشت می شناسیم ساکن شدند شکارچی و صیادان بودند. از آن جنگل های خیلی قدیمی نیز هنوز هست(از آستانه به طرف کیاشهر سه چهارکیلومتر که برویم به سمت راست از همین جنگل بکر باقی مانده است-بیه پس هزارسال پیش) بنابراین افراد شکارچی و صیاد احتمالا بالای درختان برای خود پناهگاهی می ساختند و خیلی به عمق جنگل نمی رفتند. گیلان حتی ببر و پلنگ و یوز پلنگ داشت(قبل از صفویه)همانجایی که الان چشمه چمارسرا است تا سال ۱۳۳۶ آب آشامیدنی شهر رشت از آن چشمه تامین می شد و هنوز هم خیلی ها از آن آب استفاده می کنند. بنابراین آنهایی که اولین بار آنجا ساکن شدند مثل یک بهشت کوچک بود.استخر عینک با میلیون ها ماهی را در اختیار داشتند و با سنگ انداز پرندگان را شکار می کردند.اما یکی دو بار سیل آمد و آن خانه ها را برد. و مردم کم کم کوچ کردند و آمدند به طرف جایی که الان بقعه دانای علی قرار دارد. البته وقتی آن طرف بودند یک سری حکام خان خانی بوجود آمد. یعنی از دوره قبل از صفویه به نام رشت خان خانی یاد می شود.

رشت در زمان صفویه

واهانیان ادامه داد: در واقع اولین مکان رشت بدست یک سری خان ها که به جان هم می افتادند شکل گرفت و اتفاقا ریشه اینها را صفویه از بین برد. یعنی وقتی شاه عباس آمد اول خان احمد خان گیلانی را از لاهیجان پاکسازی و کاخ او را در لاهیجان تخریب کرد و آنجا میدان چوگان بازی درست کرد و از همان موقع برای اولین بار گیلان وصل شد به سرزمین ایران. تا آن موقع اصلا گیلان جزو ایران نبوده است. یعنی از زمان صفویه و با روی کار آمدن شاه عباس که خان های اینجا را ریشه کن کرد گیلان جزو ایران شد و شاه عباس به جای فومن، رشت را مرکز انتخاب کرد. بازار را احداث کرد چون برای تجارت خارجی و صدور ابریشم نیاز داشت. از آن زمان رشت اهمیت پیدا کرد. در دوره بعد از صفویه تاثیر روس ها شروع می شود و روس ها خیلی مایل بودند سواحل جنوبی دریای خزر را به روسیه ضمیمه کنند.

تا زمان کمونیستی شدن روسیه که آن زمان مرزها بسته شد و راه ایران به اروپا از طریق رشت-انزلی قطع شد.  هویت بازرگانی رشت و هویت تجارت بین المللی رشت از بین رفت. پس از آن رشت تلاش کرد برای خودش هویت جدیدی را تعریف کند و تا دهه ۴۰ بلاتکلیف ماند.

حمله پترکبیر و اینکه رشت را گرفتند و ۱۰ سال دست آنها بود.در این مدت یک کار جالبی که انجام دادند این بود که تمام درختان اطراف رشت را بریدند چون رشت در دل جنگل قایم شده بود. آنها برای اینکه بتوانند از شهر محافظت کنند و از حملات رشتی ها در امان باشند، درختان اطراف شهر را با اره های بلند بریدند و رشتی ها شروع کردند به برنجکاری در حاشیه شهر و این برنجکاری باعث شد که جنگل دوباره برنجکاری شود و علاوه بر اینکه غذای مردم را تامین می کند از جنگلی شدن دوباره اراضی جلوگیری می کند. چون اگر اینجا یکی دو سال یک زمین را به حال خودش رها کنند جنگلی می شود و درخت می روید و این منظره در مغازه ها یا خانه هایی که مخروبه شده اند دیده می شود. و این باعث گسترش، ابقا و ادامه حیات شهر رشت شد.

شهر اشرافی رشت

وی اضافه کرد: در همان زمان تجارت خارجی  رشت توسعه پیدا کرد و اغلب رشتی ها  میلیونر شدند و شهر رشت در دوره قاجار یک شهر اشرافی شد. به طوری که عوارض گمرکی و درآمد حاصل از تجارت بازار رشت ۴۰ درصد بودجه کشور ایران را در زمان قاجار تامین می کرد و رشتی ها همه آدم حسابی و تاجربودند. رشت شهر کنسولگری ها بود، کنسول روس و انگلیس و رفت و آمد با کالسکه چهره دیگری به رشت داد.

احداث کارخانه های عظیم در رشت

وی ادامه داد: تا زمان کمونیستی شدن روسیه که آن زمان مرزها بسته شد و راه ایران به اروپا از طریق رشت-انزلی قطع شد.  هویت بازرگانی رشت و هویت تجارت بین المللی رشت از بین رفت. پس از آن رشت تلاش کرد برای خودش هویت جدیدی را تعریف کند و تا دهه ۴۰ بلاتکلیف ماند.

شهروند کسی است که خودش را در سرنوشت شهر محل سکونتش سهیم و مسئول دانسته و بداند این شهر باید از ثمره همکاری شهروندان پیشرفت کند. بنابراین نبود بخش خصوصی باعث بروز مشکل در سراسر کشور شده است. در رشت نیز کم کم صنایع ما از بین رفت و باعث فراوانی بیکاری شد.

با روی کار آمدن پهلوی اول و سپس حضور خانم دیبا و لابی گری هایی که با بسیاری از سناتورهای رشتی شد کم کم دهها کارخانه عظیم در رشت احداث شد از جمله صنایع بزرگ پوشش، توشیبا، شبکه آبرسانی سد منجیل و نظایر آن. از سوی دیگر روی مسایل فرهنگی کار شد که یکی از بزرگترین آنها یعنی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان شکل گرفت که هنوز هم از موثرترین موسسه فرهنگی کشور است.

گلسار در رشت

به گفته ی این معمار، در واقع از زمان پهلوی دوم(دهه آخر) در اینجا اتفاقات خوبی رخ داد. به عنوان مثال در دهه پنجاه برای اولین بار با همکاری یک بانک سرمایه گذاری توسعه و عمران به نام شهرک گلسار، توسط مهندس اسدالله رشیدیان شهرک گلسار ساخته شد(۱۸ تیر ۱۳۵۱) و الان گلسار تقریبا شده نصف رشت و سرمایه گذاری ای زیادی آنجا انجام می شود. وی با اشاره به تاریخچه شکل گیری گلسار گفت: مهندس مشاور علی آبادی که شاهین شهر اصفهان را طراحی کرده بود، این طراحی را هم بعهده داشت و بنیاد پهلوی ۲۰ درصد در این سرمایگذاری با آقای رشیدیان شریک بود که گاه مردم به اشتباه می گویند گلسار مال بنیاد پهلوی بوده است در حالی که اینطور نبود.

فراری دادن بخش خصوصی

وی با بیان اینکه یکی از مشکلات اساسی امروز ما در کشور، گیلان و رشت نبود بخش خصوصی پرانگیزه است به مرور گفت: در بخش خصوصی رقابت وجود دارد. نتیجه این رقابت بهبود کیفیت کالاهای تولیدی و خدمات ارایه شده خواهد بود. اما وقتی بخش خصوصی را گاهی فراری می دهند معلوم است که کارها به مشکل بر می خورد. چون بخش خصوصی اشتغال ایجاد می کند. هیچ دولتی بیزینسمن خوبی نیست و رقابتی هم در بخش دولتی نیست. هیچ یک از مشکلات امروز کشور ما بدون باز کردن میدان فعالیت ایمن برای بخش خصوصی بهبود نخواهد یافت و متاسفانه وضع ما روز به روز بدتر از این خواهد شد تا زمانی که دولت درک بکند که این ره که تو می روی به ترکستان است. در دهه ۴۰ بخاطر رونق اقتصادی که کارخانه های متعدد در رشت و گیلان ایجاد کرده بودند حتی کارگر کم داشتیم و احتیاج به کارگر آنچنان بود که کارگر از جای دیگر می آمد. بنابراین از بین بردن یا تضعیف بخش خصوصی مثل این است که روی شاخه بنشینید و همان شاخه را ببرید.

ظرفیت عظیم رشت

واهانیان ادامه داد: شهروند کسی است که خودش را در سرنوشت شهر محل سکونتش سهیم و مسئول دانسته و بداند این شهر باید از ثمره همکاری شهروندان پیشرفت کند. بنابراین نبود بخش خصوصی باعث بروز مشکل در سراسر کشور شده است. در رشت نیز کم کم صنایع ما از بین رفت و باعث فراوانی بیکاری شد. مثلا قبلا سرزمینی به نام دامپروری سفیدرود بود که هم داخل استان و هم خارج از استان را پوشش می داد. البته گیلان و رشت هنوز هم  قابلیت تبدیل شدن به قطب عظیم صنایع غذایی را دارد. بحث شهر خلاق خوراک که اخیرا مطرح شده حتی در همین حد کم هم خیلی خوب است و امیدواریم توسعه پیدا کند. در رشت الان  رستوران های زیادی وجود دارد که ایجاد اشتغال می کنند و چه عجب که برای شهر خلاق مشکل ایجاد نکردند! ما توان بسیار عظیمی در همه رشته ها در گیلان داریم.

این استاد معمار بیان کرد: ولی در سطح تولید انبوه مثل توسعه کشاورزی زیتون یا پرورش انواع ماهی، مرغداری، همچنین زراعت چوب که اخیرا انجام می شود و یا صنعت کلوچه و نظایرآن ظرفیت های بسیار زیادی در رشت و گیلان وجود دارد. و اینها یعنی اشتغالزایی توسط بخش خصوصی و کارآفرینی که واژه بسیار زیبایی است و امیدواریم اتفاق بیفتد. چرا با این همه ظرفیت باید بیکاری زیاد باشد که وقتی مقامات به استان و شهرها می آیند خیل عظیم متقاضیان کار حضور داشته باشند. اقتصاد دولتی نمی تواند موفق باشد و لازم است به این همه ظرفیت توجه شود و با ترغیب سرمایه گذاران رقابت و کیفیت را افزایش داد. من رشتی هستم اگر چه رشتی الاصل نیستم ولی تاکید می کنم توان شهر رشت بسیار عظیم است و اگر جلوی بخش خصوصی را باز بگذارند و مانع نشوند می توانیم شاهد تحولات بسیار خوبی در رشت و استان باشیم.