چنانچه به سواحل دریای خزر بروید پسروی محسوس آب رامی‌بینید. نقاطی که پیش ازاین زیرآب بوده اکنون به ساحل شنی دریا اضافه شده است. بنابه گفته صیادان محلی آب خزر طی حدود 20سال گذشته بین 180 تا250 متر عقب نشینی کرده واین روند در5 سال اخیر سرعت بیشتری دارد. این مشکل اکنون زیرساخت‌های همه بنادر حاشیه خزر راتهدید می‌کند. هم اکنون بندرآستارا درحال لایروبی است وکانال کشتیرانی روگا بندرانزلی نیز بارسوبات تالابی پرمی‌شود. کاهش 75 سانتی متری تراز آب طی 10سال گذشته دراین بنادر ثبت شده که نشان می‌دهد سطح آب دریا پایین‌تر می‌رود. تاکنون لایروبی به عنوان مسکن این مشکل تجویز شده ورسانه‌ها نیز باخط دهی مسؤولان فعلاانباشت رسوب ناشی ازفاضلاب مقصر اصلی ماجرا می‌دانند.
ادامه این روند می‌تواند وضع مشابه نیمه دوم 1397 خلیج به گل نشسته گرگان وبندرگز دراستان گلستان راتداعی کند. البته این پدیده مختص سواحل ایران نیست وتمام 5کشور ساحلی با آن درگیر شده‌اند.
عقب نشینی 2 کیلومتری درمصب رود کورا و5 کیلومتری درسواحل قزاقستان ازنتایج این پدیده هستند. مسؤولان بندرباکو آذربایجان پر رفت وآمدترین بندر خزر ومحل اتصال راهگذر شرق به غرب نیز هم اکنون اعلام خطر کرده‌اند.
این پدیده دیر یازود دیگر بنادر تجاری ایرانی ازجمله منطقه آزاد کاسپین، نوشهر، امیرآباد وفریدون کنار راتحت تاثیر قرار می‌دهد.
طی سال‌های گذشته توجیه رسانه های دولتی در ایران بر این پایه شکل گرفته که این پدیده طبیعی است وآب دریای خزر با گذشت هر 25 سال عقب نشینی و سپس پیشروی می‌کند. اما طی 5 سال گذشته وارد دوره پیشروی آب دریا شده‌ایم در حالی که آب دریا همچنان پسروی می‌کند. آیا مدت پیشروی و پس روی ها تغییر کرده یا اینکه خزر خشک می‌شود؟
طی چند سال گذشته دریای خزر عقب نشینی محسوسی کرده واین پدیده بدون ابزار نیز دیده می‌شود و انکار شدنی نیست. همه مردم ودولت‌های کشورهای حاشیه نگران پیامدهای این پدیده هستند که زندگی، اقتصاد ومنابع شان را تهدید می‌کند. تحلیل سبب وچگونگی عقب نشینی آب ازساحل خزر چالش برانگیز بوده و رویه واحدی در این مورد موجود نیست. گرمایش کره زمین و افزایش تبخیر آب از سطح دریا، خشکسالی حوزه آبریز دریا، برداشت آب از رودخانه‌های ورودی برای بهره برداری اقتصادی وحرکات لایه‌های زمین از جمله توجیهات در این مورد بوده است.
طی سال‌های گذشته توجیه رسانه‌های دولتی در ایران براین پایه شکل گرفته که این پدیده طبیعی است وآب دریای خزر با گذشت هر25 سال عقب نشینی و سپس پیشروی می‌کند. اما طی 5 سال گذشته وارد دوره پیشروی آب دریا شده‌ایم در حالی که آب دریا همچنان پسروی می‌کند. آیا مدت پیشروی و پس روی‌ها تغییر کرده یا اینکه خزر خشک می‌شود؟
رودها عامل حیات دریا
مساحت دریای خزر در ابتدای قرن بیستم 420 هزار کیلومتر مربع بوده که امروزه به 370 هزار کیلومتر مربع رسیده است. هم اکنون حجم محاسبه شده آب خزر 78هزار و800 کیلومترمکعب است که نیاز آبی آن بوسیله 130 رشته رودخانه آب شیرین تامین می‌شود.
حجم کل آب ورودی به دریای خزر 300 میلیارد مترمکعب درسال است که رودخانه ولگا بزرگترین وطولانی‌ترین رود اروپا به تنهایی 240 میلیارد مترمکعب برابر با 80 درصد نیاز آبی را تامین می‌کند. رودخانه‌های کورا (ادامه ارس در خاک آذربایجان) 6درصد، رود اورال قزاقستان 5 درصد، رودخانه‌های تِرِک و سومار روسیه مجموعا 4 و5 دهم و رودخانه‌های سفیدرود، شیررود، گرگان ودیگر رودها نیز درمجموع 4 تا 4و5 دهم درصد آب وارد بزرگترین دریاچه دنیا می‌کنند. روند کاهشی آب ورودی درسایر رودها نیز مشهود است که نمونه آن محل ورودی رودهای کورا و اورال به خزر نیز وضع مشابهی می‌بینیم.
سدسازی در مسیر رودها
موضوعی که در سال‌های گذشته برسر زبان‌ها افتاده تاثیر سدسازی روی رودخانه‌های ورودی به دریا است که هر کدام تاثیر خاص خود را دارند. ولی از آنجا که رود ولگا بزرگترین تامین کننده آب خزر است هر تغییری در آن بر تمام دریا مؤثر است. بنا به گزارش خبرگزاری ایسنا، سال 1397خورشیدی 22درصد ازآب دهی ولگا به خزرکاسته شده است. محاسبه این آمار نشان می‌دهد که 52 میلیارد و 800 میلیون متر مکعب فقط ازآب دهی ولگا کاشته شده که 2 درصد بیشتر از جریان تمام رودخانه‌های ورودی است. این در حالی است که در دوران اتحاد جماهیر شوروی ازسال 1951 (1330 و 1331) تا 1990 (1369و 1370) به دلیل برداشت آب درمسیر ولگا 63 میلیون و700 هزار میلیون مترمکعب از ورودی آن به دریا کاسته شده است.
تاکنون 40 سد بزرگ وکوچک برسر این رودخانه بزرگ و قابل کشتی رانی ساخته شده حجم قابل ملاحظه‌ای ازآب راپشت خود ذخیره می‌کند. اما مناقشه بر سر17 سدبزرگ ساخت فدراسیون روسیه همچنان داغ است.
خبرگزاری آناتولی ترکیه نیز پس ازعقب نشینی 400 متری آب خلیج گرگان درگزارش آذر ماه 1397 خود ازخشکی خلیج گرگان سدهای 40گانه در خاک روسیه را عامل این پدیده معرفی کرده است. اللهیار اسدی مدیرکل بنادر ودریانوردی استان گلستان طی گفتگو با آناتولی ضمن اشاره به تاثیر سدسازی روی رودخانه ولگا (روسیه) برسطح آب دریای خزر هشدار دادکه درصورت ادامه این روند خلیج گرگان خشک می‌شود.
دکتر “دیمتری لیلنبرگ” دانشمند روسی طی گفت و گو با روزنامه مردم آذربایجان (خالق قازتی) 11 اردیبهشت 1390طی اعلام کرده که حرکات تکتونیکی زمین یاهمان رشد “زمین دریا” باعث پیشروی یا عقب نشینی آب می‌شود و کاهش سطح آب دریا اتفاق نیفتاده است.
خشک سالی متهم کم آبی
روزنامه مردم در ادامه گزارش خود بیان می‌کند: دکتر “رحیم محمداوف” ومرحوم “عباس حمیداوف” درسال 1996 ازطرف انجمن جغرافیای آذربایجان طی کنفرانسی پیرامون خزر درایران شرکت کرده و محاسبه کاهش روزافزون سطح آب را مطرح کرده‌اند. براین اساس تا سال 2010 میلادی 26و6 دهم متر سطح آب کمتر می‌شود. سال2010 این مقدار به منفی 26و7 متر می‌رسد و درسال 2040 با افزایش مقدار کاهش سطح آب به 27و8 دهم درصد و تا سال 2050 نیز 27و9 دهم متر کاهش سطح آب خزر انتظار می‌رود. دکتر رحیم محمداف پیش بینی کرده که ممکن است خزر نیز به سرنوشت آرال دچار شود.
پایگاه خبری کانکرت آذربایجان “راسیم ستارزاده” مدیر شعبه سیاسی وزارت محیط زیست ومنابع طبیعی آذربایجان خشکی خزر را یک پدیده طبیعی می‌داند. وی به پایگاه خبری کانکرت این کشور می‌گوید: آب دهی رودخانه‌ها درنیمکره شمالی به نیمه رسیده به طوری که تراز آب دریای خزر طی 3هزار و500 سال گذشته 15متر وطی 200سال 3 و5 دهم متر کم شده است. این درحالی است که تغییرهای فصلی 30 تا 40 سانتی متری نیز دیده می‌شود به طوری که درفصول سرد سال حجم آب کم شده ودر ماه‌های گرم سال این حجم افزایش می‌یابد.
دمای سطح آب دریای خزر به طور متوسط 28 درجه سانتی گراد است که نسبت به 10ساله گذشته 1درجه گرمتر شده است. این نشان می‌دهد که تغییرات آب وهوایی درکاهش آب خزرمهم است. اما رقم درستی ازمیزان تبخیر تاکنون ارایه نشده است.
هم خشکسالی، هم دستکاری انسانی
اما در مقابل دیدگاه‌های دیگری نیز هستند که سهم سایر عوامل را بیشتر می‌دانند. دکتر “تلمان زینالوف” کارشناس محیط زیست آذربایجانی هم می‌گوید: این پدیده هم طبیعی وهم با موضوعات اقتصادی مرتبط است. کاهش آب در نتیجه خشکسالی وکاهش بارندگی همراه باموانع ساخته شده روسیه روی رودخانه ولگا منجر به این پدیده می‌شود. این موانع (سدها) برای افزایش تولید انرژی (برق آبی) آب رودخانه رامتوقف کرده وآب کمتری رها می‌کنند. همچنین آب ولگا ودیگر رودخانه‌ها نیز کمتر ازگذشته به دریا وارد می‌شوند.
مدیرسابق مرکزملی مطالعات وتحقیقات دریای خزر طی گفتگوی 22 آذر 1398 خود با خبرگزاری ایرنا می‌گوید: دولت شوروی سابق برای توسعه فعالیت‌های کشاورزی و کشتیرانی تمام رودخانه‌های خود را تا سال 1970 میلادی (1348) باتغییرات هیدرولیکی مدیریت کرده است. ساخت طرح “مخازن آبی بزرگ ولگا – کاما” ومسیر انحرافی آبراهه‌های ترانزیتی دریایی ولگا -دن و ولگا- بالتیک سهم زیادی دربرداشت وعدم تعادل حجم آب خروجی به دریای خزر تاکنون داشته است.
همایون خوشروان در این باره می‌افزاید: میزان حجم مخازن آبی دربالا دست رودخانه ولگا حدود ۲۰۰ کیلومتر مکعب برآورد می‌شود وبیشترین مصرف آب مخازن ولگا درسال ۱۹۸۰ به میزان ۴۰ کیلومتر مکعب بوده است. این رقم معادل کاهش سطح تراز آب دریای خزر به میزان ۱۰ سانتی‌متر درسال است.
وی با تأکید بر گرمایش حوزه آبریز خزر در خاک روسیه و دستکاری انسانی تصریح می‌کند: طی سال‌های ۲۰۰۵و 1995 میلادی درقرن بیستم به عنوان گرم‌ترین سال‌های روسیه قلمداد می‌شوند، بخش وسیعی ازحوضه آبریز رودخانه‌های شمالی روسیه مانند ولگا و اورال درمنطقه بیابانی خشک قرار دارد ونرخ تبخیر در این مناطق بسیار بالا و بارندگی بسیار کم است. بنابراین برای مدیریت خشکسالی و کویرزدایی ساخت مخازن آبی توسط دولت روسیه امری الزامی بوده است. درحالت خوش بینانه اگردولت روسیه به میزان مصرف خود درسال ۱۹۸۰ ازآب مخازن برداشت کند دریای خزر دچار افت شدید آب می‌شود.
روسیه بهتر ازهر دولت دیگری می‌داند که این ماجرا تا کجا ادامه پیدا می‌کند تا جایی که خبرگزاری اسپوتنیک 5دی 1399 باتکیه برمحاسبات پژوهشگران آلمانی اعلام کرده است: سطح خزر تاسال 2100 میلادی از9 تا 18متر و مساحت آن از 23 تا 34 درصد کمتر می‌شود. نتیجه پژوهش نیز درمجله “Nature Communications Earth & “Environment چاپ شده است. این اتفاق درحالی رخ می‌دهد که بسیاری از کشورهای جهان نگران افزایش سطح دریا هستند.
آب خزر کجا رفته است؟
علت هرچه که هست می‌توانیم ردی ازآب خزر را بیابیم. چنانچه آب دریا بخار شود باید به شکل بارش‌های جوی در نقطه‌ای ازکره زمین ببارد. چنانچه این آب آنگونه که رسانه‌ها و کارشناسان می‌گویند با سدسازی‌های روسها مورد استفاده اقتصادی قرار گرفته در دنیای آمار واراقام خود رانشان می‌دهد. رشد تولیدات اقتصاد کشاورزی روسیه که 30 سال پیش نیازمند واردات غذا بود برای این ادعا که آنها چگونه ازآب رودها بهره می‌برند کافی است. بنا به گزارش راشاتودی بخش کشاورزی این کشور طی6 سال از2014 تا2020 میلادی 20برابر شده و16درصد اشتغال و6 درصد تولید ناخالص ملی را به خود اختصاص داده است.
روسیه 23 میلیون هکتار زمین کشاورزی مرغوب دارد که عمدتا در جنوب این کشور قرار دارد و از رود ولگا سیراب می‌شوند. مساحت11و نیم میلیون هکتاری زمین‌ها برای تولید غله استفاده می‌شود و ازسال 1395 روسیه بیشترین مقدار غله جهان را تولید می‌کند. طی سال 2017 میلادی روسیه رکورد تولید 135میلیون تنی تولید غله را به نام خود ثبت کرده وتوانسته حدود 90 میلیون تن گندم تولید کند. البته تولید غله طی سال 2020 میلادی تا 124 میلیون تن کاهش یافته است. هم اکنون روسیه با35 میلیون تن بزرگترین صادرکننده گندم جهان نیزهست که با130 کشور مبادله می‌کند. علاوه بر این روسیه توانسته سویا، ذرت، چغندرقند، سیب زمینی، سبزی وگوشت نیز صادر کند. همچنین 11 شهر بزرگ روسیه وصنایع مختلف از جمله فولاد نیز از آب ولگا برای تامین نیاز خود بهره می‌برند.
اما خشکی رود کورا درآذربایجان و نزدیکی مرزهای ایران نیز به دلیل سیاست مشابه روسیه توسط این کشور است. بخش خصوصی اسراییل که روزی شرکت کشت و صنعت مغان را در دشت مغان ایران تاسیس کرده بود شرکت مشابهی را در دشت مغان جمهوری آذربایجان تاسیس کرده که از آب رود کورا سیراب می‌شود. قزاقستان نیز با سرمایه گذاری شرکت‌های آمریکایی از آب رود اورال برای کشاورزی سود می‌برد. کشور عربستان نیز به فکر تولید غله در ترکمنستان افتاده است و فازهایی از این برنامه با تکیه به آب خزر اجرا می‌شود. اما کشورمان در جنوب خزر طی 10سال گذشته دچار بحران خشکسالی شده وآب دهی رودخانه‌ها در فصل بهار وتابستان بیشتر برای کشاورزی مصرف می‌شود.
آخرین وضعیت خزر
مشاهدات میدانی نشان می‌دهد که نتایج پس روی آب خزر به شکل‌های مختلفی خود را نمایان کرده است. عقب نشینی 400 متری آب دریا در خلیج گرگان استان گلستان و جنوب شرقی دریای خزر به جایی رسید که بندرگز به گل نشست و استفاده ازآن برای جابجایی مسافر وحمل ونقل کالا با قایق ممکن نبود وهمین پدیده بندرترکمن را تهدید می‌کرد. خبرگزاری آناتولی ترکیه که روی مناطق ترک نشین ایران حساس است 1آذر 1397 گزارشی ازهمین منطقه منتشر کرد. این خبرگزاری تأکید کرده است که کاهش آب ورودی رودخانه ولگا به دریای خزر به دلیل سدسازی توسط روسیه تاثیر منفی بر روی بندرگز وبندر ترکمن استان گلستان کشورمان داشته است.
لنگرگاه بندرانزلی نیز با مشکل مشابه خلیج گرگان درگیر شده اما چون عمق این منطقه زیاد است چندان به چشم نمی‌آید. مسوولان دولتی رسوب انباشته ورودی ازتالاب به کانال کشتیرانی روگا راعامل کاهش عمق زیر پل غازیان بیان می‌کنند وچاره کار را افزایش تله رسوب گیر ولایروبی می‌دانند.
اللهیار اسدی مدیرکل بنادر ودریانوردی استان گلستان طی گفتگو با آناتولی با اشاره به تاثیر سدسازی روی رودخانه ولگا (روسیه) برسطح آب دریای خزر هشدار داد که درصورت ادامه این روند خلیج گرگان خشک می‌شود. ریزگردها استان گلستان را فرا می‌گیرد و شیوع بیماری مالاریا رابه دنبال دارد. پس از مدتی اعتبارات دولتی برای لایروبی خلیج گرگان اختصاص داده شد که وضع را کمی بهتر کرد.
همین زنگ خطری بود که دیگر مناطق کم عمق کشورمان را تحت تاثیر قرار داده است. منطقه کم عمق بعدی دریا درمحدوده ایران بندرآستارا درجنوب غربی خزر است. شرکت کاوه نخستین بندرخصوصی کشور را درمنطقه ویژه اقتصادی ومجاور شهر مرزی آستارا بنام شهیدکاوه راه‌اندازی کرده است. جایی که قبلا تالاب شهری “آق” باتصمیم دولت خشک شده است. این بندر نیز طی 10سال گذشته باکاهش 75 سانتی متری تراز آب مواجه شده واسفند 1399 لایروبی آن را آغاز کرده‌اند. هرچند که مسؤولان بندری گیلان هدف از این کار را افزایش پذیرش بندر برای کشتی‌های سنگین‌تر اعلام کرده‌اند.
لنگرگاه بندرانزلی نیز با مشکل مشابه خلیج گرگان درگیر شده اما چون عمق این منطقه زیاد است چندان به چشم نمی‌آید. مسؤولان دولتی رسوب انباشته ورودی ازتالاب به کانال کشتیرانی روگا راعامل کاهش عمق زیر پل غازیان بیان می‌کنند وچاره کار را افزایش تله رسوب گیر ولایروبی می‌دانند.
چنانچه این گفته‌ها را درست فرض کنیم وسطح آب تغییر نکرده طبق قوانین فیزیکی اشغال حجم، با انباشت رسوبات درکف باید آب کانال بالاتر بیاید وآب گرفتگی دراین شهر اتفاق بیفتد. اماچنین رخدادی در دهه گذشته دیده نمی‌شود.
کسی از کاهش تراز آب دربندر انزلی سخن نمی‌گوید ونسخه لایروبی برای انزلی نیز توصیه می‌کنند. لایروبی‌هایی که تاکنون تجویز شده حکم قرص مسکن برای درد این بلای بزرگ را دارد.
تهدید بنادر گیلان و شمال کشور
این عقب نشینی به جز انزلی و آستارا، بندرهای کاسپین منطقه آزاد انزلی، نوشهر، فریدون کنار و امیرآباد را به عنوان گلولگاه‌های اقتصادی کشور با شدت تهدید می‌کند. هرچند این لایروبی‌ها نیز موقتی است و زیرساخت‌های بندری ایجاد شده با ادامه روند کنونی دیگرقابل استفاده نخواهند بود وهزینه‌های بیشتری باید برای دوباره سازی آنها پرداخت شود. بنا به گفته صیادان محلی و صاحبان زمین‌های ساحلی، دریای خزر در گیلان طی 20 سال گذشته 180تا 250متر پسروی داشته و زمین های بیشتری به ساحل افزوده شده است.
البته پسروی آب مختص ایران نیست و4 کشور ساحلی دیگر نیز درگیر این پدیده هستند. وضع کشور آذربایجان کشور همسایه شمال ایران نیز چندان مساعد نیست. میرنوح اسماعیل اف کارشناس انجمن جغرافیای آذربایجان طی گفتگو با پایگاه خبری آخار که 6 بهمن 1399 منتشر شده ازکاهش 2 تا 4 متری سطح آب در سواحل این کشور خبرداده و گفته است: طی 5سال گذشته کاهش تراز آب دریا شدت بیشتری پیدا کرده و به حد خطرناکی رسیده است. طبق گفته‌های این کارشناس تمام سواحل این کشور تحت تاثیر عقب نشینی دریا قرار دارد که شدت آن ازشمال به جنوب بیشتر می‌شود. کمترین مقدار با200 تا 300متر با فاصله 203 و 190 کیلومتری شمال باکو پایتخت آذربایجان در روستاهای نابران و موختادیر‌اندازه گیری شده است. این مناطق درنزدیکی مرزهای جمهوری داغستان فدراسیون روسیه قرار دارند. اما بیشترین مقدار مربوط به اراضی میان رایون (استان)های نفت‌چالا و لنکران در 239 کیلومتری جنوب باکو و 63 کیلومتری شمال شهر مرزی آستارا است. آب دریا در روستای نریمان آباد لنکران تا 2 کیلومتر پسروی کرده که نزدیک ورودی رود کورا به خزر است. همین مورد هشداری جدی برای بندرآستارا محسوب می‌شود و نشان می‌دهد که پروژه لایروبی بندرگاه چندان هم بی مناسبت نیست.
این پسروی در سمتی ازدریا اتفاق می‌افتد که عمیق بیشتری نسبت به سایر نقاط دارند و بیشترین آب را درخود جای داده است. عمق 1025 متری درهمین محدوده ثبت شده که 27 متر از دریاهای آزاد نیز بیشتر است.
اما محدوده شمالی خزر در قزاقستان و روسیه که تنها نیم درصد مقدار آب را دارند وعمق متوسط آنها کمتر از5 متر است پسروی آب 5 کیلومتری را می‌بنیم که فاجعه بار است. این اتفاق دقیقا در جایی می‌افتد که رودهای پرآب ولگا و اورال دراین محدوده وارد دریا می‌شوند.
