رسانه‌های ایران در روز دوشنبه ۲۸ فروردین ۹۱ خبر دادند محمود احمدی‌نژاد رئیس دولت دهم که به مازندران سفرکرده طرح عظیم انتقال آب از دریای کاسپین به دشت مرکزی ایران را با رمز یا مهدی (عج) صادر کرد.
در این طرح که رئیس‌جمهور سمنانی مشتاق بود تا به نام خودش برای هم استانی هایش آغاز شود قرار بود مسیر الف آن از ساری آغاز شده و با گذر از سمنان، قم و کاشان به اصفهان برسد و در مسیر ب از خلیج گرگان یک شاخه به سبزوار و یک شاخه به بیرجند و دیگری به یزد برسد.
طرح انتقال آب دریای کاسپین به سمنان در کارگروه بررسی تأمین آب استان سمنان در سال ۱۳۸۴ به تصویب رسید در اواخر سال ۸۸ به‌عنوان اولین طرح انتقال «آب‌شور» برای تأمین «آب شیرین» به عنوان یکی از طرح‌های دولت دوم محمود احمدی نژاد رسانه‌ای شد و در سال ۱۳۸۹ مصوبه هیات دولت به وزارت نیرو، ابلاغ شد. در ادامه، این طرح سال ۱۳۹۱ به شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران به‌عنوان مجری ابلاغ شد.
هرچند مخالفت‌ها سبب شد تا این کار متوقف و در حد همان حضور بیل مکانیکی در ساحل مازندران تمام شود. اما دیگر رئیس جمهور سمنانی کشور اگر به همه عملکرد احمدی‌نژاد انتقاد داشت گویا این یکی باب طبعش است. حسن روحانی اعتقاد دارد دولتش با حفظ محیط زیست و کمترین آسیب به آن این کار را انجام می دهد. هرچند در دولت اولش شاید با حضور معصومه ابتکار و حضور چهره‌هایی مانند محمد درویش این کار به‌جایی نرسید. اما «عیسی کلانتری» در مقام رئیس سازمان محیط زیست نه تنها سخت گیر به نظر نمی آید که گشاده دست تر از بقیه رئیس سازمان‌های محیط‌زیست به نظر می‌رسد . او در برابر رئیس دولت مخالفتی ندارد .
از استان سمنان خبر می‌رسد که عمق چاه‌ها از ۴۵ متر به ۳۲۰ رسیده است اما زمین آبی ندارد و بسیاری از روستاها تخلیه‌شده است. رسیدن هر قطره آب یعنی ادامه زندگی اما دراین بین ظاهراً کسی با نظر مردم سه استان شمالی که زندگی‌شان در ارتباط مستقیم با دریا و جنگل است ندارد اما آن‌ها صدای مخالفتشان را بلند کرده‌اند و می گویند اجازه نخواهند داد این اتتقال صورت بگیرد.
البته که صدای کم آبی در گیلان هم شنیده می‌شود. در همین ماه گذشته خبری از مدیرکل آب و فاضلاب روستایی گیلان منتشر شد که گفته بود حدود ۷۰ روستای گیلان که عمدتاً در مناطق کوهستانی واقع‌شده‌اند با کمبود آب شرب مواجه هستند به همین دلیل عملیات آب‌رسانی به آن‌ها از طریق تانکرهای آب‌رسان انجام می‌شود و این صدا مدت‌هاست در گلستان و مازندران هم شنیده می‌شود.
آب برای سمنانی‌ها گران تمام می‌شود
فقط محیط‌زیست نیست. هزینه انجام این پروژه بسیار بالا است. هزینه انتقال آب خزر به سمنان ۶ هزار تا ۹ هزار و ۴۰۰ میلیارد تومان برآورد شده است و تنها هزینه نگهداری خط برق این پروژه سالیانه ۴۸۰ میلیارد تومان است. مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشش آورده است: با توجه به هزینه بالای تمام‌شده آب در این طرح و عدم برگشت آن در بخش صنعت، مشخص می‌شود که صنایع هدف در این استان با توجه به میزان مصرف آب آن‌ها سود ده نیستند که بتوانند هزینه‌های ناشی از شیرین سازی و انتقال آب را جبران کنند.
نکته جالب دیگر دراین‌بین میزان آبی است که برای سمنان در افق ۱۴۲۵ پیش‌بینی کرده‌اند. محمد فاضلی معاون مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری با اعلام اینکه در افق ۱۴۲۵ در سمنان قرار است ۴۵۵ میلیون مترمکعب خرج صنعت شود، گفته است این را با میزان مصرف کنونی صنعت در دیگر استان‌های کشور مقایسه کنید. آذربایجان شرقی ۲۹، اصفهان ۱۷۲، بوشهر ۱۳، تهران ۱۱۰، خراسان رضوی ۱۵۷، فارس ۵۴ و کرمان به‌عنوان معدنی ترین استان کشور تنها ۵۱ میلیون مترمکعب آب برای صنعت مصرف می کند و یزد با همه صنایع گوناگون آب برش ۲۳ میلیون مترمکعب مصرف دارد. این آمارها در سالنامه آماری آب کشور منتشرشده و معلوم نیست کدام مشاور تعیین کرده سمنان ۱۴۲۵ قرار است ۴ برابر تهران کنونی آب ببرد»
در مورد کدام دریا صحبت می‌کنیم؟
دریای کاسپین یا بهتر بگوییم دریاچه کاسپین ۲۸ متر پایین‌تر از سطح دریاهای آزاد است . خط ساحلی دریا حدود ۷ هزار کیلومتر، مساحت آن ۳۷۱ تا ۳۸۶ هزار کیلومترمربع (یک و نیم برابر خلیج‌فارس) و حجم آب آن نیز ۷۸۷۰۰ کیلومتر مکعب است.
این دریاچه با طول تقریبی ۱۲۰۰ کیلومتر و عرض متوسط ۳۲۰ کیلومتر و مساحت ۴۳۸۰۰۰ کیلومترمربع و حجم ۷۷۰۰۰۰ کیلومتر مکعب بزرگ‌ترین دریاچه آب نسبتاً شیرین جهان است. چرا نسبتاً شیرین چون در هر گرم آن بین ۱۱ تا ۱۳ گرم نمک وجود دارد این مقدار برای آب دریاهای آزاد و اقیانوس‌ها ۳۴ گرم در لیتر است.
بزرگ‌ترین دریاچه جهان البته بخش زیادی از پساب‌های آلوده کشورهای میزبانش را هم به جان می‌خرد. آلودگی صنعتی و کشاورزی ولگا روسیه، آلودگی نفتی، آلودگی پساب‌های بیمارستانی و خانگی بدون تصفیه گیلان، شیرابه زباله شهرهای بابلسر و آمل استان مازندران فقط بخشی از این لیست بلند بالا است.
مخالفان چه می‌گویند؟
«خدیجه گلین مقدم» فعال محیط زیست و معاون مدیرکل برنامه ریزی و امور پژوهشی دانشگاه فرهنگیان در گفت و گو با «مرور» مهم‌ترین دلیل این مخالفت‌ها دریاچه بودن کاسپین می‌داند . او می‌گوید با انجام چنین طرحی در دریای عمان به دلیل ارتباط آن با دریاهای آزاد با رعایت مسائل محیط زیستی مخالفت نداریم اما بزرگ‌ترین دریاچه جهان امانت بزرگ در دست ما و در صورت انجام این کار دریاچه درخطر خاموشی قرار می‌گیرد.
او دریاچه آرال قزاقستان را شاهد مثال می‌آورد. وقتی دو رود سیحون و جیحون که به آرال می‌ریخت برای توسعه کشاورزی منحرف شد این دریاچه خاموش شد . دریاچه ارومیه شاهد مثال دیگری است برای این مدعا. او توضیح می‌دهد: دریاچه‌ها راه تغذیه کمی دارند و به آب باران و رودخانه‌ها و چشمه‌ها محدود هستند از طرف دیگر. مهم‌ترین رودخانه‌ای که به سمت دریاچه کاسپین می‌آید رودخانه ولگا است و مدیریت آن با کشور روسیه است.
گلین مقدم می‌گوید: از سوی دیگر در جهان انتقال آب‌ها در کنار دریاچه‌ها انجام نمی‌شود و این طرح‌ها در کنار دریاهای آزاد انجام می‌شود.
یک بعد بسیار مهم این موضوع بحث برگشت پساب آب‌شیرین‌کن به کاسپین است که در بلندمدت سبب تخریب جبران‌ناپذیر می‌شود.
طاقت دریاچه تمام می‌شود
گلین مقدم می‌گوید: ابتدا نگاه کنیم چه آبی به دریاچه منتهی می‌شود؛ فاضلاب خانگی، بیمارستانی، شیرابه زباله مستقیماً بدون تصفیه علناً وارد دریا می‌شود . اضافه کنیم پساب نفتی و احتمالاً پساب‌های بدون تصفیه کشورهای دیگر را. حال بخواهیم نمک حاصل از شیرین کردن آب را هم اضافه کنیم بالاخره طاقت این دریاچه تمام می‌شود.
وقتی دریاچه‌ای نباشد روزی طاقت مردم منطقه هم تمام شود. این کارشناس که کمپین مخالفین انتقال آب خزر به کویر را از ۱۴ مرداد ۹۵ آغاز کرد در مورد مردم آینده‌شان می‌گوید: ۱۰ میلیون در سواحل این دریاچه غیرمستقیم و مستقیم زندگی‌شان به این دریاچه وابسته است. صیادی، گردشگری، کشاورزی، جنگل و.. اگر بخواهیم این مسیر را برویم روزی مردم مجبور می‌شوند منطقه را ترک کنند.
شهرهای تشنه به دنبال راهکارها نرفته‌اند
مقصد برای رفع تشنگی چه راه‌هایی را امتحان کرده؟ مخالفان می‌گویند چرا نباید مقصد تغییراتی در خود ایجاد کند و این هزینه از سوی مبدأ پرداخت شود.
گلین مقدم در همین رابطه می‌گوید: استانی مانند سمنان کویری و همیشه کم آب بودند اما آن‌ها در طول چند دهه گذشته الگوی کشت را تغییر دادند و یا کارخانه‌های بزرگ و افزایش جمعیت نیاز آبی را افزایش داده است.
خدیجه گلین مقدم، فعال محیط زیست: این انتقال نمی‌تواند بدون قطع ۱۰۰ هکتار از جنگل‌های هیرکانی انجام شود و حتی اگر از کنار خط لوله نفت عبور کند ده ها هزار درخت قطع می شوند که فقط ۴۰۰۰ از درختان ارس هستند. از سویی مسیر آب در نقاطی با ارتفاع ۲ هزار و ۲۱۳متری روبرو است و در این راه باید ۶ نیروگاه برق ایجاد کنند این تعداد نیروگاه سبب تولید گازهای گلخانه زیادی خواهد شد و این برخلاف نشست تهران و تعهد ما برای کاهش این گازها است.
این استاد دانشگاه این سؤال را مطرح می‌کند آیا این آب پاسخگوی نیاز آن‌ها خواهد بود جواب خیر است. همین‌الان در استان‌های شمالی به خصوص مازندران و گلستان با کمبود آب در برخی نقاط روبرو هستیم و در سال گذشته ۶۰۰ هکتار از زمین‌های شالیزاری به دلیل کمبود آب در مازندران کشت کنند. وقتی با کم آبی در استان‌های شمالی روبرو هستیم چرا باید آب را به خارج از حوزه باید انتقال دهیم. این آبی که به آن‌طرف کوه می‌رود بازگشتی به دریاچه کاسپین ندارد و اگر در سواحل استفاده شود پساب و بخارات بالاخره برمی گردد به آن در صورت انتقال برای همیشه آب را از منطقه خارج می کند.
او معتقد است این انتقال در نهایت به ضرر مقصد نیز خواهد شد. چون در آن منطقه هم این آب سبب افزایش جمعیت می‌شود، اما فقط مدتی می‌تواند پاسخگو باشد. خبرهای دیگری هم در این مورد به گوش فعالان محیط‌زیستی رسیده است. زمین‌های مفت سمنان را گرفتند تا بعداً با قیمت بیشتر به فروش برسانند.
خطر خاموشی برای بزرگ‌ترین دریاچه جهان
گلین مقدم می‌گوید: این انتقال نمی‌تواند بدون قطع ۱۰۰ هکتار از جنگل‌های هیرکانی انجام شود و حتی اگر از کنار خط لوله نفت عبور کند ده ها هزار درخت قطع می شوند که فقط ۴۰۰۰ از این درختان ارس هستند. این را بگذاریم در کنار نابودی برخی از باغات و مورد تهدید قرار گرفتن زندگی حیوانات در جنگل متوجه می‌شویم که هزینه زیادی به محیط‌زیست وارد می‌شود.
در مسیر عبور انتقال آب رشته‌کوه البرز وجود دارد که البته برای مدافعان این طرح هیچ سدی معنی ندارد. این فعال محیط‌زیست می‌گوید: مسیر آب در نقاطی با ارتفاع ۲ هزار و ۲۱۳متری روبرو است و در این راه باید ۶ نیروگاه برق ایجاد کنند این تعداد نیروگاه سبب تولید گازهای گلخانه زیادی خواهد شد و این برخلاف نشست تهران و تعهد ما برای کاهش این گازها است. از سوی دیگر گزارش نماینده وزارت خارجه در مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری هم به ما نشان داد اگر ایران بخواهد آب را انتقال بدهد بقیه کشورهای حاشیه دریا شاکی می‌شوند.
گلین مقدم می گوید: اگر در این پروژه دنبال پول و سود هستید اشکالی ندارد اما به جای شمال به جنوب بروید که مشکلات کمتری دارد اما اگر دلشان برای سمنانی‌ها می‌سوزد به فکر راه‌های اساسی باشند. این راه‌ها را این‌گونه بیان می کند: تغییر الگوی کشت، بهسازی لوله‌های آب ، صرفه‌جویی خانگی، استفاده از بازچرخانی آب برای کارخانه، هیچ‌کدام انجام‌نشده است. مستقیم انگشت گذاشتند روی این طرح که برای عده‌ای سود دارد.
او می‌گوید خوشبختانه تمام نمایندگان شمال مخالف این طرح هستند. اما ما اصلاً منطقه‌ای فکر نمی‌کنیم. نه حتی ملی بلکه جهانی فکر می‌کنیم و نباید اجازه بدهیم که این دریاچه به سمت خاموشی برود.
موافقان چه می‌گویند
موافقان می‌گویند فلات مرکزی ازجمله استان سمنان تشنه آب است و نباید بیکار بنشینیم و اینکه همه مطمئن باشند ما تمام جوانب محیط زیستی را رعایت می‌کنیم.
عیسی کلانتری رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست می گوید: آبی که برای انتقال در نظر گرفته‌شده در حدود ۱۰۰ میلیون مترمکعب است یعنی یک هشتصد هزارم آب دریا. اینکه می‌گویند آب‌شور می‌شود، اشتباه است، چراکه مقدار شوری آن ۲ در ۱۰ هزار درصد است، یعنی در حدود صفر است، اما از این آب می‌توانیم آب شرب و صنعت را در استان سمنان تأمین کنیم. به افرادی که مدعی هستند که آب دریای مازندران به دلیل انتقال آب کم می‌شود، باید بگویم که ۱۰۰ میلیون مترمکعب در مقابل ۸۰ هزار میلیارد مترمکعب در حد صفر است.»
هرچند که این روزها نظرات کلانتری فاصله زیادی با فعالان محیط زیستی دارند و او بیشترین انتقادات را متوجه خودش می‌بیند و هرروز این فاصله بیشتر می‌شود.
احمد ربیعی مدیرعامل بنیاد آب دریای خزر در مورد انتقادهایی که مبنی بر اشکالات زیست‌محیطی شیرین سخنی و برداشت آب، به اجرای این پروژه ملی وارد می‌شود می گوید: درباره شیرین‌سازی آب باید گفت که با استفاده از روش نوین و روز موسوم به «E.C.R.O» هیچ پسابی به دریا باز نمی گردد.
ربیعی بابیان اینکه پساب فرآوری شده با روش جدید حاوی مواد معدنی ارزشمندی مانند سدیم، پتاسیم، کلسیم، منیزیم، برم و ده‌ها عنصر مفید دیگر است که ارزش‌افزوده ویژه‌ای برای کشورمان خواهد داشت عنوان کرد: این مهم و فرآوری مواد برجای مانده از شیرین‌سازی آب خزر بیش از یک هزار شغل برای مردم شمال کشور ایجاد می‌کند.
البته این دست اظهار نظرات که با قاطعیت هرگونه مشکل محیط زیستی را رد می‌کند در خاطره جمعی بسیاری از ایرانیان یادآور دفاع سرسختانه از پروژه‌های دیگر مانند سدسازی است وقتی در حین ساخت و یا باگذشت زمان خطرات این دست از پروژه‌ها آشکار می‌شود.
مخالفت مجمع نمایندگان شمال با این طرح
نظر نمایندگان استانی‌های شمالی از ولی‌الله داداشی آستارا گیلان تا رامین نور قلی پور نماینده بندرگز و گمیشان گلستان در این مورد یکی است و معتقدند این کار قابل‌اجرا نیست.
محمدحسین قربانی، نماینده: فقط ۵ میلیارد برای مطالعات پیش‌بینی‌شده که آن هم تخصیص پیدا نکرده است و پیش‌از این هزینه‌ای انجام نشده است.
در برابر آن‌ها هم چند نماینده سمنان قرار دارند که سرسختانه از این طرح دفاع می‌کنند. البته تاریخ نشان داده قدرت چانه‌زنی نمایندگان و مدیران استان‌های مرکزی در تصمیم‌های کلان همیشه بالاتر بوده است. باید دید این بار دریای کاسپین مقهور این چانه‌زنی مرکزی‌ها خواهد شد؟
«آقای رییس‌جمهور منطق جنابعالی از جنبه فنی و تخصصی و از نظر مالی و بودجه‌ای درباره انتقال آب دریای خزر چیست؟ چرا با توجه به تذکرات مطرح شده درخصوص مسائل اکولوژیکی درباره انتقال آب دریای خزر صحبت می‌کنید؟ مردم مازندران از شما گلایه دارند. محصولات کشاورزی ارزان و روی دستشان مانده، پروژه‌های عمرانی استان نیمه کاره است، شما حرف از موضوعی می‌زنید که اصلا انجام شدنی نیست. بارها و بارها دلایل کارشناسی این مسئله بیان شده است.» این جملات بخشی از تذکر یوسف نژاد نماینده ساری در مجلس است.
و این جملات نیز بخشی از نطق غلامعلی جعفرزاده نماینده مردم رشت در مجلس است؛«شما رئیس‌جمهور ایران هستید نه رئیس‌جمهور سمنان و زادگاهتان. برای آب‌رسانی به سمنان و قلب کویر حاضر شدید قلب مردم شمال کشور را جریحه‌دار کرده و میلیون‌ها درخت هیرکانی را به آتش کشیدید و زیست‌بوم خزر را فدای زادگاهتان کردید» اسامی این نمایندگان نشان می‌دهد حتی موافق‌ترین نمایندگان مجلس در این طرح مخالف نظر رئیس‌جمهور هستند.
با واکنش کشورهای حاشیه دریای خزر روبرو می‌شویم
«محمدحسین قربانی» نماینده مردم آستانه‌اشرفیه هم در گفتگو با «مرور» می‌گوید: طرح مطالعاتی انتقال آب در زمان مرحوم هاشمی مطرح‌شده بود والان هم رئیس‌جمهور به دنبال این طرح است. اما معتقدم این کار کارشناسی نیست. چراکه چالش‌های بیشتری را ایجاد می‌کند مشکلات محیط‌زیستی اصلاً قابل‌چشم‌پوشی نیست.
او ادامه می‌دهد: تخلیه نمک در کویر مصیبت دارد و اگر هم به عمق دریا برگردانیم با توجه به شرایط بین‌المللی با واکنش کشورهای حاشیه دریای خزر روبرو می‌شویم.
نماینده مردم آستانه‌اشرفیه می‌گوید: با نظر قاطع مجمع نمایندگان شمال طرح را تقریباً بایکوت گذاشتند. اجازه نمی دهیم با این شرایط مشکلات محیط زیستی را برای منطقه ایجاد کنند. در باریکه سرسبز شمال با نمک زدایی آب و انباشت آن در آینده نه‌چندان دور با ابر چالش دیگری با عنوان از بین رفتن فضای جنگلی و سرسبز روبرو خواهیم شد.
از قربانی در مورد هزینه‌های این طرح می‌پرسیم می‌گوید: فقط ۵ میلیارد برای مطالعات پیش‌بینی‌شده که آن هم تخصیص پیدا نکرده است و پیش‌از این هزینه‌ای انجام نشده است.
در برابر آن‌ها هم چند نماینده سمنان قرار دارند که سرسختانه از این طرح دفاع می‌کنند. البته تاریخ نشان داده قدرت چانه‌زنی نمایندگان و مدیران استان‌های مرکزی در تصمیم‌های کلان همیشه بالاتر بوده است. باید دید این بار دریای کاسپین مقهور این چانه‌زنی مرکزی‌ها خواهد شد؟
