بی‌‏توجهی به موج هشتم کرونا

مریم سروش- روزنامه هم‌میهن/

کسی انتظار شیوع یک موج جدید از کووید۱۹ در کشور را نداشت اما در آخرین روزهای اسفندماه دو، سه برابر شدن آمار ابتلا و ثبت مرگ‌های روزانه بیش از ۲۰ نفر، زمزمه‌های ایجاد موج جدید را قوت بخشید. این در حالی بود که ۶۳درصد روزهای سال گذشته فوتی‌های روزانه کرونا تک‌رقمی بود اما در فاصله ۲۵ اسفندماه ۱۴۰۱ تا ۱۶ فروردین‌ماه ۱۴۰۲ (۲۱ روز)، ۴۵۷ مرگ ناشی از کووید۱۹ از سوی وزارت بهداشت ثبت شد، یعنی به‌طور متوسط روزانه تقریبا ۲۱ نفر جان خود را از دست دادند. این عدد دیروز برای اولین‌بار به ۳۰ فوت در یک‌روز در سال‌جاری هم رسید. متخصصان می‌گویند؛ هنوز به قله پیک کرونا نرسیده‌ایم و احتمال افزایش فوتی‌ها همچنان وجود دارد. حالا و در موج هشتم کرونا در ایران، ۷۷۸ بیمار مبتلا به کرونا هم در بخش‌های ویژه بستری‌اند که این عدد در ۲۵ اسفندماه ۴۹۴ نفر بوده و آمار بستری‌ها را در کمتر از یک‌ماه به حدود ۲ برابر افزایش داده است. وزیر بهداشت ۱۲ فروردین‌ماه از افزایش ۵۱ درصدی مراجعه به بیمارستان‌های کشور در نوروز ۱۴۰۲ خبر داد و سخنگوی این وزارت‌خانه هم ۱۰ فروردین‌ماه اعلام کرده بود که آمار بستری بیماران مبتلا به کرونا ۱۴درصد افزایش پیدا کرده است. بر اساس اعلام سازمان بهداشت جهانی (WHO)، زیرسویه‌های XBB.1.16 امیکرون سبب افزایش ابتلا به کووید۱۹ در برخی کشورها ازجمله ایران شده اما کووید۱۹ دیگر وضعیت پاندمی و موج‌های گسترده را ندارد. همچنین زیرسویه‌ای موسوم به کارکن، به‌معنای هیولای دریایی که عامل غالب و اصلی ابتلا به کرونا در بسیاری از کشورها بوده است.

WHO و حتی وزارت بهداشت ایران، همچنان موثرترین روش علمی مقابله با کرونا را واکسن‌هایی می‌دانند که اگر تولید نمی‌شدند، بحران مرگ‌های چندهزارنفره را پایان نمی‌داد. همان واکسن‌هایی که با پلتفرم‌های مختلف از سوی تنها چند کشور در جهان تولید شد و برندهای ایرانی‌اش هم با نام برکت، اسپایکوژن، نورا، فخرا، کووپارس و پاستوکووک (مشترک ایران – کوبا) تولید شدند. این ۶ واکسن به‌همراه آسترازنکا و سینوفارم سبد واکسیناسیون کشور را تکمیل کردند و تا امروز به تزریق بیش از ۱۵۵ میلیون دوز واکسن در کشور رسیده است. البته با وجود اینکه تنها ۹درصد این عدد به واکسن‌های داخلی تعلق دارد اما بر اساس سیاست‌ حمایت از تولید داخل، از دی‌ماه ۱۴۰۰ و با اعلام سازمان غذا و دارو، واردات برخی واکسن‌های خارجی به کشور ممنوع شد. ممنوعیتی که با کاهش استقبال از واکسن‌ها، به دلایلی ازجمله کاهش قدرت کشندگی سویه امیکرون کووید۱۹ همراه بود. بررسی‌ آمارهای وزارت بهداشت نشان می‌دهد، طی ماه‌های اخیر آمار تزریق روزانه واکسن کمتر از ۴ هزار دوز است.

اثربخشی واکسن‌ها کم نشده

به نظر می‌رسد واکسن کرونا هم مانند خود بیماری، دیگر اولویت نظام سلامت نیست. وزارت بهداشت تنها توصیه به تزریق دوز یادآور (سوم و چهارم) دارد و مراکز واکسیناسیون هم به‌طور کامل جمع شده‌اند. آمیتیس رمضانی، دبیر انجمن بیماری‌های عفونی و گرمسیری ایران دراین‌باره می‌گوید: «فکر می‌کنم تمام افراد مسن و دارای بیماری زمینه‌ای ۴ دوز واکسن را دریافت کرده‌اند و ما تزریق بیشتر از ۴ دوز واکسن را توصیه نمی‌کنیم. در جوانان و نوجوانان نیز توصیه به واکسن نمی‌شود و ما انتظار داریم این افراد نیز ۳ دوز واکسن را دریافت کرده باشند. بنابراین دیگر به تزریق واکسن توصیه نمی‌شود و نظر متخصصان بر این است که افراد بهداشت فردی و عمومی را رعایت کرده تا دچار بیماری نشوند.» اما برخی دیگر هم تاکید به تزریق سالانه یک دوز واکسن دارند، هرچند در ممنوعیت ورود واکسن‌های خارجی، استقبال مردم از واکسن‌های ایرانی مناسب نیست. همان واکسن‌هایی که در گذشته از سوی تولیدکنندگان ایرانی تولید و به وزارت بهداشت تحویل شدند و خبری هم از به‌روزرسانی آنها (به‌جز برکت) براساس زیرسویه‌های جدید در دسترس نیست. واکسن برکت هم بر پایه سویه امیکرون، تیرماه ۱۴۰۱ مجوز تزریق مصرف عمومی را از سازمان غذا و دارو دریافت کرده است. البته متخصصان تاکید می‌کنند که تاکنون شواهد علمی برای کاهش اثربخشی واکسن‌های اولیه در مقابل بیماری به دست نیامده و دراین‌باره بررسی مقاله منتشرشده در نشریه نیچر مدیسین هم نشان می‌دهد، هم تزریق واکسن‌های اولیه، هم ‌به‌روزشده به‌عنوان دوز بوستر، می‌توانند در برابر ابتلا به عفونت علامت‌دار کووید و ابتلای شدید، محافظت را به شکل قابل‌توجهی افزایش دهند و این افزایش برای واکسن‌های به‌روزشده بیشتر است. اما به آن معنا نیست که هر واکسن ساخته شده براساس واریانت‌های جدید عملکرد بهتری از واکسن‌های اولیه داشته باشد.

آمار دقیقی هم از میزان موجودی واکسن‌ها و برندهایش منتشر نمی‌شود. آخرین موجودی را بهرام‌ عین‌اللهی، وزیر بهداشت در آذرماه سال گذشته اعلام کرد؛ ۵۰ میلیون دوز! بررسی آمارهای اعلام‌شده از سوی وزارت بهداشت هم نشان می‌دهد، از ۳۰ آذرماه ۱۴۰۱ تا امروز تنها ۳۹۶ هزار و ۷۳۹ دوز واکسن تزریق شده، یعنی به‌طور میانگین روزانه حدود ۳۷۰۰ دوز واکسن برای تمام دوزها (اول تا چهارم). خبری هم از واکسن‌سازها و مطالعات جدیدشان نیست. از به‌روزرسانی واکسن‌های ایرانی و تولیدات جدیدشان هم خبری منتشر نمی‌شود. تنها واکسن آپدیت‌شده برای سویه امیکرون هم برکت بود که تیرماه ۱۴۰۱ مجوز تزریق مصرف عمومی را از سازمان غذا و دارو دریافت کرد.

خبری از به‌روزرسانی نیست

درباره ضرورت‌های تزریق واکسن در موج جدید بیماری و به‌روزرسانی نشدن واکسن‌های ایرانی، بابک عشرتی، معاون فنی مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت به هم‌میهن می‌گوید: «وزارت بهداشت پیش از افزایش موارد فعلی همواره توصیه کرده که مردم نسبت به تزریق دوزهای یادآور اقدام کنند. براساس نظر کمیته کشوری واکسیناسیون، نوبت اول و دوم الزامی و برای تکمیل واکسیناسیون بود و نوبت سوم و چهارم هم به‌عنوان دوزهای یادآور تلقی می‌شود که دستورالعمل تزریق این واکسن‌ها و گروه‌های سنی آن هم اعلام شده است. در حال حاضر هم توصیه ما این است، شهروندانی که نوبت‌های سوم و چهارم را باید تزریق کنند، نسبت به تزریق آن اقدام کنند.»

عشرتی درباره اینکه چرا با وجود تاکید بر تداوم واکسیناسیون، مراکز بزرگ و اصلی حذف و دسترسی مردم کاهش یافته است هم می‌گوید: «مراکز تجمیعی که در گذشته برپا شده بود، متعلق به وزارت بهداشت و دانشگاه‌های علوم پزشکی نبود. سایر نهادها این مراکز را در اختیار وزارت بهداشت قرار داده‌ بودند. به دلیل اینکه در حال حاضر تعداد مراجعه‌کنندگان خیلی زیاد نیست، این مراکز جمع شده‌اند، اما تزریق واکسن متوقف نیست. در تمام مراکز بهداشتی و درمانی کشور، تزریق نوبت یادآور واکسن انجام می‌شود. با توجه به اینکه ازدحام هم وجود ندارد، معطلی برای شهروندان عزیز ایجاد نخواهد شد.»

واکسیناسیون فعلی در کشور با موجودی واکسن‌های ایرانی که در گذشته تولید شده، در حال انجام است و عشرتی درباره اینکه آیا ضرورت ندارد این واکسن‌ها براساس زیرسویه‌های جدید امیکرون به‌روزرسانی شوند، توضیح می‌دهد: «درباره واکسن‌هایی که اکنون در اختیار وزارت بهداشت است، هیچ شواهدی وجود ندارد که تاثیر نداشته باشند یا اثربخشی آنها در برابر زیرسویه‌های جدید کمتر شده باشد. اما به‌روزرسانی واکسن‌ها در دستور کار و تاکید وزارت بهداشت هم همین است. تا جایی هم که من اطلاع دارم، مطالعات دراین‌باره در حال انجام است. سازمان جهانی بهداشت هم توصیه می‌کند که واکسیناسیون انجام شود، اما تاکیدی بر اینکه این اقدام الزاما با واکسن‌های جدید صورت بگیرد، تاکنون وجود نداشته است.» او درباره موجودی واکسن‌ها هم می‌گوید: «هم دپوی مناسب واکسن در دانشگاه‌های علوم پزشکی وجود دارد، هم به میزان کافی واکسن در ستاد مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر ذخیره شده است.»

عشرتی درباره اینکه آیا ضرورت دارد همه نسبت به تزریق واکسن اقدام کنند، می‌گوید که راه انتقال تغییری نکرده. علاوه بر تزریق نوبت یادآور، یکی از تاکیدات وزارت بهداشت، حفظ قرنطینه و جداسازی درباره بیمارانی است که در مراکز درمانی بستری نمی‌شوند و باید در خانه دوران درمانی خود را سپری ‌کنند. این افراد باید حداقل ۵ روز در منزل استراحت کنند: «درباره عموم مردم هم استفاده از ماسک در فضای سربسته و وسایل حمل‌ونقل عمومی به‌شدت توصیه می‌شود. ما نوروز را پشت‌سر گذاشتیم و توصیه به خودداری از دست دادن و روبوسی و حفظ فاصله فیزیکی همچنان به قوت خود باقی است.»

وزارت بهداشت در تعطیلات نوروز از آمدن موج جدید بیماری براساس زیرسویه‌های جدید کرونا در کشور گزارش داده و اینکه قدرت سرایت بالایی دارند. به تاکید متخصصان هم، زیرسویه‌ جدید تحت‌عنوان XBB51 نسبت به زیرسویه‌های قبلی امیکرون‌، ریه را درگیر می‌کند و علائم شدیدتری دارد. علت افزایش مرگ‌ومیر هم همین است و بیشتر سالمندان و افراد دارای بیماری‌های زمینه‌ای را قربانی می‌کند. شروع علائم هم مثل گذشته با آبریزش بینی، تب و لرز، گلودرد و… همراه است و درصورتی‌که فرد مشکل زمینه‌ای داشته باشد، ممکن است این علائم تشدید شود و به‌دنبال آن درگیری ریه و تنگی‌نفس اتفاق بیفتد. عشرتی دراین‌باره توضیح بیشتری می‌دهد: «بررسی سویه‌ و زیرسویه‌های در حال گردش در کشور به‌صورت ماهانه از سوی وزارت بهداشت جمع‌آوری و اعلام می‌شود. در حال حاضر، هم زیرسویه‌های جدید امیکرون را داریم، هم سویه‌های قدیم در حال گردش هستند. اما اکثر بیماران ما به زیرسویه‌های امیکرون مبتلا می‌شوند.» به گفته این مسئول، علت اینکه بستری‌ و فوتی‌ها هم افزایش پیدا کرده، ابتلای زیاد است: «به هر صورت این طبیعی است که با افزایش آمار ابتلا، افرادی که دارای بیماری‌های زمینه‌ای هستند یا سالمندان، بیشتر در معرض خطر قرار می‌گیرند و احتمال اینکه شکل شدید بیماری در آنها ایجاد شود، زیادتر است.»

واکسن‌ها از رده خارج نیستند

«واکسیناسیون یک ضرورت جهانی است و باید براساس پروتکل‌های هر کشوری ادامه داشته باشد.» علی میلانی، عضو انجمن ایمنی‌شناسی و آلرژی ایران و ایمونولوژیست ساکن استرالیا هم با بیان این مطلب درباره ضرورت‌های تداوم تزریق واکسن کرونا به هم‌میهن می‌گوید: «واکسن کووید۱۹ بهترین هدیه علم به بشر بود که زمان پاندمی را کاهش داد. اگر واکسن نبود، همچنان با مرگ‌ومیرهای از حد خارج‌شده مواجه بودیم. واکسیناسیون سالانه همچنان ضرورت دارد اما باید تغییراتی در پلتفرم واکسن‌ها ایجاد شود، چون براساس سویه‌های قبلی تولید شده‌اند. اما به معنای آن نیست که واکسن‌های قدیمی از رده خارج و بی‌تاثیر شده باشند، بلکه با به‌روزرسانی واکسن‌ها، آنتی‌بادی بهتری در بدن افراد ایجاد می‌شود.» میلانی البته تاکید می‌کند، مردم باید بدانند واکسن جلوی ابتلا به بیماری را نمی‌گیرد اما باعث می‌شود فرد به فرم‌های شدید بیماری مبتلا نشود: «اینطور نیست که با تزریق واکسن و با خیال آسوده در نقاطی که عفونت زیاد، ازدحام و انباشت ویروس وجود دارد، حاضر شویم و چون واکسن زده‌ایم مطمئن باشیم که مبتلا شدنی در کار نیست. در جایی که عفونت زیاد است، ویروس از سد واکسن عبور می‌کند. علاوه بر واکسن، باید نیم‌‌نگاهی هم به پروتکل‌های بهداشتی داشته باشیم تا احتمال جهش‌ ویروس کمتر شود. البته ویروس در حال تغییرات است و از آن حالت تهاجمی خارج شده است. دیگر از آن فرم‌های کشنده بیماری خبری نیست و به همین دلیل موج‌ها و مرگ‌های سهمگین را هم نداریم.»

او درباره اینکه اگر تزریق واکسن همچنان ضروری است، چرا تبلیغات برای آن کاهش یافته هم توضیح می‌دهد: «یکی از دلایلی که باعث شده نه‌تنها در ایران بلکه در بسیاری از کشورهای دنیا، سیاست‌های گسترده برای تبلیغ واکسن دنبال نشود، این است که با ظهور فرم امیکرون به‌نوعی ایمنی گله‌ای در جامعه جهانی و واکسیناسیون طبیعی به‌دلیل ابتلای بخش قابل‌توجهی از جمعیت ایجاد شده است. با توجه به کاهش کشندگی ویروس هم دیگر نمی‌شد مانند گذشته به مردم فشار بیش از اندازه، برای تزریق واکسن وارد کرد. به همان نسبت، دولت‌ها و متولیان بهداشتی در جهان سخت‌گیری کمتری نسبت به واکسیناسیون داشتند. اما همچنان واکسن‌ها به‌ویژه پلتفرم‌های کارآمد آن بهترین شکل مقابله با بیماری هستند.» به گفته این ایمونولوژیست، انواع مختلف واکسن‌ها در دنیا و ایران تولید شدند که بسیار موثر بودند؛ برخی ماندگاری و برخی قدرت بالا داشتند و برخی هم اثربخشی کمتری برای افراد سالمند نشان دادند: «واکسن چیزی نیست که بتوان از آن چشم‌پوشی کرد، چراکه منجر به ایمنی هیبرید در افراد می‌شود؛ یعنی هم تزریق واکسن، هم ابتلا. این واکسن‌ها باعث شدند پاندمی در زمان کوتاهی جمع شود و اگر نبودند، کووید۱۹ همچنان در حال گرفتن جان بشر بود.»

در ایران ورود برخی واکسن‌های خارجی ممنوع است و تنها به‌روزرسانی هم درباره واکسن برکت صورت گرفته است. میلانی درباره وضعیت واکسن‌های جهانی و ضرورت‌های به‌روزرسانی آنها می‌گوید: «در کشورهای دیگر هم وضعیت همین است. هنوز به‌روزرسانی واکسن‌های وکتور و mRNA براساس واریانت‌های جدید صورت نگرفته و واکسن جدیدی بیرون نیامده است. در ایران واکسن برکت با پلتفرم غیرفعال، براساس سویه امیکرون به‌روزرسانی شده و این اتفاق خوبی است. اما برای گروه سنی سالمندان بهتر است واکسن‌های وکتور بیس مثل آسترازنکا مورد استفاده قرار بگیرد. واکسن‌های غیرفعال مشابه سینوفارم، ایمنی چندان پابرجایی در سالمندان ایجاد نمی‌کند و احتمال اینکه بعد از تزریق به‌سرعت سطح ایمنی بدن آنها کاهش پیدا کند، وجود دارد.» او ادامه می‌دهد: «واکسن‌هایmRNA هم می‌توانند هدفمندتر عمل کنند و ویروس را دقیق‌تر مورد هدف قرار دهند. ضرورت دارد که براساس واریانت غالب در هر کشوری، واکسن‌ها به‌روزرسانی شوند، اما تا جایی که می‌دانم، شرکت فایزر و مدرنا هم واکسن‌های‌شان را براساس زیرسویه‌های جدید ارائه نکرده‌اند.»

تردید برای پایان پاندمی!

سازمان جهانی بهداشت چندی پیش اعلام کرد که در حال نزدیک شدن به پایان پاندمی هستیم اما روند افزایشی بیماری در ایران برخی کشورها این باور را کم‌رنگ کرده است. میلانی دراین‌باره هم می‌گوید: «این مسئله ۸۰ تا ۹۰ درصد محقق شده است. با تغییراتی که در ژنتیک ویروس به وجود آمده، تقریبا همانطور که مشاهده می‌شود ارتباط موج‌ها در سراسر دنیا از بین رفته است. به‌طور مثال، در موج‌های اولیه کرونا با سویه‌هایی ازجمله دلتا و آلفا، به محض شیوع در یک کشور، به‌تدریج دیگر کشورها هم درگیر می‌شدند. اما اکنون این حالت پاندمی جای خود را به کانون آندمیک داده و ارتباط موج‌های بیماری در کشورهای مختلف نسبت به هم گسسته شده است. یعنی موج بیماری در یک کشور شیوع، سپس خاموش می‌شود.» به گفته او، با وجود اینکه قدرت سرایت ویروس همچنان باقی مانده اما قدرت کشندگی آن به‌شدت کاهش پیدا کرده و به نوعی مانند ویروس آنفلوآنزا همزیستی با انسان پیدا کرده است.

عضو انجمن ایمنی‌شناسی و آلرژی ایران به وضعیت فعلی کرونا در جهان هم اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد: «بررسی منحنی‌های جهانی نشان می‌دهد که بلندترین پیک کرونا سال گذشته به دلیل زیرسویه‌های امیکرون ازجمله BA4 و BA5 رقم خورد، اما پس از آن موج بیماری بسیار کمتر شد. این زیرسویه‌ها سرایت بالا و کشندگی کمتر داشتند و دلیل آن هم درگیری کمتری بود که در دستگاه‌ تنفسی فوقانی ایجاد می‌کردند، یعنی به قسمت‌های تحتانی ازجمله ریه آسیب نمی‌زدند. همچنین تحریک سیستم ایمنی به مانند دیگر سویه‌ها در امیکرون وجود ندارد و این مسئله به نفع جهان است، چون در موج گسترده قبلی به نوعی ایمنی و واکسیناسیون ناخواسته و رایگان ایجاد کرد.» به گفته میلانی، در حال حاضر یک زیرسویه امیکرون تحت‌عنوان «کارکن» یا XBB.1.5 در نبراسکا آمریکا دیده شده و بیشتر ابتلا به کرونا هم از این نوع است و سایر زیرسویه‌ها کمتر شده‌اند: «هرچند وضعیت کرونا امسال در مقایسه با زمان مشابه سال گذشته ضعیف‌تر است و موج‌های سراسری را شاهد نیستیم، اما همچنان گروه‌های حساس ازجمله افراد دارای بیماری‌های زمینه‌ای و مزمن، سالمندان، زنان باردار و… چه درباره کرونا، چه بیماری‌های دیگر باید حساسیت و مراقبت‌های بیشتری داشته باشند.»

او درباره اینکه با وجود نمودار کاهشی در جهان، چرا در ایران موج جدید بیماری رقم‌خورد، می‌گوید: «بحث منطقه‌ای درباره کووید۱۹ وجود دارد. بروز موج جدید بیماری در ایران و دیگر کشورهای منطقه قابل پیش‌بینی بود، یکی از دلایل آن هم رعایت نشدن پروتکل‌ها ازسوی مردم است. وضعیت، مشابه سرماخوردگی‌ و آنفلوآنزای فصلی رقم خورده. همانطور که می‌دانید در فصول سرد سال که نور خورشید کمتر است، میزان ویتامین دی۳ در بدن افراد کاهش پیدا می‌کند که منجر به کاهش مقاومت در برابر بیماری‌های عفونی و افزایش این بیماری‌هاست. همه‌گیری این بیماری‌ها به‌نوعی واکسیناسیون طبیعی ایجاد می‌کند و رو به کاهش می‌رود.»

چه کسانی در موج جدید بستری شدند؟

این ایمونولوژیست درباره اینکه با وجود شیوع موج جدید با زیرسویه‌های امیکرون، اما موارد بستری به دلیل درگیری‌های ریوی هم افزایش پیدا کرده، توضیح می‌دهد: «باز هم تکرار می‌کنم که درگیری قسمت‌های تحتانی دستگاه‌ تنفسی در ابتلاهای جدید به کرونا کم است، اما بیماری در حال حاضر تب‌های مقاوم‌تری دارد و عواملی هم باعث افزایش فوتی‌ها شده است. ازجمله اینکه به‌دلیل سال نو و تعطیلات نوروز، ازدحام مردم بیشتر می‌شود و میزان ورودی ویروس به بدن افزایش پیدا می‌کند. علاوه بر اینکه کنترل روی بیماری هم کم شده است. اما به‌طورکلی همان فرم امیکرون را داریم و تمایل زیاد به درگیری در بخش‌های فوقانی دستگاه‌ تنفسی است.» او تاکید می‌کند: «در کرونا نباید یادمان برود که هر میزان ویروس بالاتری در بدن داشته باشیم، احتمال افزایش درگیری ریوی و مرگ هم بیشتر می‌شود. البته سویه‌های قبل از امیکرون قدرت بیشتری در تحریک سیستم ایمنی بدن داشتند. به‌عنوان مثال، فرم دلتا می‌توانست سیستم ایمنی را به‌صورت کلی درگیر کند، اما اینکه بگوییم در حال حاضر درگیری ریوی افراد به‌دلیل ابتلا به کرونا بیشتر شده، مستند علمی ندارد،‌ چراکه سویه غالب همچنان امیکرون است و مشابه سویه‌های قبلی که ریه را بیشتر درگیر می‌کردند، عمل نمی‌کند.» به گفته این پزشک، عوامل دیگر ازجمله رعایت نکردن پروتکل‌های بهداشتی و سهل‌انگاری هم دراین‌باره دخیل است: «افرادی که ضعف سیستم ایمنی یا بیماری زمینه دارند، با توجه به افزایش موارد ابتلا بیشتر درگیر می‌شوند. برخی افراد هم از نظر ژنتیک نسبت به بیماری‌های ویروسی به‌ویژه کرونا، بدن ضعیف‌تری دارند و مستعد ابتلا به فرم‌های شدید و بستری اند. احتمال مرگ در این افراد زیاد است. در مقابل برخی افراد هم از نظر ژنتیک، ابتلای خفیف به بیماری یا حتی بدون علامت را دارند.»

او معتقد است، نقش ویتامین دی۳ در کاهش ابتلا به بیماری موثر است، اما اکثر ایرانی‌ها دچار کمبود این ویتامین هستند: «این مسئله باعث ایجاد بیماری در فرم‌های شدید به‌ویژه در فصول سرد سال که نور خورشید کمتر است، می‌شود. در آلودگی‌های شدید هوا هم نور خورشید توسط ذرات ریز گرفته می‌شود و کمبود ویتامین دی۳ را در افراد تشدید می‌کند.»